Czasy stanisławowskie

Czasy stanisławowskie

Próby reform - sejm konwokacyjny 1764

Pod koniec panowania Augusta III Sasa nastąpił rozkład wewnętrzny państwa. Część co światlejszych magnatów i szlachty skupiona wokół Czartoryskich i ich krewnych tworzyła obóz zwany potocznie Familią. Grupa ta (Czartoryscy, Poniatowscy, Zamojscy) dostrzegała konieczność przeprowadzenia reform ustrojowych w Polsce. Liczyli na pomoc imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II i jej sympatię do Stanisława Poniatowskiego, stolnika litewskiego, który przez jakiś czas był jej kochankiem.

W 1764 r. po śmierci króla Augusta III w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie i pod ich bokiem zawiązał się sejm konwokacyjny, na którym z programem reform wystąpiła Familia. W imieniu Familii przemawiał Andrzej Zamojski, który domagał się:

- podejmowania uchwał sejmowych głosami większości (zniesienia liberum veto),

- powołania stałej rady przy królu, organu władzy wykonawczej,

- kolegialnych wyższych urzędów.

Wobec oporu znacznej części konserwatywnej szlachty i magnaterii oraz stanowiska Berlina i Petersburga sejm konwokacyjny wprowadził jedynie część ograniczonych reform w państwie:

- nowy regulamin obrad sejmowych (instrukcje poselskie jako zalecenia dla posłów);

- głosowanie większością w sprawach skarbowych i ekonomicznych;

- wybierane na sejmie z głosem ostatecznym komisje dla hetmanów i podskarbich - ograniczyły one samodzielność urzędów i w większości przejęły ich kompetencje;

- ustanowienie cła generalnego - zniesienie ceł wewnętrznych i innych barier hamujących rozwój handlu.

Królem polskim został wybrany Stanisław August Poniatowski (1764-1795). Jego pozycja była słaba, wujowie (Czartoryscy) szybko odsunęli się od niego (liczyli na koronę dla Czartoryskiego). Dla usprawnienia funkcjonowania władzy król powołał tzw. konferencję króla z ministrami (namiastka rządu), rozpoczęto reformę skarbu, król wyznaczył komisje dobrego porządku dla miast królewskich w celu zreformowania ekonomiki miast. Kanclerzem mianował Andrzeja Zamojskiego. Zgodnie z paktami konwentami król w 1765 r. założył Szkołę Rycerską w Warszawie.

Konfederacja barska - I rozbiór Polski

Pierwsza połowa XVIII w. przyniosła pogorszenie położenia dysydentów (różnowierców) w Rzeczypospolitej. Choć byli nieliczni w społeczeństwie polskim, zgodnie z duchem oświecenia dążyli do pełnego równouprawnienia. Wykorzystując odpowiednie warunki pokoju oliwskiego (1660) i moskiewskiego (1686) odwoływali się do opieki państw sąsiednich. Mimo posiadanych względnych wolności dysydenci liczyli, że zmiana na tronie polskim będzie najlepszą okazją do podniesienia jeszcze raz ich spraw i problemów. Sejm konwokacyjny 1764 r., wobec oporów Familii i części szlachty, nie podjął sprawy dysydenckiej.

Kolejny sejm (1766) nie wprowadził dla różnowierców żadnych zmian. W granice państwa wkroczyły nowe oddziały wojsk rosyjskich. Pod ich bokiem w 1767 r. zawiązały się konfederacje różnowierców w Słucku (prawosławnych) i w Toruniu (protestantów). Z inicjatywy posła rosyjskiego w Polsce, Mikołaja Repnina, zawiązała się w Radomiu konfederacja szlachty katolickiej - w obronie „wiary i wolności”. Konfederaci występowali, nie tylko wobec ich zdaniem zagrożonych wolności, ale także przeciwko działaniom podejmowanym przez Familię. Szlachta radomska zwróciła się z prośbą do imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II o pomoc i opiekę, z żądaniem detronizacji króla Stanisława Augusta. Król otrzymał poparcie posła rosyjskiego i Katarzyny II. Został zwołany sejm w 1767 r., na którym ponownie stanęła sprawa dysydentów. Wobec oporów duchowieństwa katolickiego, szczególnie biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, zastosowano przymus i siłę. Na rozkaz posła Repnina biskup Sołtyk został aresztowany i zesłany do Kaługi. Zastraszeni posłowie uchwalili wszystkie warunki postawione przez Repnina.

Zapamiętaj!

W marcu 1768 r. sejm przyjął wszystkie żądania rosyjskie, które przeszły do historii pod nazwą praw kardynalnych (główne, zasadnicze). Stały się one podstawami ustrojowymi naszego państwa, gwarantem ich niezmienności i nienaruszalności była Katarzyna II. Najważniejszymi postanowieniami praw kardynalnych były:

- równouprawnienie dysydentów,

- wolna elekcja,

- liberum veto,

- prawo szlachty do rokoszu i monopol szlachty w piastowaniu urzędów i dóbr ziemskich, władza szlachcica nad chłopem,

- zasada neminem captivabimus (zakaz więzienia szlachcica bez wyroku sądowego),

- zachowanie unii polsko-litewskiej i szczególnych przywilejów dla Prus Królewskich.

Zaakceptowano jedynie podejmowanie większością głosów uchwał dotyczących ekonomiki kraju, nie powołano Rady Nieustającej przy królu. Król pojednał się z konfederatami radomskimi. Nieliczne protesty szlachty nie odniosły skutku.

Jawna ingerencja Rosji w wewnętrzne sprawy Polski nie przyniosła uspokojenia. 29 II 1768 r. w Barze zawiązana została konfederacja w imię utrzymania przywilejów katolicyzmu i szlachty, przeciwko ingerencji Rosji w wewnętrzne sprawy naszego państwa. Marszałkiem wybrano Kazimierza Pułaskiego. Zgromadziła ona tylko 5 tys. szlachty. Wobec naporu sił rosyjskich i wojsk polskich upadł Berdyczów i Bar. Władze konfederacji przeniosły się do Mołdawii. Wystąpienia na Podolu i Ukrainie zapoczątkowały ruch szlachecki, który ogarnął tereny całej Rzeczypospolitej, była to konfederacja barska w latach 1768-1772.

Ogółem przez oddziały konfederackie przewinęło się 200 tys. osób - nieregularne oddziały jazdy bardzo słabo uzbrojone, bez jednolitego dowództwa. Ruch szlachecki miał charakter walk partyzanckich. Dłużej broniła się w 1770 r. Lanckorona i Tyniec. Momentem przełomowym był rok 1771 (próba porwania króla). Państwa dotąd wspierające powstańców wstrzymały pomoc. W 1772 r. w granice Polski wkroczyły wojska państw zaborczych, ruch konfederacji dogasał. Ostatnim bastionem powstańców była Częstochowa - padła 18 VIII 1772 r., a jej dowódca Kazimierz Pułaski i inni konfederaci udali się na emigrację. Rosja zgodziła się na rozbiór Polski.

Prusy jako pierwsze rzuciły hasło do rozbioru, choć pierwsze kroki poczyniła Austria - zajęła Spisz (1769) i starostwa: czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie (1770). Prusy odgrodziły tzw. kordonem sanitarnym Prusy Królewskie i część Wielkopolski.

Zapamiętaj!

5 VIII 1772 r. w Petersburgu została podpisana między Rosją, Austrią i Prusami konwencja rozbiorowa. Nastąpił pierwszy rozbiór Polski: Prusy zajęły Warmię, województwo pomorskie, malborskie, chełmińskie, tereny nadnoteckie; ok. 36 tys. km²; Gdańsk i Toruń pozostały w granicach Rzeczypospolitej; Rzeczpospolita utraciła 580 tys. mieszkańców; Austria opanowała południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, woj. ruskie - na tych ziemiach powstało tzw. Królestwo Galicji i Lodomerii; ok. 83 tys. km², ok. 2 mln 650 tys. mieszkańców; Rosja zajęła ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru (Inflanty i Białoruś) - ok. 92 tys. km², ok. 1 mln 300 tys. mieszkańców.

Na zwołanym pod presją państw zaborczych w 1773 r. sejmie szlachta Rzeczypospolitej ratyfikowała traktat rozbiorowy. Protesty Rejtana i Korsaka nic nie dały. Rzeczpospolita podpisała z sąsiadami bardzo dla niej niekorzystne układy handlowe.

Pierwsze reformy

Sejm obradujący w latach 1773-1775 zawiązał się w konfederację. Wprowadził zmiany w organizacji państwa i pewne reformy. Sejm:

- powołał Radę Nieustającą złożoną z 36 konsyliarzy, którzy po połowie powoływani byli przez izbę poselską i senat, przewodniczył jej król, przyjmując zdanie większości (Rada ograniczyła uprawnienia króla i w jeszcze większym stopniu skorumpowanych magnatów zajmujących najwyższe stanowiska) dzieliła się na pięć departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji czyli Dobrego Porządku, Wojska, Sprawiedliwości i Skarbu, miała kierować administracją i przedstawiać królowi po trzech kandydatów na urzędy senatorskie i inne godności. Sejm podniósł liczbę wojska do 30 tys. żołnierzy - powstały brygady kawalerii narodowej, rozlokowane w całej Rzeczypospolitej w sześciu dywizjach, wprowadzono jednocześnie odpowiednie przepisy i regulamin wojskowy;

- usprawnił aparat skarbowy - wprowadzono cło generalne, podymne i inne podatki - reforma skarbowo-wojskowa nie została do końca przeprowadzona i udało się jedynie ustalić stan wojska polskiego w połowie przewidywanego;

- powołał do życia w 1773 r. Komisję Edukacji Narodowej - pierwsze nowoczesne ministerstwo oświaty;

- zebrał wszystkie prawa kardynalne, dodając do starych jeszcze zakaz obejmowania tronu przez cudzoziemca a także dzieci i wnuków panującego - gwarancje niezmienności praw dały Rosja, Prusy i Austria.

Na lata 80. XVIII w. przypada moment kształtowania się obozów: magnackiego - byli to konserwatywni magnaci i szlachta - tzw. obrońcy „republiki”, czyli starych praw i przywilejów, decentralizacji państwa i drugiego obozu - coraz liczniejszego - zwolenników reform.

Do najwybitniejszych publicystów i działaczy politycznych lat 70. i 80. należy zaliczyć: Stanisława Staszica (mieszczanina z Piły, wychowawcę dzieci Andrzeja Zamojskiego) autora „Uwag nad życiem Andrzeja Zamoyskiego” 1785 i „Przestróg dla Polski” 1787 r. Chciał wprowadzenia w Polsce dziedzicznego tronu, głosowania w sejmie większością, powołania wspólnej izby mieszczańsko-szlacheckiej, prowadzenia protekcyjnej polityki gospodarczej państwa, zrównania mieszczan i szlachty, poprawienia położenia chłopów przez wprowadzenie oczynszowania. W magnaterii, którą zwalczał, widział źródło nieszczęść dla Polski. Hugo Kołłątaj (szlachcic, ksiądz) przeprowadził reformę Akademii Krakowskiej. W czasie obrad Sejmu Wielkiego był przywódcą patriotycznego obozu reform. Autor „Do Stanisława Małachowskiego... anonima listów kilka” i „Praw politycznych narodu polskiego” (1790). Według niego chłopi powinni otrzymać wolność osobistą, jako najemnicy przejść na czynsz, chciał zrównania mieszczan i szlachty i utworzenia osobnej izby mieszczańskiej.

Z biegiem lat dla Polaków stawało się oczywiste, że przeprowadzenie reform w państwie musi być związane z powstaniem odpowiedniej międzynarodowej sytuacji politycznej, wzrostem napięcia między państwami zaborczymi.

W Rzeczypospolitej kształtujące się obozy polityczne szukały sojuszników poza granicami państwa:

- obóz patriotyczny - Czartoryscy i część Potockich - niechętnie widział wpływy rosyjskie w Polsce, był niezadowolony z polityki króla Stanisława Augusta ulegania wpływom Katarzyny II, widział możliwość zawarcia sojuszu z Prusami, wojny z Austrią i Rosją i przy okazji odzyskania Galicji,

- obóz prorosyjski - wewnętrznie rozbity - to tzw. stronnictwo hetmańskie (magnackie - Seweryn Rzewuski, Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki) przy pomocy Katarzyny II chciało obalić króla Ciołka (Poniatowskiego), decentralizacji państwa i rządów koterii magnackich w sojuszu z Rosją; stronnictwo dworskie (dwór królewski, rodzina króla) w sojuszu z Rosją i przy okazji wojny rosyjsko-tureckiej widziało możliwość wyrażenia przez Katarzynę II zgody na niezbędne reformy w państwie i odbudowanie autorytetu władcy. W 1787 r. wKaniowie spotkali się Stanisław August i Katarzyna II. Efektem rozmów było zwołanie do Warszawy sejmu w celu uchwalenia podatków na wojsko polskie walczące u boku Rosji z Turcją.

Sejm Wielki 1788-1792 i jego dzieło

Sejm zwołany jesienią 1788 r. do Warszawy obradował do 1792 r. Zawiązał się w konfederację z marszałkami Stanisławem Małachowskim (Korona) i Kazimierzem Nestorem Sapiehą (Litwa). W październiku sejm uchwalił zwiększenie stanu armii do 100 tys. żołnierzy. Na wieść o wybuchu rewolucji we Francji także w Warszawie doszło do poruszenia. Z inspiracji Hugona Kołłątaja prezydent miasta Jan Dekert zorganizował 2 grudnia 1789 r. marsz przedstawicieli 141 miast królewskich. Była to tzw. „czarna procesja” - akt zjednoczenia miast. Procesja w milczeniu przeszła ulicami Warszawy do króla i sejmu, domagając się reform i poruszenia kwestii mieszczańskiej.

Po rozpoczęciu obrad sejmowych nastąpiło obalenie Rady Nieustającej (19 I), co było ostatecznym zerwaniem sojuszu z Rosją. W marcu 1790 r. został podpisany sojusz prusko-polski. Odebrano hetmanom i Radzie Nieustającej władzę nad wojskiem powierzając ją Komisji Wojskowej. Przeprowadzono samosądy na zdrajcach, podjęto uchwałę zakazującą przyjmowania pieniędzy od obcych. Wprowadzono niezbędne reformy skarbowe - wystawienie jedynie 65 tys. armii. Między Polską a Prusami wystąpiły nieporozumienia na tle przynależności Gdańska i Torunia. W 1790 r. układem w Reichenbach Austria wycofała się z wojny tureckiej. Pokonana Szwecja zawarła pokój z Rosją, a Prusy zerwały przymierze z Polską jako bezwartościowe. Powróciły do koncepcji rekompensat politycznych i terytorialnych kosztem Polski.

Sejmiki z 1790 r. zaakceptowały dotychczasowe reformy, do starego kompletu posłów dobrały nowy. Była to w większości szlachta światła i popierająca reformy. Sejmiki przyjęły zasadę zabierania głosu i głosowania na sejmikach wyłącznie przez szlachtę posesjonatów (posiadającą dobra ziemskie).

Sejm w podwojonym składzie przystąpił do dalszych obrad. 24 marca 1791 r. uchwalił tzw. prawo o sejmikach, które potwierdzało decyzje zapadłe na sejmikach z 1790 r.; 18 kwietnia 1791 r. prawo o miastach królewskich - mieszczanie otrzymali nietykalność osobistą, prawo do posiadania dóbr ziemskich, dostęp do urzędów i godności, miasta otrzymały samorząd miejski, 24 plenipotentów - pełnomocników miejskich - otrzymało prawo zasiadania na sejmach, jako doradcy w sprawach miejskich, ułatwiono mieszczanom dostęp do nobilitacji (nabywania szlachectwa), szlachta otrzymała możliwość zajmowania się handlem i obejmowania urzędów miejskich bez obaw o utratę przywilejów. Ustawa o miastach królewskich jak i ustawa o sejmikach stały się częścią składową tekstu Konstytucji 3 maja.

Przygotowania nad ustawą zasadniczą trwały dłuższy czas. Decydujący wpływ na ostateczny tekst konstytucji miał król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Konstytucja została uchwalona w drodze zamachu stanu (nie zapoznano posłów wcześniej z tekstem ustawy, w obecności jedynie 1/3 składu posłów). Pośpiech był spowodowany zmieniającą się sytuacją międzynarodową i zdecydowanym naciskiem mieszczaństwa warszawskiego.

Zapamiętaj!

3 maja 1791 r. król Stanisław August, wykorzystując odpowiednio spływające depesze stwierdził, że jedyny ratunek dla państwa widzi w przyjęciu ustawy rządowej, czyli konstytucji. Tekst gotowej ustawy przeczytano i przy ogólnym aplauzie uchwalono. Ustawa rządowa - Konstytucja 3 maja - była drugą na świecie a pierwszą w Europie, kończyła okres Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozpoczynała okres Rzeczypospolitej oświeconej. Uchwalona samodzielnie przez Polaków, bez ingerencji w nasze sprawy z zewnątrz, była próbą zerwania więzów zależności od obcych mocarstw.

Ustrój społeczny: szlachta miała zagwarantowane wszelkie prawa, wolności i „pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym”. Szlachta (posesjonaci) otrzymała potwierdzenie nietykalności osobistej i majątkowej, mieszczanie mieli ułatwiony dostęp do szlachectwa, a szlachta miała zapewnioną władzę nad chłopami; mieszczanie - otrzymali szerokie prawa (ustawa o miastach królewskich), posiadający nieruchomości miejskie otrzymali prawie te same prawa, które miała do tej pory szlachta; chłopi (włościanie) zostali wzięci „pod opiekę prawa i rządu krajowego” (art. IV Konstytucji). Konstytucja zachęcała dziedziców do zawierania umów z chłopami co do zakresu świadczeń. Umowy miała być chronione przez prawo. Ustawa zasadnicza zapewniała wolność osobistą przybywającym z zagranicy, swobodę zamieszkania i zawierania umów o pracę.

Konstytucja wprowadzała w Rzeczypospolitej wolność wyznania (pierwszeństwo zagwarantowano wyznaniu rzymskokatolickiemu jako religii panującej). W sprawie unii polsko-litewskiej podjęto próby jej zacieśnienia lub nawet zniesienia - postanowienia szczegółowe praktycznie pozostawiały federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Ustrój polityczny, zgodnie z duchem epoki, opierając się na zasadzie, że „władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”, zakładał trójpodział władz (podział monteskiuszowski). Władza ustawodawcza - sejm i senat, czyli parlament - najwyższy organ władzy miał być zwoływany na dwuletnią kadencję, sejm „zawsze gotowy” miał być zwoływany przez króla lub marszałka sejmowego, zniesiono liberum veto i konfederację, a wprowadzono zasadę większości, Senat miał prawo weta zawieszającego. Kompetencje sejmu: uchwalanie prawa, nakładanie podatków, kontrolowanie innych władz i instytucji. Sejmiki wybierały posłów, nie krępowały ich już instrukcje poselskie -ogólne zalecenia. Co 25 lat mógł zbierać się sejm konstytucyjny, który miał prawo zmiany konstytucji. W sejmie mieli zasiadać plenipotenci miejscy - pełnomocnicy (24) z głosem doradczym w sprawach miejskich. Król wspólnie ze Strażą Praw otrzymał prawo inicjatywy ustawodawczej. Konstytucja wprowadziła w Rzeczypospolitej dziedziczność tronu - zniesienie wolnej elekcji. Władza wykonawcza - stanowili ją król i Straż Praw, która była formą rządu. Należeli do niej: król, prymas, 5 ministrów, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu. Straż Praw kierowała administracją, podlegały jej komisje (policji, spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu) - kolegialne ministerstwa złożone z członków powoływanych przez sejm. Król, zgodnie z konstytucją, powoływał ministrów pod kontrolą sejmu, którzy musieli każde swoje rozporządzenie własnoręcznie podpisywać (kontrasygnata) - odpowiedzialność przed sejmem. Sądownictwo, szczególnie miejskie, zostało usprawnione. Podobnie jak komisje i urzędy, sądy stały się organami kolegialnymi. Sądownictwo szlacheckie poddane sądom ziemiańskim. Powołano specjalny sąd sejmowy dla ministrów i innych wyższych urzędników. Konstytucja 3 maja otwiera w Rzeczypospolitej okres monarchii konstytucyjnej.

Targowica - wojna w obronie konstytucj i- II rozbiór Polski

Z inspiracji władz rosyjskich polscy magnaci przebywający w Petersburgu - m.in. Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki - 27 kwietnia 1792 r. zawiązali konfederację (fałszywa data 14 maja) ogłoszoną w pogranicznym miasteczku Targowica. Konfederacja targowicka znosiła postanowienia Konstytucji 3 maja, przywracając stare prawa kardynalne z 1768 r. i protekcję rosyjską. W myśl porozumień konfederatów z władzami rosyjskimi w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie. Przeciwko nim stanęło 70 tys. wojska Rzeczypospolitej słabo uzbrojonego i źle dowodzonego. Wojskiem koronnym dowodził książę Józef Poniatowski (bratanek króla), wojskiem litewskim nieudolny książę Ludwik Wirtemberski. Plan wojny przewidywał podjęcie działań opóźniających marsz wojsk rosyjskich i obronę Warszawy.

Po klęsce wojsk litewskich pod Mirem i dwuznacznej postawie księcia Wirtemberskiego, wojska rosyjskie zajęły Litwę. Niekorzystnego obrotu wojny nie zmieniły zwycięstwa księcia Józefa Poniatowskiego pod Zieleńcami (18 czerwca 1792 r., po bitwie król ustanowił order wojenny Virtuti Militari) jak i zwycięstwa wojsk Tadeusza Kościuszki pod Dubienką (18 lipca). Kres działaniom wojennym położyło przystąpienie króla do Targowicy (24 VII 1792).

Targowiczanie i Rosjanie zwalczali i prześladowali zwolenników konstytucji, prowadzili walkę z wszelkimi jej postanowieniami. Jakiekolwiek przejawy myśli postępowej były likwidowane. Wprowadzono cenzurę, zawieszono wydawanie czasopism, kontrolowano pocztę.

Wobec zmieniającej się sytuacji politycznej związanej z wojną koalicji z rewolucyjną Francją, zwłaszcza przegraną pruską pod Valmy nad Rzecząpospolitą zawisła groźba nowego rozbioru. Dążyły do niego szczególnie Prusy. Chciały powetować sobie straty wojenne kosztem ziem polskich. Cesarz Franciszek II nie zgłaszał pretensji do ziem polskich. W tej sytuacji doszło do szybkiego porozumienia rosyjsko-pruskiego.

Zapamiętaj!

23 stycznia 1793 r. w Petersburgu został podpisany drugi rozbiór Polski. Prusy zajęły: Gdańsk, Toruń, Wielkopolskę i Mazowsze, ok. 58 tys. km², 1 mln mieszkańców; Rosja - Białoruś po rzekę Druja i Pińsk, Ukrainę Naddnieprzańską i Podole, ok. 280 tys. km², ok. 3 mln ludności.

Targowiczanie zawiedzeni w nadziejach na przychylność Rosji, zdezorientowani wyjechali z Polski. Rzeczpospolita została ograniczona do terytorium 227 tys. km² i 4 mln ludzi; pozostała pod protektoratem Katarzyny II.

Ostatni sejm Rzeczypospolitej w Grodnie (VI-XI 1793) ratyfikował rozbiór. Z postanowień konstytucji majowej pozostawiono jedynie głosowanie większością, nietykalność osobistą i prawo mieszczan do ziemi. Potwierdzone zostały prawa kardynalne, przywrócona Rada Nieustająca, wojsko polskie pozostawione w sile 15 tys. żołnierzy.

Insurekcja kościuszkowska - III rozbiór Polski

Drugi rozbiór Polski doprowadził w okrojonym państwie polskim do wielkiego kryzysu społecznego, politycznego, gospodarczego. Z tej przyczyny, a także pod wpływem rewolucyjnych wystąpień francuskich i zaburzeń śląskich w 1793 r. atmosfera polityczna i społeczna w Warszawie stawała się napięta. Na tę sytuację nakładało się wielkie niezadowolenie chłopów i mieszczan, szczególnie po obaleniu postanowień konstytucji majowej.

Austria (nie wzięła udziału w drugim rozbiorze) dążyła do powetowania sobie przegranych w wojnie z Francją kosztem ziem Polski. W kraju wielu polityków widziało rozwiązanie kwestii niepodległości w natychmiastowym wybuchu powstania - obok haseł niepodległościowych znalazłyby się także radykalne hasła dotyczące kwestii chłopskiej. Przewidywany na dowódcę przyszłego powstania gen. Tadeusz Kościuszko przebywał we Francji, nie zyskując zbyt wielkiej pomocy od rządu rewolucyjnego, który jedynie obiecywał, nie chcąc zbytnio zrazić do siebie Rosji i Prus. Kościuszko postanowił szukać poparcia w kraju, licząc głównie na masy ludowe. Plan powstańczy zakładał opanowanie Krakowa i przyciągnięcie w rejon miasta wojsk rosyjskich. W drugiej fazie miały wybuchnąć lokalne powstania.

Pod wpływem rosyjskiego ambasadora następowała redukcja wojska polskiego, co miało zdezorganizować przygotowania powstańcze. Sprzeciwiając się redukcji wojska brygadier Antoni Madaliński z oddziałem kawalerii zbuntował się - z Ostrołęki wzdłuż granicy z Prusami, posuwając się na południe, przybył do Krakowa, gdzie przebywał Kościuszko. Ambasador rosyjski IgelstrÖm wycofał wojska rosyjskie z okolic Krakowa w kierunku Warszawy. Kraków był wolny. 24 III 1794 r. na Rynku krakowskim Tadeusz Kościuszko ogłosił akt insurekcji - powstania. Objął władzę dyktatorską. Składając przysięgę zobowiązał się, że będzie walczył w „imię wolności, całości i niepodległości”, ogłosił akty powstańcze (powoływały pod broń mężczyzn między 18 a 28 rokiem życia). Kościuszko zgromadził 4 tys. żołnierzy i 2 tys. kosynierów.

4 kwietnia pod Racławicami, dzięki bohaterskiej postawie chłopskich kosynierów, wojska Kościuszki rozbiły wojska rosyjskie generała Tormasowa. Zwycięstwo miało znaczenie moralne i symboliczne. Kościuszce nie udało się pomaszerować w kierunku Warszawy. Mimo to powstanie zaczęło ogarniać nowe tereny - Lubelskie, Wołyń. 17 kwietnia wybuchło powstanie w Warszawie - dowodził nim szewc Jan Kiliński, dzięki ofiarnej postawie prostej ludności miasta po dwóch dniach walk Warszawa znalazła się w rękach powstańców. Walki objęły Mazowsze i Podlasie. Na Litwie powstaniem dowodził Jakub Jasiński. W Wilnie ustanowiona została Rada Najwyższa Litewska. Przeprowadzono sądy nad zdrajcami.

7 maja 1794 r. w obozie pod Połańcem Tadeusz Kościuszko ogłosił Uniwersał. Rozciągał opiekę rządu nad chłopem - chłopi mieli otrzymać wolność osobistą, zagwarantowano im nieusuwalność z użytkowanej ziemi, obniżenie pańszczyzny o 2 dni przy większej niż 4 dni w tygodniu, lub o 1 dzień przy pańszczyźnie 2-4 dni w tygodniu. Dzięki temu wielu chłopów zgłosiło się do powstania. W praktyce postanowienia uniwersału połanieckiego nie zostały wcielone w życie, były sabotowane przez szlachtę.

9 maja doszło w Warszawie do zamieszek - powieszeni zostali zdrajcy targowiczanie, w mieście władzę przejęła Rada Najwyższa Narodowa. Dzięki działaczom radykalnym, tzw. jakobinom, wzrosły nastroje radykalne. W szczytowym okresie powstania pod bronią znajdowało się ok. 105 tys. ludzi. Występowały jednak trudności kadrowe wśród oficerów i poważne braki w wyszkoleniu. Wojsko było źle uzbrojone.

Niestety, kiedy do wojny włączyły się Prusy, sytuacja wojsk powstańczych uległa znacznemu pogorszeniu. 6 czerwca pod Szczekocinami Kościuszko poniósł klęskę, Kraków zajęły wojska pruskie. Powstańcy cofali się do Warszawy. 28 VI doszło do zaburzeń w mieście - lud otworzył więzienia i dokonał samosądów nad targowiczanami. Wobec tych wydarzeń, a zwłaszcza zbliżania się do stolicy wojsk pruskich Kościuszko podjął przygotowania do obrony. 13 lipca rozpoczęło się oblężenie miasta, które wzmogło się w sierpniu. W celu odciągnięcia Prusaków spod stolicy Kościuszko wsparł powstańców wielkopolskich, wysyłając korpus pod dowództwem generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Dzięki temu Prusacy odeszli spod Warszawy. Wojska rosyjskie zdusiły powstanie na Litwie, od południa od strony Ukrainy, w granice Polski wkroczyły wojska rosyjskie pod dowództwem generała Michała Suworowa. 10 października 1794 r. w bitwie pod Maciejowicami ranny Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej. 4 listopada wojska rosyjskie pod wodzą Suworowa dokonały rzezi mieszkańców Pragi. Stolica za pośrednictwem króla Stanisława Augusta skapitulowała. Powstanie upadło.

Zapamiętaj!

24 października 1795 r. w Petersburgu podpisana została konwencja rozbiorowa - trzeci rozbiór Polski. Prusy zajęły Mazowsze i tereny litewskie po Niemen ok. 48 tys. km², 1 mln mieszkańców; Rosja - ziemie Litwy, Żmudzi i Podola ok. 120 tys. km², ok. 1,2 tys. mieszkańców; Austria - Małopolskę między Pilicą a Bugiem, część Podlasia i Mazowsza. ok. 47 tys. km², 1,5 mln mieszkańców.

Król Stanisław August Poniatowski abdykował, przeniósł się do Petersburga, gdzie zmarł (1798). W 1797 r. w Petersburgu państwa zaborcze podpisały dokument - na zawsze została wymazana nazwa Królestwa Polskiego.