Wojny Rzeczypospolitej z sąsiadami w XVII wieku

Wojny Rzeczypospolitej z sąsiadami w XVII wieku

Wojny z Moskwą - problem kozacki w Rzeczypospolitej

Śmierć w Wielkim Księstwie Moskiewskim w 1584 r. cara Iwana IV Groźnego, a następnie jego syna Fiodora (1598) - ostatnich Rurykowiczów, wstąpienie na tron Borysa Godunowa i carów Szujskich - otwiera w dziejach Rosji okres walk wewnętrznych o władzę i czasy potężnego kryzysu społeczno-polityczno-gospodarczego. Taką sytuację próbowali wykorzystać niektórzy magnaci litewscy, np. kanclerz wielki litewski Lew Sapieha, próbując wejść w porozumienie z bojarami moskiewskimi w celu zawarcia unii personalnej Rzeczypospolitej z Moskwą. Plany te nie powiodły się.

Lata 1603-1619 to okres tzw. „dymitrad”, czyli interwencji polskich w Moskwie. Na lata 1603-1605 przypadają interwencje magnatów polskich: Wiśniowieckich, Mniszchów i osadzenie Dymitra I Samozwańca na tronie moskiewskim. Nieoficjalne wsparli akcję jezuici (ewentualna unia kościelna prawosławia z Rzymem) i król Zygmunt III Waza (Dymitr Samozwaniec obiecał mu ziemie Smoleńską i Siewierską). Po wybuchu w Moskwie powstania antypolskiego rządy Dymitra I Samozwańca zostały obalone. Carem spontanicznie wybrany został bojar Wasyl Szujski. Pojawienie się drugiego Dymitra Samozwańca spowodowało kolejną wyprawę magnacką na Moskwę. W 1609 r., po zawarciu układu szwedzko-rosyjskiego wymierzonego w Polskę (trwająca wojna polsko-szwedzka w Inflantach), rozpoczęła się oficjalna interwencja królewska w Moskwie. Wojska królewskie rozpoczęły oblężenie Smoleńska. Celem akcji polskiej było podporządkowanie państwa moskiewskiego (carem Zygmunt III Waza). W 1610 r. hetman Stanisław Żółkiewski w bitwie pod Kłuszynem pokonał wojska rosyjskie idące z odsieczą dla Smoleńska. Bojarzy moskiewscy pod wrażeniem klęski usunęli z tronu Szujskiego i zgodzili się, by carem został syn Zygmunta III Wazy, królewicz Władysław, który miał przejść na prawosławie, a między obu państwami miał być zawarty pokój bez strat terytorialnych, urzędy w Moskwie miały być obsadzane wyłącznie przez Rosjan. Warunki nie zostały przyjęte przez króla Zygmunta III, który chciał tronu moskiewskiego dla siebie, co było z kolei nie do przyjęcia dla bojarów moskiewskich. W państwie moskiewskim wybuchło wielkie powstanie antypolskie (przywódcy Kuźma Minin i kniaź Dymitr Pożarski). W 1611 r. wojska polskie zdobyły Smoleńsk, mimo kilku prób pomocy dla polskiej załogi na Kremlu Polacy zostali wybici. Interwencja polska i rabunkiwojsk i szlachty polskiej potęgowały niechęć Rosjan do Polaków. Rozszerzało się powstanie. W 1613 r. nowym carem moskiewskim został Michał Fiodorowicz Romanow. Polacy podejmowali jeszcze kilka razy próby zdobycia Moskwy. Niepowodzeniem zakończyła się wyprawa królewicza Władysława z 1617 roku. W 1619 r. podpisany został rozejm polsko-moskiewski w Deulinie (Dywilinie). Do Rzeczypospolitej wróciły ziemie: smoleńska i czernihowsko-siewierska.

Wojna polsko-moskiewska lat 1632-1634 wybuchła w momencie ogłoszenia bezkrólewia w Polsce po śmierci króla Zygmunta III Wazy. Rosjanie przystąpili do oblężenia Smoleńska. Pospiesznie przeprowadzona elekcja, uchwalone podatki na wojsko przyniosły podjęcie w 1634 r. udanej odsieczy Smoleńska przez wojska królewskie Władysława IV Wazy. Pokój polsko-moskiewski podpisany w Polanowie potwierdzał warunki rozejmu dywilińskiego. Król polski za opłatą zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego i zobowiązał się nie używać tytułu cara rosyjskiego.

W 1648 r. wybuchło największe powstanie kozackie w dziejach pierwszej Rzeczypospolitej - powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Był to ruch o charakterze społeczno-narodowym, którego przyczyny były złożone:

- walka ludności ukraińskiej o swoje prawa, przeciwko polityce polonizacji;

- odwołanie zaciągów na wojnę z Turcją odebrane przez Kozaków jako działanie panów polskich wymierzone w samych Kozaków;

- skupienie przez Bohdana Chmielnickiego szerokich mas ludności ukraińskiej, uzyskanie wsparcia tatarskiego, podjęcie walki w imię wolności ludności ukraińskiej, prawosławia, pomszczenia własnych, osobistych krzywd.

Walki toczone w 1648 r. to sukcesy militarne Chmielnickiego (Żółte Wody, Korsuń) z wielkim zwycięstwem nad pospolitym ruszeniem szlacheckim pod Płowcami (wrzesień). Powstanie ogarnęło tereny Ukrainy, Podola, Wołynia i południową Litwę. Zamieszanie w kraju wywołane sukcesami kozacko-tatarskimi spotęgowała śmierć króla Władysława IV Wazy i ogłoszenie bezkrólewia. Nowym królem został wybrany Jan II Kazimierz Waza (1648-1668) nastawiony ugodowo wobec Kozaków. Chmielnicki wycofał wojska na Ukrainę i zawarł rozejm. Wobec bezowocnych rozmów pokojowych na wiosnę 1649 r. ze zdwojoną siłą wybuchły walki. Oblężenie Zbaraża na przełomie lipca i sierpnia 1649 przez księcia Jeremiego Wiśniowieckiego i nieudana odsiecz królewska zaskoczona pod Zborowem, dzięki inicjatywie kanclerza koronnego Jerzego Ossolińskiego doprowadziły do zawarcia ugody z Tatarami pod Zborowem. Została ogłoszona amnestia dla Kozaków, zwiększony rejestr do 40 tys., obiecano nadawanie godności i urzędów szlachcie ruskiej, wydzielono z województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego terenów pod kontrolą hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego.

W 1651 r. walki wybuchły ponownie. W czerwcu pod Beresteczkiem doszło do wielkiej, trzydniowej bitwy. Silna armia Rzeczypospolitej i pospolite ruszenie rozbiło armię kozacko-tatarską i tylko część Kozaków umknęła z okrążenia.

Zapamiętaj!

W 1658 r. w Hadziaczu została podpisana nowa ugoda polsko-kozacka, która przewidywała: utworzenie z województw kijowskiego, czernihowskiego ibracławskiego tzw. „Księstwa Ruskiego” rządzonego za zgodą króla polskiego przez własnego hetmana; powołanie ruskich urzędów, trybunału i akademii; dopuszczenie do senatu prawosławnych metropolity kijowskiego i biskupów, zrównanie prawosławia z katolicyzmem; obdarowanie szlachectwem starszyzny kozackiej; zmniejszenie rejestru kozackiego do 30 tys.; powrót do swoich dóbr szlachty polskiej.

Ugoda hadziacka doprowadziła do wznowienia wojny polsko-moskiewskiej. W 1660 r. wkroczyły do naszego kraju armie moskiewskie. Rozbudowane wojska polskie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego pod Połonką na Litwie rozbiły część sił moskiewskich. W 1661 r. udało się Polakom odebrać Wilno. Na Wołyniu pod Cudnowem wojska polsko-tatarskie dowodzone przez Jerzego Lubomirskiego rozbiły armie rosyjskie. Następca Wyhowskiego Juraszko Chmielnicki (syn Bohdana) uznał zwierzchnictwo króla polskiego. Kolejne lata to sukcesy polsko-litewskie - usunięcie z Litwy resztek wojsk moskiewskich, podjęcie w 1663 r. przez króla Jana II Kazimierza nieudanej próby zdobycia Moskwy.

W 1667 r. został zawarty rozejm polsko-moskiewski w Andruszowie. Rzeczpospolita zrezygnowała na rzecz Rosji z ziemi smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej i oddawała kilka twierdz: Wieliż, Siebież i Newel. Ukraina została podzielona między Rzeczpospolitą a Rosję - lewobrzeżna z Zaporożem i Kijowem (teoretycznie na dwa lata) przeszła do Moskwy, prawobrzeżna do Rzeczypospolitej. Oba państwa deklarowały podjęcie wspólnych walk z Tatarami i Turcją.

W 1686 r., za panowania króla Jana III Sobieskiego, w Moskwie poseł polski Krzysztof Grzymułtowski, kasztelan poznański, podpisał „wieczysty pokój” polsko-moskiewski - pokój Grzymułtowskiego. Potwierdzono postanowienia rozejmu andruszowskiego (niewielkie korekty graniczne). Zagwarantowano swobodę wyznania dla ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej, gwarantem została Rosja z prawem do interwencji. Podpisano przymierze polsko-moskiewskie wymierzone w Tatarów.

Zapamiętaj!

Pokój Grzymułtowskiego kończył wojny polsko-moskiewskie w XVII w. Bilans był niekorzystny dla Rzeczypospolitej. Ponieśliśmy straty terytorialne, obniżył się prestiż naszego kraju w Europie Środkowej i wśród ludności ukraińskiej, czego konsekwencją były wojny o Ukrainę i jej podział. Rzeczpospolita wychodziła z tych wojen gospodarczo znacznie osłabiona.

Wojny polsko-szwedzkie

W 1586 r. królem polskim został wybrany królewicz szwedzki Zygmunt III Waza. W swoich pacta conventa obiecał włączyć do Polski Estonię. W 1594 r. został jednocześnie królem Szwecji, podejmując próbę rekatolizacji kraju. Wywołało to opór ze strony Szwedów. W 1598 r. Zygmunt III podjął nieudaną próbę wzmocnienia swojej władzy, a w roku następnym został w Szwecji zdetronizowany. Jego stryj Karol, książę sudermański, obsadził wiernymi wojskami Finlandię i Estonię. W 1600 r. Zygmunt III Waza inkorporował Estonię do Rzeczypospolitej, wypełniając w tensposób pacta conventa. W konsekwencji wybuchła wojna ze Szwedami o Inflanty. Szwedzi, wobec braku oporu (hetman Zamojski przebywał na południu, walcząc w Mołdawii i na Wołoszczyźnie) odnosili sukcesy, opanowując Inflanty aż po Dźwinę bez Rygi. Dopiero w latach 1602-1604, dzięki przybyciu do Inflant wojsk polskich z Janem Zamojskim i litewskich z hetmanem Janem Karolem Chodkiewiczem, udało się częściowo odeprzeć Szwedów, pokonując ich pod m.in. pod Białym Kamieniem (1604).

W 1605 r. Polacy (Jan Karol Chodkiewicz) dzięki atakowi husarii odnieśli zwycięstwo pod Kircholmem. W ciągu najbliższych lat większość Inflant powróciła do Rzeczypospolitej. Mimo niepowodzeń Szwedzi nie wyrzekli się pretensji do Inflant. Uderzyli w najmniej dogodnym dla Polski momencie wybuchu w 1620 r. wojny polsko-tureckiej. Król szwedzki Gustaw II Adolf zreorganizował armię, wyposażył w nowoczesne muszkiety i zwiększył siłę artylerii. Mając poparcie wielu protestanckich państw w 1621 r. rozpoczął oblężenie Rygi. Po kilku tygodniach walk miasto skapitulowało. Szwedzi wkroczyli do Kurlandii. Mimo że rozejm w Mittawie z 1622 r. przywracał pod panowanie polskie samo miasto, to jednak wielki port Ryga została na zawsze dla Rzeczypospolitej stracony. Szwedzi zajęli Inflanty aż do Dźwiny. Do Polski powróciła Kurlandia i wschodnie Inflanty. Rozejm zawarty w 1626 r. przerywał działania zbrojne w Inflantach.

W czerwcu 1626 r. wojska szwedzkie podjęły ponownie walki w Prusach Królewskich. Wybuchła wojna o ujście Wisły 1626-1629. Rzeczpospolita do wojny nie była przygotowana. Szwedzi wkroczyli na Pomorze Gdańskie. Zajęli Piławę, zmuszając lennika polskiego księcia pruskiego do zachowania neutralności. Prawie wszystkie miasta pruskie znalazły się w rękach szwedzkich. Rozpoczęła się blokada morska Gdańska. Nieliczne i słabo uzbrojone wojska polskie poniosły porażkę pod Gniewem. Dzięki uchwaleniu przez sejm znacznych podatków na wojsko i wysiłkowi finansowemu Gdańska w wojskach polskich przeprowadzono reorganizację i wyposażono je w nowoczesne muszkiety. Dzięki zaangażowaniu hetmana Stanisława Koniecpolskiego rozbudowano flotę polską, zwiększono udział liczebny wojsk zaciężnych. W 1627 r. udało się Polakom odnieść zwycięstwo lądowe pod Hamersztynem (Czarnem) i morskie floty polskiej pod Oliwą. W następnych latach przewagę zdobyli Szwedzi dowodzeni przez króla Gustawa II Adolfa. Wojna odcisnęła się fatalnym piętnem na gospodarce kraju. W 1629 r. z silną armią przybył na Pomorze wódz austriacki książę Albrecht von Wallenstein. Udało się Stanisławowi Koniecpolskiemu w bitwie pod Trzcianą w 1629 r. pokonać wojska szwedzkie. Król Gustaw II Adolf cudem uniknął niewoli, choć zwycięstwo nie zostało wykorzystane, a siły Rzeczypospolitej wyczerpane. Służby dyplomatyczne, zwłaszcza Francji i Holandii, próbowały wciągnąć Szwecję do wojny trzydziestoletniej. W 1629 r. w Altmarku podpisany został na 6 lat niekorzystny rozejm polsko-szwedzki. W rękach szwedzkich znalazły się wszystkie porty pruskie z wyjątkiem Pucka, Gdańska, Królewca i Libawy, Szwedzi mogli pobierać 3,5% cła z handlu gdańskiego, Inflanty aż do Dźwiny pozostały w rękach szwedzkich. Książę pruski w zamian za utratę niektórych portów dostał w zastaw od Polski Malbork, Sztum i Żuławy Wiślane. Flota polska znalazła się w rękach szwedzkich.

Po wycofaniu się Szwedów z wojny trzydziestoletniej w 1634 r. doszło do podpisania na nowych warunkach rozejmu polsko-szwedzkiego. W 1635 r. w wyniku podpisanego 26-letniego rozejmu w Sztumskiej Wsi Szwedzi wycofali się z zajmowanych portów pruskich i inflanckich, zaprzestali pobierania 3,5% cła z handlu gdańskiego. Jednak większość Inflant pozostała w rękach szwedzkich. Jedynie mały ich skrawek - tzw. Inflanty Polskie, pozostały w granicach Rzeczypospolitej. Nie został rozwiązany problem używania przez królów polskich tytułu króla szwedzkiego, co stało się jedną z przyczyn wznowienia wojen polsko-szwedzkich. Książę pruski oddał zajmowane tereny Żuław Wiślanych i Malborka.

W 1655 r. Szwedzi, wykorzystując trudności Rzeczypospolitej - trwające powstanie kozackie Chmielnickiego, wojna polsko-moskiewska, podjęli na nowo walkę z Polską.

Przyczyny wojny zwanej „potopem szwedzkim”:

- konieczność zaangażowania wojsk szwedzkich po zakończeniu wojny trzydziestoletniej i trudności z ich wyżywieniem w Szwecji;

- chęć wykorzystania przez Szwedów trudności Polski i dążenie do zajęcia Kurlandii i Prus - absolutne panowanie nad Bałtykiem;

- król Jan Kazimierz nie cieszył się powszechną sympatią wśród szlachty i magnaterii, jego próby wzmocnienia władzy nie spotykały się z życzliwym przyjęciem. Niektórzy magnaci skłóceni z królem po cichu liczyli na to, że król Szwecji, potężny Karol X Gustaw, w polityce wewnętrznej nie ograniczy przywilejów szlacheckich, w polityce zagranicznej odbierze ziemie polskie zajęte przez Rosję i wzmocni nadwątlony prestiż Rzeczypospolitej;

- używanie przez Jana Kazimierza tytułu króla szwedzkiego stało się bezpośrednią przyczyną wojny.

W momencie, kiedy armie rosyjskie wkraczały na Litwę i Ukrainę, w granice Rzeczypospolitej z dwóch stron wkroczyli Szwedzi - do Wielkopolski oddziały szwedzkie pod dowództwem feldmarszałka Arwida Wittenberga, na Litwę od strony Kurlandii armia pod dowództwem generała Magnusa de La Gardie. W lipcu pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej pod Ujściem podpisało kapitulację przed królem szwedzkim. W październiku 1655 r. w Kiejdanach na Litwie w imieniu Wielkiego Księstwa Litewskiego Janusz Radziwiłł i jego brat stryjeczny Bogusław podpisali akt kapitulacji, oddając się pod opiekę króla szwedzkiego. Niebawem cała Polska, wojsko polskie i szlachta podpisywali akty wiernopoddańcze.

Jan Kazimierz wydał pod koniec 1655 r. uniwersał z Opola wzywając do walki ze Szwedami i ruszył do Polski. Dyplomacji polskiej udało się pozyskać sprzymierzeńca w osobie chana tatarskiego Mohammed Giereja, który pobił wojska kozackie, obiecał pomoc królowi polskiemu. Udana obrona Jasnej Góry (19 XI-27 XII) rozbudziła zapał i chęć walki ze Szwedami.

Wobec zbyt szczupłych sił polskich wojna nabrała charakteru walki podjazdowej, szarpanej i partyzanckiej. Z powodzeniem gnębił przeciwnika ciągłymi atakami i podjazdami wódz polski Stefan Czarniecki.

W grudniu 1656 r. został podpisany układ w Radnot. Król szwedzki, elektor brandenburski-książę pruski, Bohdan Chmielnicki, książę siedmiogrodzki Jerzy Rakoczy i książę Bogusław Radziwiłł porozumieli się co do podziału ziem Rzeczypospolitej. W 1657 r. w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska siedmiogrodzkie, grabiąc i niszcząc doszły aż do Warszawy. Habsburgowie podpisali układ z Polską i wysłali posiłki. Udało się także dyplomacji polskiej podpisać układ sojuszniczy z Danią, przystąpiła ona do wojny przeciw Szwedom. Wyprawa odwetowa do Siedmiogrodu wojsk polskich pod dowództwem Jerzego Lubomirskiego i tatarskich rozbiła wojska siedmiogrodzkie, Jerzy Rakoczy pod Czarnym Ostrowiem na Podolu kapitulował.

Zapamiętaj!

W jesieni 1657 r. między Rzeczpospolitą a księciem pruskim zostały zawarte traktaty welawsko-bydgoskie:

- książę pruski otrzymał pełną suwerenność w Prusach Książęcych (przestał być lennikiem króla polskiego z Prus),

- wojska pruskie miały prawo swobodnego przemarszu przez ziemie Prus Królewskich,

- jako lenno polskie Fryderyk Wilhelm I otrzymał ziemie lęborsko-bytowską,

- ziemie Prus Książęcych wiązało wieczyste przymierze z Polską, a w razie wymarcia dynastii Hohenzollernów ziemie Prus miały być włączone do Rzeczypospolitej,

- książę pruski porzucił stronę szwedzką i zobowiązał się pomóc stronie polskiej w walkach.

Na ziemiach polskich ostatnie oddziały szwedzkie poddawały się Polakom; teatr wojny przeniósł się do Danii. W latach 1658-1659 wojska polsko-habsbursko-brandenburskie Stefana Czarnieckiego walczyły na terenie Danii - zdobycie wyspy Alsen, twierdzy Koldynga, zwycięstwa pod Nyborgiem. Podpisany 3 maja 1660 r. traktat pokojowy w Oliwie kończył wojny polsko-szwedzkie w XVII w. Południowo-wschodnie Inflanty z Kurlandią pozostały w rękach polskich, reszta Inflant na zawsze w rękach szwedzkich, Szwecja miała zagwarantować swobodę żeglugi i handlu na Bałtyku, zobowiązywała się zwrócić Polsce zagrabione dzieła sztuki, biblioteki i archiwa (warunku nie dotrzymała), Rzeczpospolita zagwarantowała swobody religijne dla protestantów w Prusach Królewskich, potwierdzone zostały traktaty welawsko-bydgoskie.

Z „potopu szwedzkiego” Rzeczpospolita wychodziła ze zrujnowaną gospodarką, wielkimi stratami demograficznymi, nadszarpniętym prestiżem na arenie międzynarodowej. Utraciła także kontrolę nad Prusami Książęcymi. Ubocznym skutkiem był upadek kultury, ksenofobia i nietolerancja religijna.