Królestwo Polskie w latach 1815-1830

Królestwo Polskie w latach 1815-1830

Stosunki wewnętrzne

Księstwo Warszawskie miało duże znaczenie dla sprawy polskiej. Politycy obradujący na kongresie wiedeńskim (1814-1815) nie mogli nie zająć się problemem polskim. Kwestia polska była jedną z głównych kontrowersji między państwami zwycięskimi. Aleksander I chciał włączyć do imperium rosyjskiego całe terytorium Księstwa Warszawskiego, na co nie zgadzali się pozostali uczestnicy obrad kongresu. Obawiali się zbytniego wzmocnienia Rosji i zachwiania równowagi europejskiej. W konsekwencji rozmów i dyskusji jedynie część ziem Księstwa przypadła Rosji. Rzecznikiem sprawy odrodzenia polskiego u boku Rosji był książę Adam Czartoryski. Z jego to inicjatywy zostało utworzone Królestwo Polskie zwane potocznie Kongresowym.

Konstytucja Królestwa Polskiego została zatwierdzona przez cesarza Aleksandra I 27 listopada 1815 roku w Warszawie. Konstytucja Królestwa gwarantowała osobny byt państwowy i prawa narodowe. Dokument stanowił o trwałej i nierozerwalnej unii personalno-rzeczywistej polsko-rosyjskiej. Niektóre sformułowania, wprowadzone przez samego Aleksandra I, pozwoliły później władcy dowolnie zmieniać i interpretować przepisy konstytucji.

Konstytucja przewidywała osobny rząd Królestwa, własne wojsko, wolność druku i nietykalność własności, wolność osobistą. Język polski miał być językiem urzędowym. Pełnię władzy wykonawczej i inicjatywę ustawodawczą miał król polski, czyli zawsze kolejny cesarz rosyjski. On mógł na czas nieobecności w Królestwie mianować namiestnika. Władca mianował także ministrów i senatorów. Przysługiwało mu również prawo weta w stosunku do uchwał sejmu i stanowienie w sprawach nie zastrzeżonych wyraźnie w kompetencjach sejmu. Rada Stanu była kolegialnym organem rządowym i administracyjnym. Właściwy rząd to Rada Administracyjna obradująca pod przewodnictwem namiestnika, w której zasiadali ministrowie i inne osoby powołane do niej z nominacji królewskiej. Radzie Administracyjnej podlegało 5 komisji rządowych, na czele których stał minister i kilku radców stanu. W 8 województwach działały komisje wojewódzkie z prezesami na czele. Urzędy miały charakter kolegialny (wieloosobowy).

Władza ustawodawcza miała spoczywać w rękach sejmu (podobnie jak w konstytucji Księstwa Warszawskiego) złożonego z: senatu (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie w liczbie maksymalnie 64 osoby) i izby poselskiej (128 członków - 77 wybieranych na sejmikach ziemskich, 51 deputowanych ze zgromadzeń gminnych). Sejm miał być zwoływany co dwa lata na 30 dni (15 dni w Księstwie Warszawskim). Jego członkowie mieli podejmować uchwały we wszystkich sprawach przedstawionych im przez króla, mogli rozpatrywać raport o stanie państwa przedkładany przez Radę Państwa, mogli stanowić prawo sądowe i administracyjne, dyskutować o budżecie i kwestiach monetarnych, decydować o sprawach poboru do wojska, teoretycznie mogli w określonym zakresie kontrolować rząd. Choć zapisy konstytucyjnebyły jak na ówczesne warunki postępowe, to jednak w praktyce, wobec tego, że inicjatywa ustawodawcza należała do króla, członkowie sejmu zajmowali się przede wszystkim zmianami prawa cywilnego i karnego. Mogli pociągnąć ministrów i wyższych urzędników do odpowiedzialności konstytucyjnej przed sądem sejmowym, czyli senatem.

Wbrew oczekiwaniom, namiestnikiem Królestwa został żołnierz napoleoński, człowiek, jak się okazało, „o dosyć giętkim karku”, generał Józef Zajączek (otrzymując jednocześnie tytuł książęcy). Faktyczna władza pozostawała jednak w rękach naczelnego wodza wojska polskiego, wielkiego księcia Konstantego, który w porozumieniu z bratem - Aleksandrem I - sprawował nieformalne rządy w Polsce. Pełnomocnikiem cesarskim (funkcja nie przewidziana w konstytucji) został senator Mikołaj Nowosilcow. Książę Adam Czartoryski, dotychczasowy zwolennik ściślejszego połączenia sprawy polskiej z carem, został odsunięty od władzy. Do władzy doszli ludzie nie reprezentujący wysokiego poziomu moralnego i etycznego, sprawujący rządy dla własnej korzyści. W 1819 roku, wbrew zapisom konstytucji, została wprowadzona cenzura prewencyjna i rozpoczęło się rozbudowywanie tajnej policji. Wiązało się to z coraz większą przewagą rządów konserwatywnych w Europie.

Przeciwko łamaniu swobód konstytucyjnych zaczęli zgłaszać protesty początkowo ludzie o poglądach umiarkowanych, np. Czartoryski. Przedstawiał on problemy kraju, domagał się respektowania zapisów ustawy zasadniczej. Jego działalność nie przyniosła żadnych efektów. Odsunięty z kuratorstwa wileńskiego okręgu naukowego popadł w niełaskę i odszedł od polityki.

Wobec jawnego łamania swobód konstytucyjnych wystąpiła opozycja skupiona wokół posłów województw zachodnich, przede wszystkim kaliskiego. Na czele opozycji legalnej (działali jawnie na sejmie) stali dwaj posłowie z kaliskiego, Wincenty i Bonawentura Niemojowscy. Grupa opozycyjna była popularnie nazywana kaliszanami. W 1820 roku na sejmie kaliszanie oskarżyli rząd o łamanie konstytucji. Dzięki działalności posłów opozycyjnych sejm odrzucił przedłożenia rządowe. Żądania opozycji szły dalej - domagano się wprowadzenia jawności sądu i ławy przysięgłych. Wywołało to oburzenie Aleksandra I. Pod jego presją sejm w 1825 roku uchwalił artykuł dodatkowy, który wprowadził niejawność obrad sejmowych. Bracia Niemojowscy i inni opozycjoniści w ogóle nie zostali dopuszczeni do obrad.

W ten sposób została zlikwidowana opozycja legalna, jawna, a niezadowolenie ludności z łamania konstytucji i swobód znalazły teraz wyraz w działalności różnego rodzaju stowarzyszeń, związków nieformalnych nazywanych popularnie opozycją nielegalną (niejawną), występującą poza forum parlamentu. Pod koniec 1817 roku w Warszawie powstał Związek Przyjaciół Panta Koina (wszystko wspólne). Był nastawiony na działalność literacką i samokształcenie. Po wyjeździe do Berlina organizatora związku Ludwika Mauersbergera organizacja podupadła, a w 1822 została ostatecznie rozbita przez policję. W 1819 r. Tadeusz Krępowiecki i Wiktor Heltman założyli Związek Wolnych Polaków. Obok działalności samopomocy studenckiej Związek prowadził działalność polityczną. Członkowie sympatyzowali z ruchami wolnościowymi w Europie i rewolucją. Przyszłą Polskę widzieli w granicach przedrozbiorowych. W 1823 roku organizacja została rozbita. W 1817 roku w Wilnie powstało Towarzystwo Filomatów (przyjaciół nauki) stawiające sobie cele samokształceniowe, głoszące pochwałę przyjaźni i cnoty. Pojawiły się także akcenty polityczne. Światli obywatele mieli stanąć na czele narodu w walce o reformy i niepodległość. W 1823 r. policja przeprowadziła aresztowania wśród członków Towarzystwa (m.in. został aresztowany Adam Mickiewicz), a następnie zesłano ich do Rosji.

W 1819 roku Walerian Łukasiński utworzył Wolnomularstwo Narodowe. Celem było odrodzenie Polski złożonej z ziem trzech zaborów. Związek grupował oficerów. Poruszał także, choć niezbyt precyzyjnie, sprawę chłopską. W 1820 roku Wolnomularstwo zostało rozwiązane, a w jego miejsce w 1821 roku Łukasiński założył Towarzystwo Patriotyczne.

Wobec zaostrzenia kursu antyliberalnego car zakazał działalności wszelkich związków. Łukasiński został aresztowany. Po 46 latach więzienia zmarł. Towarzystwo Patriotyczne, na czele którego stanął podpułkownik Seweryn Krzyżanowski, dalej prowadziło działalność konspiracyjną, kontaktując się z rewolucjonistami i demokratami rosyjskimi. Po aresztowaniu samego Krzyżanowskiego organizacja już wegetowała.

Po powstaniu dekabrystów w 1825 roku policja carska wpadła na ślad kontaktów Rosjan z Towarzystwem Patriotycznym. Nastąpiła seria aresztowań w Królestwie. W 1828 roku na wniosek ministra księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego (liczył na surowe wyroki, mające być przestrogą dla działaczy spiskowych) zebrał się sąd sejmowy. Wbrew nadziejom Lubeckiego, sąd orzekł, że członkowie Towarzystwa Patriotycznego nie są winni zbrodni zdrady stanu, a jedynie złamali zakaz przynależenia do tajnych organizacji. Na oskarżonych spadły niewielkie kary.

Po rozbiciu Towarzystwa Patriotycznego na pewien czas zamarł ruch spiskowy. Odrodził się po sądzie sejmowym. W Szkole Podchorążych Piechoty zawiązał się spisek, na czele którego stanął ppor. Piotr Wysocki.

Gospodarka Królestwa Polskiego

Terytorium Królestwa Polskiego liczyło 127 tys. km². Ludność państwa wzrosła z ponad 2,7 mln w 1815 do 4 mln w 1830 roku. Rolnictwo było podstawową gałęzią gospodarki Królestwa, choć początkowo, z uwagi na duże zniszczenia wojenne, przeżywało poważny kryzys. Nieśmiało zaczęto stosować nowocześniejsze metody uprawy roli i używać narzędzi sprowadzanych z Anglii. Sposobem na wyprowadzenie rolnictwa z kryzysu była zwiększona uprawa ziemniaków i hodowla owiec.

W stosunkach między chłopem a panem nadal panowały zasady zależności feudalnej. Choć chłop otrzymał wolność osobistą (gwarantowała mu to konstytucja), to jednak nie otrzymał prawa do uprawianej ziemi, co pozwalało dziedzicom rugować chłopów z ziemi w razie niewypełniania powinności feudalnych.

W Królestwie Polskim dokonał się wyraźny postęp i doniosłe zmiany w dziedzinie przemysłu szczególnie włókienniczego i ciężkiego. Dzięki opiece państwa i tworzeniu dogodnych warunków rozwojowych w Zgierzu, Pabianicach i Łodzi zaczęli zakładać swoje warsztaty tkacze-sukiennicy. Wykorzystywano miejscowy surowiec - wełnę (hodowla owiec). Państwo stosowało ulgi podatkowe, zamówienia rządowe na sukno dla wojska, protekcyjną politykę rządową dla handlu z szeroki rynkiem rosyjskim. Dzięki temu przemysł sukienniczy w Królestwie zaczął się bujnie rozwijać. Zaczęto także zakładać pierwsze manufaktury scentralizowane, a w latach 20. obok sukiennictwa zaczął się także rozwijać przemysł bawełniany. Od 1830 roku zaczęto wykorzystywać maszyny parowe.

Stanisław Staszic był inicjatorem powołania Głównej Dyrekcji Górniczej. Wykorzystując istniejące już w dawnej Polsce Zagłębie Staropolskie (obszar między Kielcami a Sandomierzem), został stworzony nowy obszar przemysłowy bliżej granicy ze Śląskiem - Zagłębie Dąbrowskie. Powstały tam kopalnie galmanu (cynk) i rozbudowywano kopalnie węgla kamiennego.

Nowy etap rozwoju górnictwa wiąże się z osobą księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, od 1824 roku ministra skarbu. Państwo łożyło wielkie sumy na rozwój przemysłu węglowego i hutniczego, rozbudowując kopalnie rudy żelaza, kuźnic, walcowni, warsztatów w okolicach Suchedniowa, Starachowic a także pod Będzinem.

W czasach Królestwa Polskiego zmieniła swój wygląd nie tylko Warszawa, ale też inne miasta zwłaszcza wojewódzkie. Wzrosła liczba ludności. Stare domy burzono, wznosząc nowe lub tworzono wielkie place. Zabudowa była prowadzona w ustalonym porządku urbanistycznym. Rozbudowywano sieć dróg lądowych i rzecznych szlaków transportowych (Kanał Augustowski).

Wraz z rozwojem gospodarczym zaczęła się na naszych ziemiach pojawiać nowa grupa społeczna - burżuazja, złożona z bankierów, adwokatów, przemysłowców, spekulantów. Podobnie było z coraz liczniejszą, ale jeszcze nie zorganizowaną grupą robotników, rekrutujących się przede wszystkim ze zubożałej ludności chłopskiej, szukającej lepszych warunków życia w miastach. Odbyły się też pierwsze strajki, choć nie miały one szerokiego zasięgu.

W 1828 roku, wykorzystując środki państwowe minister skarbu, Ksawery Drucki-Lubecki powołał do życia Bank Polski, który wypuszczał polski pieniądz, będąc jednocześnie instytucją kredytową. W obiegu pojawił się po raz pierwszy pieniądz papierowy w postaci biletów kasowych.