Rodzaje i gatunki literackie - powtórka przed maturą z polskiego

Rodzaje literackie stanowią ogólne kategorie, w których mieszczą się konkretne gatunki – czyli formy o ściśle określonych cechach kompozycyjnych, językowych i tematycznych. Poniżej przedstawiono uporządkowaną wiedzę, która pomoże utrwalić najważniejsze informacje niezbędne podczas matury. Uwaga, nie zapomnij o pytaniach jawnych na maturę 2025. 

Rodzaje literackie na maturze z polskiego

W literaturze wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat.​

Epika

Epika to rodzaj literacki charakteryzujący się obecnością narratora, który opowiada o wydarzeniach, mogących być zarówno fikcyjnymi, jak i opartymi na faktach. Cechy charakterystyczne epiki obejmują:​

• Obecność narratora, który relacjonuje wydarzenia.
• Obecność fabuły, czyli ciągu powiązanych ze sobą zdarzeń.
• Świat przedstawiony, w którym rozgrywają się opisywane wydarzenia.​
Do gatunków epickich zaliczamy
• Mit (np. Mit o Heraklesie z Mitologii)
• Legendę (np. Legenda o Bazyliszku)
• Baśń (np. "Kopciuszek" Charles'a Perraulta)
• Przypowieść (np. Przypowieść o synu marnotrawnym)
• Bajkę (np. "Szczur i Kot" Ignacego Krasickiego)
• Pamiętnik (np. "Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska)
• Dziennik (np. "Przesunąć horyzont" Martyny Wojciechowskiej)
• Nowelę (np. "Latarnik" Henryka Sienkiewicza)
• Opowiadanie (np. "Proszę państwa do gazu" Tadeusza Borowskiego)
• Powieść (np. "Lalka" Bolesława Prusa)​

W epice występują dwa główne rodzaje narracji:​

• Narracja pierwszoosobowa, gdzie narrator jest uczestnikiem wydarzeń i używa form pierwszej osoby (np. "ja", "mój").
• Narracja trzecioosobowa, gdzie narrator jest obserwatorem wydarzeń i relacjonuje je z zewnątrz, często jako narrator wszechwiedzący.​

Liryka

Liryka to rodzaj literacki skupiający się na wyrażaniu uczuć, emocji i refleksji podmiotu lirycznego.

Charakterystyczne cechy liryki to:​

• Obecność podmiotu lirycznego, który może wypowiadać się bezpośrednio lub pośrednio.
• Podział utworu na wersy i strofy.
• Bogactwo środków stylistycznych, takich jak epitety, metafory, przenośnie.​

Do gatunków lirycznych należą:​

• Fraszka (np. "Na zdrowie" Jana Kochanowskiego)
• Pieśń (np. "Pieśni nad pieśniami")
• Oda (np. "Oda do młodości" Adama Mickiewicza)
• Sonet (np. "Sonety krymskie" Adama Mickiewicza)​

W liryce podmiot liryczny może:​

• Występować w pierwszej osobie, wyrażając swoje emocje i stany psychiczne.
• Ukrywać się za opisami krajobrazu, refleksjami lub dialogiem.
• Relacjonować wydarzenia z perspektywy obserwatora.​

Dramat

Dramat to rodzaj literacki przeznaczony do wystawienia na scenie, w którym akcja rozwija się poprzez dialogi i monologi postaci, bez udziału narratora.

Cechy charakterystyczne dramatu to:​

• Brak narratora; wydarzenia przedstawiane są bezpośrednio przez postacie.
• Obecność didaskaliów, czyli wskazówek dla aktorów i reżysera dotyczących inscenizacji.
• Podział na akty i sceny.​

Do gatunków dramatycznych zaliczamy:​

• Tragedię (np. "Antygona" Sofoklesa)
• Komedie (np. "Zemsta" Aleksandra Fredry)
• Dramat właściwy (np. "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego)​

Przygotowując się do matury z języka polskiego warto dobrze opanować podstawowe zagadnienia teoretycznoliterackie, wśród których kluczową rolę odgrywają rodzaje i gatunki literackie. To właśnie dzięki tej klasyfikacji można prawidłowo rozpoznać formę danego utworu, zrozumieć jego konstrukcję, funkcję oraz sposób przekazu. Znajomość tych pojęć jest nie tylko istotna podczas egzaminów, ale również pomaga w analizie i interpretacji tekstów literackich, z którymi mamy do czynienia na co dzień.