Sytuacja wewnętrzna w wybranych państwach europejskich

Sytuacja wewnętrzna w wybranych państwach europejskich

III Republika Francuska

Przełom lat 1870 i 1871 kończył się dla Francji II Cesarstwa wielką katastrofą - w wojnie francusko-niemieckiej wojska cesarza Napoleona III poniosły klęskę. Francja została zmuszona do podpisania katastrofalnego dla niej traktatu pokojowego.

Jeszcze w trakcie działań wojennych, we wrześniu 1870 roku, została obalona monarchia i wprowadzona republika, a władzę przejęła burżuazja powołując rząd obrony narodowej z Adolfem Thiersem na czele. Początkowo ludność robotnicza Paryża i innych ośrodków miejskich poparła działania rządu, ale przedłużająca się wojna, oblężenie stolicy, szerzący się głód, oraz wzrastające lekceważenie przez burżuazję interesów biednych warstw radykalizowały nastroje ludności Paryża. Rząd postanowił stłumić wszelkie objawy sprzeciwu ze strony społeczeństwa i w tym celu podjął rozmowy na temat zawieszenia broni z przedstawicielami strony niemieckiej. Szczególnie oburzyła paryżan podjęta przez burżuazję próba odebrania armat (zakupionych ze składek ludności miasta) z rąk Gwardii Narodowej. W tej sytuacji został wybrany Komitet Centralny Gwardii Narodowej, który miał być najwyższą władzą w mieście.

18 marca 1871 roku Komitet Centralny ogłosił powstanie Komuny Paryskiej, przejął władzę w mieście i wyznaczył termin wyborów do ciała przedstawicielskiego Komuny. Wybory miały być powszechne i bezpośrednie. Władzę próbował przejąć proletariat - robotnicy, którzy wykorzystując dorobek międzynarodowego ruchu robotniczego próbowali wprowadzić nowe porządki rewolucyjne, odsuwając od władzy klasy posiadające i przejmując środki produkcji.

Podobne komuny robotnicy proklamowali w innych ośrodkach miejskich Francji, ale niebawem zostały one obalone przez rząd burżuazyjny i wojska rządowe. W Paryżu tymczasem władze Komuny uruchomiły warsztaty i wszystkie urzędy, co w pewnym stopniu rozwiązało problem bezrobocia, mimo panującego dalej głodu i sabotowania decyzji komunistów przez burżuazje. Władze Komuny Paryskiej wydały wiele aktów rewolucyjnych - został wprowadzony rozdział Kościoła od państwa, wprowadzono powszechne, świeckie i bezpłatne nauczanie, ustalono minimalne płace, inwalidzi otrzymali emerytury, zawieszono postępowania sądowe w ściąganiu długów.

W walkach po stronie Komuny Paryskiej wzięli udział także Polacy - m.in. Walery Wróblewski, Roman Czarnowski, Jarosław Dąbrowski, który od 10 maja 1871 roku był dowódcą wojsk komunardów i inni.

Rząd burżuazyjny Thiersa, rezydujący w Wersalu, zbierał siły do rozprawy z rewolucją. Szybko został podpisany pokój z Niemcami (10 maja 1871 we Frankfurcie). Wojska wersalskie przystąpiły do oblężenia Paryża, wypierając z wielu dzielnic miasta robotników i Gwardię Narodową. Na czele obrony stanął Komitet OcaleniaPublicznego jako najwyższa władza rewolucyjna i wojskowa w mieście. Mimo to sytuacja paryżan była fatalna. Szerzył się głód, a wojska komunardów były ciągle w defensywie. Spekulacja była zwalczana przez władze rewolucyjne surowymi represjami i karami. Oblężenie Paryża trwało od 21 do 29 maja. Wojska wersalskie z wielkim trudem zdobywały dzielnicę po dzielnicy. Na barykadzie padł Jarosław Dąbrowski. Szczególnie zacięte walki toczyły się na cmentarzu Pere-Lachaise. Ostatnim miejscem oporu był fort podparyski w Vincennes. Walczących w Paryżu charakteryzowało wielkie okrucieństwo.

Po upadku Komuny Paryskiej nastąpiły ze strony rządu represje i prześladowania wobec uczestników i zwolenników rewolucji - wyroki śmierci, deportacje do kolonii, kary ciężkich robót. Na kilkadziesiąt lat głęboka przepaść rozdzieliła robotników i burżuazje, która pamiętając czasy Komuny Paryskiej obawiała się ludu.

Znaczenie Komuny Paryskiej:

- mimo krótkiego istnienia (72 dni), nadała ona pewien kierunek i cel robotnikom w ich walce o prawa socjalne i o przejęcie władzy;

- Komuna próbowała wprowadzić zasadę ingerencji państwa w sferę gospodarki, w stosunki między pracownikami a pracodawcami;

- zapoczątkowała późniejsze zmiany w sferze socjalnej, oddzielenie Kościoła od państwa, świeckie szkolnictwo. Na działaniach Komuny wzorowali się później robotnicy wzniecający walkę i rewolucję proletariacką w Rosji i innych krajach.

Po upadku Komuny Paryskiej władzę we Francji ponownie przejęła burżuazja, wprowadzając restrykcyjne prawa wobec uczestników wydarzeń paryskich i sympatyków rewolucji. Adolf Thiers stał na czele rządu republikańskiego do 1873 r., kiedy to Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem republiki marszałka Patrice’a Mac-Mahona, zwolennika monarchii.

Po wielu miesiącach dyskusji nad kształtem konstytucji Republiki Francuskiej przewagą jednego głosu 30 stycznia 1875 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję III Republiki Francuskiej, która obowiązywała do 1940 roku.

Francja miała być republiką, cała władza w państwie należała do parlamentu (Zgromadzenia Narodowego) złożonego z dwóch izb - Senatu i Izby Deputowanych, które na wspólnym posiedzeniu miały wybierać prezydenta, wykonującego postanowienia i uchwały parlamentu. Z czasem, wobec umacniania się republikańskich form rządów, monarchiści rezygnowali z prób restauracji monarchii.

Cechy charakterystyczne stosunków wewnętrznych III Republiki:

- ciągłe zmiany rządów, przesilenia gabinetowe, brak możliwości wyłonienia zdecydowanej większości parlamentarnej;

- scentralizowany system administracyjny;

- kryzysy polityczne.

Choć burżuazja przejęła władzę, to z obawy przed radykalizacją nastrojów mas często posługiwała się radykalną frazeologią, nie przynosiło to jednak konkretnych efektów. Położenie ekonomiczne i polityczne robotników było bardzo złe. Dzień pracy wynosił nawet 13 godzin, brak było do końca XIX wieku ustawodawstwa socjalnego. Związki zawodowe były prawnie zakazane do 1884 r. Dopiero w roku 1895 powstała Generalna Konfederacja Pracy skupiająca różne związki zawodowe. Francuski ruch robotniczy był rozbity, bo obok zwolenników koncepcji Marksa (Francuska Partia Robotnicza) istnieli tzw. possybiliści (zwolennicy ograniczonych ale możliwych reform - possible - możliwe, Federacja Robotników Socjalistów) i blankiści (walka polityczna i zdobycie władzy siłą, przywódca Eduard Vaillant, Centralny Komitet Rewolucyjny). Dopiero w roku 1905 nastąpiło zjednoczenie francuskiego ruchu robotniczego (Partia Socjalistyczna - sekcja francuska Międzynarodówki).

Niemcy nową potęgą światową

W trakcie wojny francusko-niemieckiej w latach 1870-71 nastąpiło zjednoczenie Niemiec. 18 stycznia 1871 roku w Wersalu władcy poszczególnych państw niemieckich ogłosili króla pruskiego, Wilhelma I, cesarzem zjednoczonych Niemiec - II Rzeszy Niemieckiej. Powstało państwo związkowe (federacja 22 monarchii i 3 wolnych miast), w którym na tronach w poszczególnych państwach zasiadali członkowie lokalnych dynastii, pozostały lokalne przedstawicielstwa społeczeństwa i parlamenty. W kwietniu 1871 roku została uchwalona konstytucja Rzeszy, zgodnie z którą władza była skoncentrowana w ręku króla pruskiego i jednocześnie cesarza Niemiec. Parlament - Reichstag - miał ograniczone uprawnienia. Zjednoczone Niemcy stały się jedną z potęg już nie tylko w Europie, ale także na świecie.

Na lata 1871-1914 przypada panowanie dwóch cesarzy zjednoczonych Niemiec z dynastii Hohenzollernów - Wilhelma I (1871-88) i jego wnuka Wilhelma II (1888-1918), a także rządy kanclerzy zjednoczonego państwa: Ottona von Bismarcka (1871-90), Lea von Capriviego (1890-94), Chlodwiga von Hohenlohe (1894-1900), Bernharda von BÜlow (1900-09) i Theobalda von Bethmann-Hollwega (1909-17).

Grupą dominującą w państwie pruskim byli junkrzy, którzy wobec gwałtownego rozwoju gospodarczego Niemiec, a co za tym idzie zwiększenia się wpływów ekonomicznych i politycznych burżuazji niemieckiej, zawarli sojusz z tą grupą społeczną, który trwał mimo rosnącego znaczenia burżuazji. Junkrzy pozostali u steru rządów zajmując eksponowane stanowiska w wojsku, dyplomacji i na najwyższych szczeblach administracji.

Wielkie kontrybucje wojenne płacone przez Francję zasiliły gospodarkę państwa, przyczyniając-się wydatnie do gwałtownego rozwoju przemysłowego Niemiec na przełomie XIX i XX wieku.

Rozwój gospodarczy Niemiec w latach 1871 i 1913

- Zwiększyły się obroty handlu zagranicznego, kapitały można było lokować w Niemczech jak i swobodnie wywozić.

- Gwałtownie rozwijał się przemysł górniczy, metalurgiczny, maszynowy, tekstylny i chemiczny.

- Świetnie prosperowały wielkie banki niemieckie - m.in. Dresdner Bank, Deutsche Bank.

- Dzięki ciągłym inwestycjom nastąpił ruch budowlany, rozwój kolei, co pociągało za sobą dalszy rozwój innych dziedzin przemysłu. Następowała koncentracja przemysłu i tworzenie wielkich spółek łączących kilka lub kilkanaście przedsiębiorstw jednej branży - kartele, syndykaty i trusty.

- W obliczu narastających sprzeczności między państwami europejskimi Niemcy podjęły akcję militaryzacji państwa rozbudowując swój przemysł zbrojeniowy i potencjał militarny - powstały zakłady zbrojeniowe (np. Kruppa w Essen i inne).

- Przemysł, w odróżnieniu od praktyki innych państw europejskich, wykorzystywał dorobek naukowy - sojusz nauki i przemysłu.

Niemcy stosunkowo późno włączyły się w wyścig o podział imperialny i kolonialny świata, spotykając się z konkurencją innych państw, szczególnie Anglii i Francji. Na tym tle doszło niebawem między tymi państwami do konfliktów.

W polityce wewnętrznej

- Aż do roku 1890 Niemcy kierowane przez kanclerza Ottona von Bismarcka prowadziły walkę z Kościołem katolickim i jego wpływami w zjednoczonych, a w zdecydowanej większości protestanckich, Niemczech. Szczególnie lata 70. XIX wieku charakteryzowały się walką o kulturę (tzw. Kulturkampf) i z katolicką partią Centrum. W zmaganiach tych politykę władz poparła burżuazja i junkierstwo. W konsekwencji Kościół katolicki musiał zgodzić się na świeckie nauczanie, nadzór państwa nad nominacjami dostojników kościelnych, śluby cywilne (patrz strona 167).

- Gwałtowny wzrost przemysłu pociągnął za sobą wzrost liczby robotników i ludności miast. Cechą charakterystyczną była migracja ze wsi do miast.

- Wzrosła popularność idei i partii socjalistycznych. W obawie przed ofensywą socjalistyczną władze niemieckie podjęły działania wymierzone przeciwko robotnikom i partiom socjalistycznym. Represje doprowadziły do konsolidacji ruchu socjalistycznego. W maju 1875 r. na zjeździe w Gotha powstała Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec. Wobec ciągłego rozwoju liczebnego partii socjalistycznej w 1878 r. parlament niemiecki uchwalił prawa przeciwko socjaldemokratom - zdelegalizowano organizacje robotnicze, wielu aktywnych działaczy uwięziono, rozwiązano związki zawodowe. Mimo tych działań atrakcyjność haseł socjalistycznych nie malała. W roku 1883 władze zdecydowały się wprowadzić ograniczone ustawy socjalne - przymusowe ubezpieczenia od choroby, od nieszczęśliwych wypadków, od starości i inwalidztwa. Ustawy wyjątkowe przeciwko robotnikom stały się przyczyną ustąpienia kanclerza Bismarcka. Po zniesieniu ustaw wyjątkowych w październiku 1891 r. - w Erfurcie odbył się zjazd niemieckiej partii socjaldemokratycznej. Karl Kautsky w swoim programie wykazał, że społeczeństwo ulega ciągłej ewolucji w stronę socjalizmu. Żądał powszechnego prawa wyborczego, a także wprowadzenia zmian socjalnych. Hasła te spowodowały zwrot wśród części działaczy socjaldemokracji niemieckiej w stronę reformizmu i rewizjonizmu, przyczyniając się do ponownego rozłamu w niemieckim ruchu socjaldemokratycznym.

Po objęciu urzędu kanclerskiego przez gen. Lea von Capriviego rozpoczął się nowy okres w dziejach Niemiec. Przełom wieków charakteryzował się szczególnie dynamicznym rozwojem ekonomicznym, aktywną polityką zagraniczną (układy handlowe z Austro-Węgrami, Włochami, Belgią, Serbią, Rumunią, Rosją) i czynnym uczestniczeniem w światowej polityce (Weltpolitik). Energicznie dążono do zdobycia stref wpływów i kolonii przede wszystkim w Afryce. Ekspansja lądowa szła przezAustro-Węgry, kraje bałkańskie do ziem tureckich (budowa linii kolejowej ze Smyrny do Ankary w Turcji). Ten kierunek ekspansji niemieckiej spotkał się ze szczególnym sprzeciwem i kontrakcją Rosji (Bałkany - tradycyjny teren wpływów rosyjskich) oraz Anglii i Francji obawiających się podporządkowania Turcji i jej wielkiego imperium Niemcom, co mogło zagrażać interesom gospodarczym, politycznym i militarnym tych dwu państw.

W miarę rozszerzania się posiadłości kolonialnych Niemiec rozwinęła się propaganda nacjonalistyczna (Powszechny Związek Niemiecki, 1891; Związek Wszechniemiecki, 1894), której ideologiem był Heinrich von Treitschke. Eksponował on pozytywne znaczenie wojny, przemocy, głosił antysemityzm i zdecydowaną niechęć do katolicyzmu. W zmilitaryzowanych Niemczech jego hasła padły na podatny grunt.

Wielka Brytania największym państwem kolonialnym

Na lata 1871-1914 w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii przypada panowanie dwóch władców: królowej Wiktorii (1837-1901), ostatniej przedstawicielki dynastii hanowerskiej i Edwarda VII (1901-10), syna Wiktorii i Alberta, księcia Sachsen-Coburg-Gotha, który zapoczątkował panowanie nowej dynastii - niemieckiej (w 1917 roku zmieniła nazwisko na Windsor). Wielka Brytania na przełomie wieków to wielka potęga ekonomiczna i państwo posiadające największe imperium kolonialne. Anglia przodowała w produkcji węgla, stali. Nadal Wyspy Brytyjskie były centrum finansowym i bankowym świata.

W Wielkiej Brytanii nie było konstytucji, a życie polityczne normowały przeróżne akty prawne uchwalane w ciągu wieków istnienia monarchii. Pod względem ustrojowym Anglia była monarchią parlamentarną. Król był głową państwa, nie rządził, ale panował, będąc symbolem jedności i tradycji.

Faktyczną władzę posiadał parlament złożony z Izby Gmin i Izby Lordów. Większość parlamentarna tworzyła rząd na czele z premierem. Partia opozycyjna tworzyła tzw. gabinet cieni po to, by po najbliższych wygranych wyborach móc przejąć rządy w państwie. Klasami panującymi były arystokracja i bogata burżuazja, które wchodziły z sobą w ścisłe związki interesów i związki rodzinne (przedstawiciele tych grup zasiadali w dziedzicznej Izbie Lordów). Do Izby Gmin w wyniku kolejnych reform systemu wyborczego z XIX wieku mogli wybierać swoich przedstawicieli mieszczanie i robotnicy. Dopiero w 1918 r. wprowadzono powszechne prawo wyborcze, które objęło również kobiety. Cechą charakterystyczną stosunków politycznych były zmiany co kilka lat gabinetów (rządów) w ramach dwóch partii politycznych - konserwatystów i liberałów, a z czasem także (lewicowej) Partii Pracy.

W polityce wewnętrznej na pierwszy plan wysuwały się kwestia robotnicza i irlandzka.

Reformy wyborcze dały części robotników prawo do głosowania, w 1871 r. zostały zalegalizowane związki zawodowe (Trade Unions). Mimo to władze brytyjskie wszczęły zdecydowane działania przeciwko fali strajkowej. Tymczasem na przełomie lat 80. i 90. miały miejsce masowe strajki robotników niewykwalifikowanych. Na fali akcji strajkowej zaczęty spontanicznie powstawać wśród nich niezależne związki zawodowe. Działania te doprowadziły do powstania w 1893 r. jako samodzielnej siły Niezależnej Partii Pracy, która nie była partią marksistowską, ale reformistyczną (jej celem nie było wywołanie rewolucji, lecz udział w wyborach do parlamentu i jawna działalność zmierzająca do oficjalnej i legalnej zmiany ustawodawstwa socjalnego, ewolucja w kierunku socjalizmu). W roku 1900 powstała Partia Pracy (Labour Party), stawiająca sobie za cel przeprowadzenie reform społecznych i politycznych w warunkach państwa kapitalistycznego. Dzięki posłom labourzystowskim w parlamencie została poruszona kwestia praw socjalnych. W przemyśle został wprowadzony 8-godzinny dzień pracy, minimum płacy, emerytury robotnicze.

Szczególnym problemem dla Wielkiej Brytanii była kwestia irlandzka. Już od połowy XVII wieku Anglicy prowadzili akcję kolonizacyjną Zielonej Wyspy. Irlandczycy czuli się szczególnie pokrzywdzeni - byli zmuszeni uprawiać ziemię, której właścicielami byli Anglicy. Rządy angielskie były bardzo surowe dla Irlandczyków, a kwestia religijna (Irlandczycy to katolicy, Anglicy to protestanci) zaogniała jeszcze sytuację. Wobec powtarzających się kryzysów w rolnictwie irlandzkim mieszkańcy masowo emigrowali za pracą i chlebem (głównie do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej). Na prześladowania Irlandczycy odpowiadali terrorem, bojkotem zarządzeń angielskich. Powstała w 1879 roku irlandzka Liga Ziemska podjęła się kierowania irlandzkim ruchem wyzwoleńczym. Mimo kilku prób rozwiązania problemu irlandzkiego podejmowanych przez władze brytyjskie nie udało się znaleźć satysfakcjonującego rozwiązania. Wręcz przeciwnie, część angielskich mieszkańców północnych hrabstw wyspy (Ulster) opowiedziała się za Anglią, podejmując kroki terrorystyczne przeciwko południowej części Irlandii.

W polityce zagranicznej

- Z uwagi na rozległość i rozrzut terytorialny posiadłości kolonialnych Wielkiej Brytanii sfera zainteresowań polityki brytyjskiej leżała zarówno w Europie, jak i, a może głównie, poza nią. Prowadzenie handlu z koloniami, zabezpieczanie szlaków morskich były najważniejszymi problemami dyplomatów i polityków angielskich.

- W stosunkach z państwami europejskimi obowiązywała polityka wspaniałego odosobnienia (splendid isolation), co wynikało z dawnych tradycji polityki brytyjskiej - zachowywania równowagi europejskiej. Dla jej utrzymania Anglia powstrzymywała się od zawierania sojuszy, a jedynie podpisywała doraźne układy, przede wszystkim handlowe.

- Na straży pozycji wielkomocarstwowej Anglii stała potężna flota handlowa i wojenna. Natomiast armia lądowa była nieliczna i ochotnicza.

- Anglia prowadziła aktywną politykę w koloniach - w 1876 r. królowa Wiktoria została cesarzową Indii. Konieczność utrzymania bezpośredniej łączności z nimi zmusiła Anglików do wykupienia części akcji Towarzystwa Kanału Sueskiego (1875), a następnie opanowania Egiptu (1882) i terenów afrykańskich (Beczuana w Afryce Południowej -1884 r.).

- W polityce dotyczącej terenów wokół basenu Morza Śródziemnego Anglicy popierali Turcję przeciwko Rosji, skutecznie zwalczając jej wpływy na Bliskim Wschodzie, w imię dbania o własne strategiczne interesy handlowe i militarne.

W polityce gospodarczej

- Brytyjczycy spotkali się z konkurencją amerykańską i niemiecką. Ekspansja tych nowych potęg ekonomicznych opartych na najnowszych zdobyczach nauki i techniki doprowadziła do zachwiania pod koniec XIX wieku monopolistycznej pozycji Wielkiej Brytanii w przemyśle i handlu na rynkach światowych.

- Dla powetowania sobie strat ekonomicznych Brytyjczycy zaczęli coraz bardziej uzależniać od metropolii tereny podbite, łącząc je z Anglią powiązaniami ekonomicznymi i politycznymi.

Niektóre posiadłości kolonialne Anglii, w których angielska ludność napływowa była dosyć liczna, otrzymywały szczególny status dominium. Państwa te uznawały zwierzchnictwo Korony Brytyjskiej zachowując własne rządy, parlamenty i samorządy. Związki z Anglią utrwalały kontakty ekonomiczne i militarne. Do wybuchu I wojny światowej dominiami były: Kanada (1867), Związek Australijski (1901), Nowa Zelandia (1907) i Związek Południowej Afryki (1910). Masowo lokowano w koloniach kapitał angielski, który przynosił inwestorom spore zyski.

Nie można zapominać, że wobec wielkiej rozbudowy przemysłu niemieckiego, a zwłaszcza początku wyścigu zbrojeń, Wielka Brytania, po niepowodzeniach planów porozumienia z Rzeszą Niemiecką (1907), przystąpiła do rozbudowy własnego potencjału militarnego a szczególnie floty wojennej. Wobec dominacji Niemiec w Europie i prób zdobycia dominującej pozycji Rzeszy Niemieckiej na świecie, ukształtowania się wielkich bloków militarno-politycznych - Trójprzymierza i Trójporozumienia - Wielka Brytania porzuciła politykę wspaniałego odosobnienia wiążąc się układami najpierw z Francją (1904 - Entente Cordiale), a następnie z Rosją (1907).

Imperium Rosyjskie na przełomie wieków

Koniec XIX i początek XX wieku w Imperium Rosyjskim przypadają na czas panowania cesarzy: Aleksandra II (1855-81), Aleksandra III (1881-94) i Mikołaja II (1894-1917) z dynastii Holstein-Gottorp-Romanow.

W drugiej połowie XIX wieku Imperium Rosyjskie weszło w fazę gwałtownego rozwoju kapitalizmu i uprzemysłowienia. Intensywnie wprowadzano maszyny parowe, rozwijał się przemysł. Do dawnych ośrodków przemysłowych Petersburga, Moskwy, Uralu dołączyły nowe centra przemysłowe - Zagłębie Donieckie (żelazo, hutnictwo, węgiel), Królestwo Polskie (przemysł włókienniczy i maszynowy). Zwiększyło się wydobycie ropy naftowej (rejon Kaukazu). Dla potrzeb przemysłu energicznie budowano nowe drogi i linie kolejowe. Zwiększyła się wymiana handlowa. Państwo, dzięki polityce protekcjonistycznej, chroniło własny rynek. Dzięki stwarzaniu dogodnych warunków do Rosji napływał lawinowo obcy kapitał, a gospodarka Cesarstwa na początku XX wieku była uzależniona od zagranicy. Niestety co jakiś czas miały miejsce kryzysy gospodarcze, które rujnowały chłopów i robotników.

Cesarz rosyjski nadal sprawował prawie nieograniczone rządy. Nie było żadnych przedstawicielstw ludności. Szlachta utrzymywała uprzywilejowane stanowisko, ale wobec rozwoju przemysłu coraz większe wpływy, przede wszystkim gospodarcze, zdobywała burżuazja, która politycznie, wobec uzależnienia od kapitału obcego i konieczności szukania poparcia u władz carskich, była klasą reakcyjną.

Rozwój przemysłu pociągnął za sobą wzrost liczebny klasy robotniczej. Warunki pracy i płacy tej grupy były szczególnie trudne, możemy mówić o wyzysku ze strony burżuazji, często obcego pochodzenia. Mimo zakazu strajków wybuchały one coraz częściej. Zmusiło to władze do pewnych ustępstw. W latach 1885-97 zostały wprowadzone ograniczone prawa socjalne, które zabraniały zatrudniać kobiety i dzieci nocą, ograniczono czas pracy dorosłych.

Po zniesieniu poddaństwa chłopów zostały w latach 70. i 80. przeprowadzone ograniczone reformy społeczne i polityczne - powołano ziemstwa (przedstawicielstwa lokalne ludności; skomplikowany system wyborczy faworyzujący szlachtę i ludzi zamożnych), przeprowadzono reformę sądownictwa i wojska. Władze rosyjskie podjęły także walkę z ruchami narodowymi Polaków, Finów, Litwinów, Ukraińców, Białorusinów a także z innymi ludami zamieszkującymi ogromne tereny imperium.

W warunkach samodzierżawia rozwijał się ruch robotniczy, ruch rewolucyjny. Z początku był kierowany przez szlacheckich rewolucjonistów, później przez inteligencję, a następnie przez proletariat - robotników. Pierwszą organizacją, której członkowie z założenia mieli pracować wśród ludu, uświadamiając go, była Ziemia i Wola (1876, tzw. narodnicy). Z czasem organizacja ta przekształciła się w grupę terrorystyczną, podejmując akcje wymierzone przeciwko urzędnikom państwowym. W latach 80. XIX wieku zaczęty powstawać pierwsze organizacje robotnicze. Władze wszelkimi metodami je zwalczały, zwiększało to jednak opór, a wystąpienia oskarżonych na procesach miały charakter propagandowy i przyczyniły się do rozwoju ruchu robotniczego. W roku 1883 Georgij Plechanow założył Wyzwolenie Pracy, pierwszą w Rosji organizację robotniczą opartą na założeniach marksistowskich. Z czasem powstało więcej kółek i organizacji robotniczych. Coraz częściej dochodziło do strajków, zaostrzała się walka klasowa.

Początek XX wieku przyniósł aktywizację społeczeństwa, co ujawniło się powstaniem nowych partii i stronnictw w Rosji.

- W roku 1901 zorganizowali się eserowcy (socjalistyczni rewolucjoniści wywodzący się z dawnych narodników) - ich program: zniesienie prywatnej własności ziemi, jej podział między chłopów, stosowanie terroru indywidualnego.

- W roku 1905 powstało stronnictwo konstytucyjno-demokratyczne tzw. kadeci (od liter KD) - głosili hasła zniesienia samodzierżawia i wprowadzenia monarchii konstytucyjnej wzorowanej na państwach Europy Zachodniej.

- Mające niebawem nastąpić wydarzenia rewolucji lat 1905-07 jeszcze bardziej zaktywizowały społeczeństwo rosyjskie i zachwiały podstawami absolutyzmu carskiego.

Rewolucja 1905-1907 w Rosji

Przyczyny wybuchu rewolucji były złożone:

- na przełomie wieków pogłębił się kryzys w państwie carów;

- pogorszyły się warunki pracy i życia robotników - władze nie godziły się na żadne ustępstwa wobec ludności, nadal prowadząc politykę reakcji;

- od początku XX wieku Rosję ogarniała stopniowo narastająca fala strajków. Chłopi domagali się ziemi. Nawet przedstawiciele warstwy rządzącej, zaniepokojeni wzrostem nastrojów rewolucyjnych, żądali wprowadzenia niezbędnych reform w państwie. Niejasne i mało konkretne zapowiedzi cara nikogo nie satysfakcjonowały.

Już w grudniu 1904 r. doszło do wybuchu strajków powszechnych w Baku i Petersburgu. Próbujący pośredniczyć między ludem a carem mnich Gapon (agent policji rosyjskiej) zorganizował wielką manifestację, która miała wykazać zaufanie ludu do władcy. W niedzielę 22 stycznia 1905 roku tłum z petycją do cara ruszył pod Pałac Zimowy. Car opuścił potajemnie Petersburg, natomiast manifestantów zaatakowały oddziały piechoty i kawalerii. Padło wielu zabitych i rannych. Wiadomości o wydarzeniach „krwawej niedzieli” szybko dotarły do najdalszych zakątków Rosji siejąc wszędzie strach, ale jednocześnie wzbudzając chęć odwetu. W całym kraju wybuchały strajki.

Robotnicy z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji Lenina na czele za główny i najpilniejszy cel uznali obalenie samodzierżawia, utworzenie republiki demokratycznej. Kolejnym celem proletariatu miało być przekształcenie rewolucji burżuazyjno-demokratycznej w rewolucję socjalistyczną, proletariacką i przejęcie władzy w państwie.

Chłopi przyłączyli się do akcji protestacyjnych. Żądali ziemi, odmawiali wykonywania prac, palili inwentarz dworski, rabowali dwory.

Niezadowolenie objęło także wierne do tej pory carowi wojsko - bunt flory czarnomorskiej z pancernikiem „Potiomkin” na czele, i w innych oddziałach rosyjskich porozrzucanych po całym państwie rosyjskim.

Car próbował doprowadzić do kompromisu. Wydał ukaz o zwołaniu Dumy Państwowej, ale kiedy okazało się, że ma ona mieć jedynie bardzo ograniczone kompetencje, wrzenie wzrosło. Momentem szczytowym rewolucji 1905 roku był moskiewski strajk z października 1905 roku i powstanie moskiewskie z grudnia 1905 roku. Dopiero skierowanie wojska do miasta doprowadziło do stłumienia buntu. W czasie rewolucji pojawiła się nowa instytucja ruchu rewolucyjnego - Rady Delegatów Robotniczych w miastach i analogiczne Rady Żołnierskie i Chłopskie w wojsku i na wsiach rosyjskich. Rady przejmowały kierownictwo ruchu rewolucyjnego, stając się zalążkiem władzy, organem dyktatury ludu.

Sytuacji na przełomie 1905-06 roku nie uspokoiły nowe zapowiedzi cara o powołaniu Dumy Państwowej - zebrała się ona w maju 1906 roku. Obok konserwatystów znaleźli się w niej tzw. kadeci, zwolennicy monarchii konstytucyjnej. Nie wystawili do niej swoich kandydatów bolszewicy. Tymczasem na prowincji ruch rewolucyjny nie ustępował. Strajkowali robotnicy, chłopi, żołnierze. Dopiero ekspedycje karne skutecznie zwalczały rewolucję, która w 1906 r. weszła w swoją fazę schyłkową. Mimo że Duma domagała się od cara reform, to jednak władze nie zdecydowały się na dalsze ustępstwa. W połowie roku 1906 premierem został Piotr Stołypin, polityk konserwatywny i zwolennik absolutnej władzy cara. Duma została rozwiązana. Nowa Duma, tzw. stołypinowska, zebrała się w marcu 1907 r. Jeszcze przed wyborami władze przy pomocy tzw. czarnych sotni próbowały zastraszyć społeczeństwo. Wobecuczestników i zwolenników rewolucji zastosowano surowe represje. Mimo to zdecydowaną większość postów w nowej Dumie stanowili zwolennicy reform. Swoją reprezentację, tym razem w parlamencie, mieli bolszewicy. Żywot tzw. II Dumy był krótki. Już w czerwcu 1907 r. Stołypin rozwiązał Dumę. Wybory do III Dumy odbyły się na podstawie skrajnie konserwatywnej ordynacji. Znaleźli się w niej w większości zwolennicy rządu i walki z rewolucją.

Rok 1907 zamknął okres rewolucji. Znaczenie jej było bardzo duże:

- robotnicy, choć nie zjednoczeni, nabrali doświadczenia, które zostało niebawem wykorzystane w walce rewolucyjnej w 1917 roku;

- chłopi, choć wzięli udział w rewolucji, jednak jeszcze nie pozbyli się błędnego w ówczesnych warunkach mniemania o możliwości uzyskania ziemi na drodze ugody z carem;

- klasy uprzywilejowane z obawy przed kolejną rewolucją zawarły sojusz z monarchą dla obrony starego systemu;

- rewolucja 1905-07 wzmocniła ruch rewolucyjny w Europie, a narody pozostające pod panowaniem rosyjskim zmobilizowała do intensywnej walki narodowowyzwoleńczej.

Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim i jej wpływ na pozostałe ziemie polskie

Rewolucja 1905-07 objęła także ziemie polskie wchodzące w skład Imperium Rosyjskiego. Podobnie jak w Cesarstwie, w Królestwie Polskim narastało wrzenie rewolucyjne, do którego dołączył jeszcze czynnik narodowy i dążenie Polaków do niepodległości.

Duże wpływy w społeczeństwie polskim miała Polska Partia Socjalistyczna (PPS) z Józefem Piłsudskim na czele, której członkowie uparcie żądali oderwania się od państwa rosyjskiego i stworzenia wolnej Polski.

Działacze Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (endecja) pod kierownictwem Romana Dmowskiego stali na stanowisku współpracy z władzami rosyjskimi przeciwko rewolucji, licząc na uzyskanie za lojalistyczną postawę pewnych koncesji politycznych w postaci spolszczenia szkolnictwa, administracji itd.

Tymczasem w Królestwie powtarzały się strajki i manifestacje. W listopadzie 1904 roku na placu Grzybowskim bojówki PPS starły się z wojskami rosyjskimi, wzrastała niechęć do wojny rosyjsko-japońskiej, w której w wojskach rosyjskich walczyli także Polacy.

Po wypadkach „krwawej niedzieli” w Petersburgu fala strajków i demonstracji ogarnęła całe Królestwo Polskie. W tych warunkach władze carskie poszły na pewne ustępstwa wobec Polaków. W czasie wydarzeń rewolucji krystalizowały się w społeczeństwie polskim postawy polityczne. Coraz więcej zwolenników miało działające legalnie od 1905 roku Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, stawiające sobie za cel zjednoczenie wszystkich zaborów i uzyskanie autonomii w ramach Cesarstwa Rosyjskiego. Sympatyzowali z nim przedstawiciele różnych środowisk. Odmienne stanowisko wobec rewolucji zajęła PPS, której przywódcy uważali, że należy wykorzystać sytuację w Rosji do walki o niepodległość. Rozbudowywano bojówkiprzeprowadzając wiele akcji terrorystycznych przeciw urzędnikom państwowym, napady na posterunki żandarmerii, urzędy carskie i transporty kolejowe. Wobec takich działań władze wzmogły represje. Demonstracje były rozpędzane przy użyciu wojska i kozaków, padali zabici i ranni (czerwiec 1905 r. stłumiony bunt robotników w Lodzi, 1 listopada na placu Teatralnym w Warszawie).

Przeciwna walce o niepodległość była SDKPiL, a także żydowski Bund, domagając się połączenia wydarzeń na ziemiach polskich z ogólnorosyjską rewolucją. Tymczasem w PPS doszło do rozłamu. W roku 1906 część działaczy opowiedziała się za rewolucją, natomiast tzw. „starzy” w PPS z Piłsudskim na czele odłączyli się i utworzyli PPS-Frakcję Rewolucyjną nadal prowadząc akcję terrorystyczną i polityczną. Z czasem PPS Lewica zbliżyła się programowo do SDKPiL łącząc się z nią.

W tych warunkach działacze Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego zyskiwali coraz większą popularność. Wzięli udział w wyborach do I, II i III Dumy. Mimo deklarowanej lojalności wobec władz, posłom SN-D, z Romanem Dmowskim na czele, nie udało się wywalczyć autonomii dla Królestwa. Wiązało się to ze schyłkiem rewolucji i umocnieniem się władz centralnych.

Znaczenie rewolucji dla Polaków:

- władze wycofały się z ustępstw i wprowadziły surowe represje w Królestwie - zsyłki, więzienia, pogromy Żydów;

- wyraźnie ujawniły się postawy polityczne, cele i metody działania polskich partii politycznych, pogłębiło się uświadomienie narodowe i społeczne;

- dzięki wzrostowi tolerancji religijnej odrodził się Kościół unicki, duchowni katoliccy mogli swobodnie kontaktować się z Rzymem, prowadzić nauczanie religii w języku polskim;

- w wyniku strajku szkolnego władze zezwoliły na zakładanie szkół prywatnych z językiem polskim jako wykładowym, wśród chłopów mogła legalnie działać Polska Macierz Szkolna;

- na nowo podjęło działalność Towarzystwo Naukowe w Warszawie, powstawały organizacje twórcze, naukowe, rozwijał się ruch spółdzielczy oraz kółka rolnicze;

- wydarzenia w Królestwie odbiły się szerokim echem na ziemiach polskich zaboru pruskiego i austriackiego. Doszło do strajków, manifestacji. Szczególnie w Galicji, w wyniku radykalizacji postaw, pojawiły się żądania ekonomiczne i polityczne, jak choćby reformy systemu wyborczego. Podobne wydarzenia miały miejsce na Górnym Śląsku, Mazurach i na Pomorzu.