Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego

Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego

Elekcja pod nadzorem wojsk rosyjskich

Po śmierci Augusta III Sasa trzeba było wybrać nowego króla. Kandydatem mającym poparcie był syn zmarłego władcy. O tronie myśleli również Czartoryscy, tzw. Familia, którzy weszli w porozumienie z carycą, Katarzyną II. Władczyni Rosji, zainteresowana przeprowadzeniem w Rzeczpospolitej ograniczonych reform, zgodziła się poprzeć kandydaturę krewnego Czartoryskich, Stanisława Poniatowskiego.

W wieku młodzieńczym Stanisław zdobył wszechstronne wykształcenie. Biegle posługiwał się łaciną, językiem angielskim, francuskim, niemieckim, rosyjskim i włoskim. Dużo podróżował, co przysparzało mu wiadomości z zakresu polityki. Przebywał też w stolicy Rosji, Petersburgu. Tam dzięki pośrednictwu angielskiego dyplomaty wszedł w bardzo zażyłą znajomość z przyszłą władczynią Rosji, carycą Katarzyną II. Zadecydowało to o przyszłych losach tego zdolnego, choć pochodzącego z niezbyt majętnej rodziny człowieka.

16 września 1764 roku około 6000 szlachty okrzyknęło na polu elekcyjnym królem Stanisława Antoniego Poniatowskiego, który jako władca przyjął imię Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nad „właściwym” przebiegiem elekcji czuwały wysłane przez Katarzynę II wojska rosyjskie. 25 listopada odbyła się ostatnia w Rzeczypospolitej królewska koronacja, której dokonano po raz pierwszy w Warszawie, łamiąc istniejącą od 1320 roku tradycję przeprowadzania tego obrzędu w wawelskiej katedrze w Krakowie.

Początek panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego związany jest z rozpoczęciem procesu reformowania państwa. Działalność tę rozpoczęto jeszcze w czasie obrad sejmu konwokacyjnego i kontynuowano w czasie trwania sejmu koronacyjnego. Reformy dotyczyły:

- gospodarki:

- ujednolicono miary i wagi,

- zniesiono prywatne cła na terenie kraju,

- rozpoczęto porządkowanie miast królewskich;

- waluty - w obieg weszły nowe monety (do tej pory w obiegu były fałszywe, wprowadzone przez króla Prus),

- działalności sejmu;

- a także:

- ograniczono liberum veto (nie obowiązywało przy omawianiu spraw gospodarczych)

- posłom pozwolono głosować zgodnie ze swoją wolą, nawet wbrew instrukcjom sejmikowym.

Nowy król, dążąc do umocnienia się na tronie, skupiał wokół siebie wybitne osobowości z myślą utworzenia własnego stronnictwa politycznego.

W 1765 roku z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego powstała w Warszawie Szkoła Rycerska zwana Korpusem Kadetów (pierwsza szkoła państwowa w Rzeczypospolitej), której dyrektorem został Adam Kazimierz Czartoryski. Wśród wielu wybitnych absolwentów tej szkoły znaleźli się m.in. Tadeusz Kościuszko i jego adiutant w powstaniu, Julian Ursyn Niemcewicz.

W tym samym roku zaczęło się w stolicy ukazywać czasopismo „Monitor”, poruszające ważne problemy społeczne i polityczne.

Zmian na lepsze byłoby zapewne więcej, gdyby nie przeciwna nowemu królowi działalność opozycyjna potężnych magnatów, którzy nie mogli się pogodzić z tym, że mniej ważny od nich zasiada na tronie i wymaga posłuszeństwa. Do wzmocnienia Rzeczypospolitej nie chcieli też dopuścić władcy Rosji i Prus, szukając ciągle pretekstu do wywołania niepokojów wewnątrz tego kraju.

Takim pretekstem wprowadzającym zamęt było ich żądanie równouprawnienia dla żyjących na terenie Rzeczypospolitej innowierców, czyli tych ludzi, którzy wyznawali religię inną niż katolicka.

Wiadome było, że zastosowanie się do tych żądań wywoła wielkie zamieszanie w kraju, gdzie zdecydowaną przewagę mieli katolicy. Odmowa zaś mogła w każdej chwili stanowić pretekst do wkroczenia obcych wojsk.

Władcy sąsiednich krajów w coraz większym stopniu decydowali o wewnętrznych sprawach Rzeczypospolitej. Posunięcia ich przedstawicieli dyplomatycznych i przekupstwo znaczyły więcej niż decyzje króla. Przeciwnicy rosyjskiej polityki mogli się nawet liczyć z wywiezieniem w głąb Rosji. Do dalekiej Kaługi trafili w ten sposób biskupi - Sołtyk i Załuski oraz hetman Wacław Rzewuski wraz z synem Sewerynem. Nie było to ani pierwsze, ani tym bardziej ostatnie tego typu zesłanie. Wymienieni wyżej dostojnicy mieli szczęście, bo po kilku latach wrócili. Wielu innych pod przymusem pozostało w Rosji na zawsze. Niezwykle cyniczne w tym względzie postępowanie rosyjskiego ambasadora Repnina miało na celu wyhamowanie rozpoczętych w Rzeczypospolitej reform.

Stanisław August Poniatowski liczył na to, że Rzeczpospolita, pozostając pod wpływem Rosji, obroni swoje ziemie przed zakusami ze strony Prus i Austrii. Taka sytuacja miała bowiem miejsce za panowania dwóch kolejnych królów z dynastii saskiej. Stawało się jednak coraz bardziej oczywiste, że Rosja będzie się musiała podzielić polskimi ziemiami z Prusami i Austrią. Moment takiego załatwienia sprawy zbliżał się bardzo szybko. Potrzebny był tylko kolejny pretekst.

Konfederacja barska

W 1768 roku obradował sejm, który, działając pod presją stacjonujących w Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich, uchwalił tzw. prawa kardynalne. Chodziło o zachowanie wolnej elekcji, liberum veto, prawa wypowiadania przez szlachtę posłuszeństwa królowi oraz poddanie praw pod gwarancje carycy Katarzyny, czyli uznanie zwierzchnictwa Rosji.

Jeszcze w czasie obrad tego sejmu, w lutym 1768 roku, zawiązano jako formę sprzeciwu wobec króla konfederację w miejscowości Bar. Organizatorzy tej akcji chcieli doprowadzić do likwidacji przeprowadzonych w czasie dotychczasowego panowania Stanisława Augusta reform oraz żądali detronizacji króla. Głosili przy tym, że występują w obronie katolickiej wiary oraz przeciwko mieszaniu się do spraw Rzeczypospolitej obcych państw.

Konfederacja barska była wojną domową. Zwolennicy króla walczyli z jego przeciwnikami. Wszystko to dodatkowo osłabiło i tak już słaby kraj. Zmarnowano przy tym szansę dokonania poważnych zmian, które dała wojna między Rosją a Turcją.

Działania wojenne toczyły się ze zmiennym szczęściem, konfederaci na ogół przegrywali. O wszystkim decydowały stacjonujące w Rzeczypospolitej wojska rosyjskie. Konfederatów przez pewien czas starała się wspierać Francja. Jednak ściągnięte z Rosji dodatkowe siły pod wodzą Suworowa ostatecznie przechyliły szalę zwycięstwa. Klęska konfederatów w 1771 roku stała się faktem, a wydarzenia w ostatnich trzech latach stały się pretekstem do porozumienia Rosji, Prus i Austrii w sprawie rozbioru Rzeczypospolitej.

I rozbiór Rzeczypospolitej

W 1772 roku doszło do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. Był on wynikiem blisko rocznych rozmów i rozgrywek dyplomatycznych. Traktaty rozbiorowe podpisano w Petersburgu. Jako uzasadnienie podawano fakt, że do rozbioru doszło w wyniku całkowitego rozkładu państwa polskiego, które nie jest już zdolne do istnienia w dotychczasowych granicach.

Rzeczpospolita utraciła prawie 30% terytorium i 35% ludności.

Prusy otrzymały Pomorze, ujście Wisły (ważny gospodarczo obszar),

Warmię, część Kujaw i Wielkopolskę,

Austria - część Małopolski z Lwowem i kopalniami soli, po rzekę Zbrucz na wschodzie,

Rosja - ziemię białoruską nad górną Dźwiną i Dnieprem.

Traktaty rozbiorowe zostały zatwierdzone przez sejm Rzeczypospolitej obradujący w Grodnie we wrześniu 1773 roku. Odbyło się to pod nadzorem wojsk rosyjskich. Niektórzy z posłów próbowali protestować. Dotyczy to szczególnie Tadeusza Rejtana, którego postawa stała się symbolem beznadziejnego oporu. Na sejmie ponownie sformułowano prawa kardynalne (wolna elekcja, prawo szlachty do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa, liberum veto, nietykalność urzędów), których gwarantem stały się wszystkie trzy państwa biorące udział w rozbiorze.

Sejm rozbiorowy oprócz haniebnych traktatów przyniósł też nowe reformy. Powołano przy boku króla Radę Nieustającą, która stała się pierwowzorem rady ministrów. Rada Nieustająca miała być powoływana na dwuletnią kadencję przez sejm i działać pod przewodnictwem króla.

W 1773 roku sejm rozbiorowy powołał Komisję Edukacji Narodowej. Była to pierwsza tego typu instytucja państwowa w Europie, która miała realizować plan oświaty w skali całego kraju.

W czasie obrad sejmu zajmowano się również sprawami mieszczan i chłopów. Zreformowano podatki i cła. Ustalono liczbę stałego wojska na 30 000 żołnierzy. Szlachta otrzymała ustawową zgodę na zajmowanie się handlem, rzemiosłem oraz operacjami finansowymi.

Wszystko to, a najbardziej istnienie Rady Nieustającej oburzyło magnackich przeciwników króla, takich jak Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Michał Ogiński, Stanisław Lubomirski, Ignacy Potocki, Kazimierz Czartoryski. Wszyscy oni wyjeżdżali do Petersburga, zanosząc skargi na króla do carycy Katarzyny II. Na razie ich działalność nie przyniosła jeszcze widocznych skutków. Miało się to stać dopiero w niedalekiej przyszłości.

Warto tu jeszcze dodać, że sejm rozbiorowy przysporzył wielu ludziom bogactwa. Był miejscem wielu oszustw, kradzieży i łapownictwa. Dzielono się tym, co jeszcze w Rzeczypospolitej do podziału zostało. Wielki majątek pojawił się w momencie likwidacji przez papieża w 1773 roku zakonu jezuitów. Zadecydowano, że dobra przejęte po tym zakonie na ziemiach polskich zasilą Komisję Edukacji Narodowej i będą przeznaczone na przeprowadzaną przez tę instytucję reformę szkolnictwa. Komisji dostała się jednak tylko niewielka część tego majątku. Olbrzymie sumy przeszły w prywatne ręce.

Przemiany gospodarcze, społeczne i kulturalne za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego

Gospodarka

W czasie panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwłaszcza w II fazie jego rządów, nastąpiło wyraźne ożywienie gospodarcze. Szczególnie widoczny był rozwój większych miast. Przodowała pod tym względem Warszawa, która jeszcze w połowie XVIII wieku liczyła niespełna 30 000 mieszkańców. Pod koniec panowania ostatniego polskiego króla liczba mieszkańców stolicy dochodziła już do 100 000.

Znacznie zwiększyła się w tym czasie liczba ludności miejskiej. Wielu ludzi wolnych szukało swojej szansy na poprawę bytu w miastach, gdzie powoli rozwijała się działalność produkcyjna o charakterze przemysłowym. Ciągle też rozwijał się handel i powstawały organizacje bankierskie.

Wzrosły też trochę obroty handlowe Rzeczypospolitej z innymi krajami. Znowu w większych ilościach szło w świat polskie zboże, bydło, len i wiele innych towarów. Zaczęto też bardziej dbać zarówno o stan dróg lądowych, jak i szlaków wodnych. Wybudowano w tym czasie kanały łączące żeglugę śródlądową z żeglugą morską. Kanał Ogińskiego połączył dorzecza Dniepru i Niemna, łącząc pośrednio Bałtyk z Morzem Czarnym. Dorzecze Dniepru i Wisły połączył Kanał Królewski.

Wytwarzanie towarów przestawało już być domeną warsztatów rzemieślniczych. Coraz częściej zakładano wielkie manufaktury, zatrudniające dziesiątki lub nawet setki pracowników.

Manufaktura to duży zakład produkcyjny, w którym istnieje podział pracy, ale prace są wykonywane ręcznie bez użycia maszyn. Podobny zakład, w którym produkuje się przy użyciu maszyn, to fabryka.

Na Kielecczyźnie potężne zakłady metalurgiczne należały do biskupów krakowskich. W okolicach Nieświeża istniało 28 manufaktur wytwarzających między innymi szkło, wyroby żelazne, fajans, sukno, papier. Wszystkie te zakłady były własnością magnackiej rodziny Radziwiłłów. Podobną działalność starali się również prowadzić Potoccy, Czartoryscy, Poniatowscy, Jabłonowscy, Sapiehowie. Próbowano też, ale z kiepskim skutkiem, organizować produkcyjne zakłady państwowe, które jednak bardzo szybko zazwyczaj upadały.

W magnackich manufakturach znaczną część prac wykonywali jeszcze chłopi pańszczyźniani w ramach odrabiania swoich powinności. Coraz większe znaczenie mieli jednak robotnicy najemni. W dużej cenie byli zwłaszcza robotnicy wykwalifikowani i wyspecjalizowani fachowcy. Zmiany zachodziły również na wsi. Najbardziej postępowi właściciele ziemscy (np. Andrzej Zamoyski) wprowadzali czynsz zamiast pańszczyzny.

Można więc śmiało powiedzieć, że i w Rzeczypospolitej starano się dorównać przeżywającym rewolucję przemysłową krajom Europy Zachodniej i choć z oporami i bardzo powoli, to jednak zaczynała się rozwijać produkcja o charakterze przemysłowym.

Kultura

Oświeceniem nazywa się prąd społeczno-kulturalny w Europie, który pojawił się we Francji i w Anglii jeszcze pod koniec XVII wieku. Na ziemiach polskich o początkach tej epoki można mówić w odniesieniu do połowy XVIII wieku. Ideologia oświecenia zakładała, że źródłem wszelkiej wiedzy jest doświadczenie, a podstawą każdego poznania ludzki rozum. O państwie zaczyna się wtedy mówić, że jest rezultatem umowy społecznej, a jego instytucje powinny występować w obronie naturalnych praw człowieka.

Czołowymi przedstawicielami myśli oświecenia na ziemiach polskich byli: Stanisław Konarski, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Jan i Jędrzej Śniadeccy, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz.

Mogli oni pogłębiać swoją wiedzę, zapoznawać się z europejską myślą oświecenia i tworzyć dzięki opiece króla, popierającego naukę i sztukę. Najwybitniejsi twórcy mieli okazję spotkać się i wymienić poglądy na organizowanych w zamku królewskim słynnych obiadach czwartkowych, gdzie byli gośćmi króla. Rozwinęła się publicystyka polityczna (Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic) proponująca szeroki program reform politycznych (m.in. zniesienie liberum veto, wprowadzenie dziedzicznego tronu). Publicyści potępiali magnaterię, którą obwiniali o upadek Rzeczypospolitej.

To właśnie zwolennikom idei oświecenia zawdzięcza się ówczesne reformy oświatowe. Ksiądz Hugo Kołłątaj zreformował, jako przedstawiciel Komisji Edukacji Narodowej, mocno podupadłą wtedy Akademię Krakowską. Przez pewien czas był też jej rektorem. Poza tym dużo publikował, domagając się w swoich artykułach zniesienia poddaństwa chłopów, zrównania w prawach szlachty z mieszczaństwem, stworzenia silnej władzy wykonawczej. Większość tych postulatów zawarł on w dziele pt. Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka. Uniwersytet w Wilnie zreformował słynny astronom, Michał Poczobutt-Odlanicki.

Uniwersytetom podporządkowano pod względem administracyjnym szkoły średnie, tym zaś z kolei szkółki parafialne. Z inicjatywy Komisji Edukacji Narodowej powołano Towarzystwo Ksiąg Elementarnych, które zajęło się przygotowaniem nowych i skutecznych w nauczaniu podręczników.

W czasie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego rozkwitła na nowo polska literatura, zwłaszcza dydaktyczna. Wielkie uznanie zyskiwały utwory biskupa Ignacego Krasickiego. Popularna była też twórczość Stanisława Trembeckiego, Kajetana Węgierskiego, Franciszka Karpińskiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina.

Powstało wtedy wiele sztuk teatralnych i rozpraw społeczno-politycznych. Tworzył się także polski teatr narodowy. Wybitną rolę w jego rozwoju odegrał Wojciech Bogusławski nazywany „ojcem teatru polskiego”. Z pomocą finansową króla założył w Warszawie pierwszy w Polsce stały zespół teatralny.

Król odrestaurował i bogato wyposażył zamek warszawski, który stał się wtedy jedną z najwspanialszych rezydencji w Rzeczypospolitej. Z jego też polecenia i według jego pomysłu wzniesiona została letnia rezydencja królewska w warszawskich Łazienkach. W czasie jego panowania widoczne było znaczne ożywienie budowlane. W stolicy, oprócz wielu kościołów i pysznych magnackich pałaców, wybudowano wiele okazałych gmachów użyteczności publicznej. Powstał wtedy Pałac Rzeczypospolitej, w którym znalazły siedzibę najważniejsze urzędy państwowe. Wybudowano potężny Dom Handlowy. Wzniesiono wspaniały gmach Teatru Wielkiego. To tylko niektóre przykłady działalności budowlanej w stolicy. Podobna działalność miała miejsce również i w wielu innych miejscowościach.

Pojawił się nowy styl w budownictwie nazywany neoklasycznym albo klasycystycznym. Architekci porzucali barokowe wzory i w swoich pracach nawiązywali do architektury starożytnej Grecji i Rzymu. Działający wówczas na terenie Rzeczypospolitej najwybitniejsi architekci byli głównie przybyszami z obcych krajów. Najsłynniejsi z nich to Merlini, Fontana, Zug, Aigner. Podobne zjawisko widoczne było w przypadku artystów malarzy, wśród których czołowe miejsca zajmują Bacciarelli, Canaletto, Norblin.

Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 Maja

W 1780 roku wojska rosyjskie opuściły terytorium Rzeczypospolitej. Nadal jednak wielką rolę odgrywał urzędujący w Warszawie rosyjski ambasador, Otto von Stackelberg, który niejednokrotnie miał w sprawach polskich więcej do powiedzenia niż król Stanisław August Poniatowski.

W 1787 roku doszło do spotkania polskiego króla z władczynią Rosji Katarzyną II w leżącym nad Dnieprem Kaniowie. Król proponował carycy sojusz i przystąpienie do wojny przeciwko Turcji. Chciał osłabioną Rzeczpospolitą utrzymać tylko pod zwierzchnictwem Rosji, aby na przyszłość uniknąć strat terytorialnych na rzecz Prus i Austrii. Jego plany zostały odrzucone. Z Kaniowa wyjechał z niczym.

W tym samym roku rozpoczęła się wojna Rosji z Turcją. W następnym roku Rosja została zaatakowana przez Szwecję. Mając tyle własnych problemów władczyni Rosji była zmuszona do tego, aby nieco mniej uwagi poświęcać Rzeczypospolitej, która i tak już w dużym stopniu była od Rosji zależna.

6 października 1788 roku rozpoczęły się w Warszawie obrady sejmu, którym przewodniczył marszałek Stanisław Małachowski. Sejm ten miał przejść do historii jako Sejm Czteroletni. Nazwany też został Sejmem Wielkim (podwójna kadencja, podwójny skład posłów, zajmował się bardzo ważnymi dla Rzeczypospolitej sprawami).

13 października poseł pruski zaproponował w sejmie sojusz swojego kraju z Rzeczpospolitą i oświadczył, że władca Prus nie zamierza ograniczać niezależności Rzeczypospolitej pod względem ustrojowym. Było to oświadczenie złożone wbrew stanowisku Rosji, której władczyni domagała się utrzymania w Rzeczypospolitej dotychczasowego ustroju.

W styczniu 1789 roku zlikwidowano będącą pod rosyjską kontrolą Radę Nieustającą. Najwyższą i, co najważniejsze, od nikogo niezależną władzą był obradujący sejm, w którym w wyniku zawiązanej konfederacji nie obowiązywało liberum veto, a decyzje podejmowano większością głosów.

Wokół sejmu ukształtowały się trzy podstawowe stronnictwa polityczne:

- Stronnictwo Patriotyczne dążące do przeprowadzenia reform. Najwybitniejszymi działaczami tego ugrupowania byli: Adam Czartoryski, Stanisław Małachowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj. Chcieli oni unowocześnienia i wzmocnienia państwa oraz uniezależnienia go od Rosji.

- Stronnictwo królewskie. Jego celem było wzmocnienie władzy wykonawczej przy zachowaniu ścisłych związków z Rosją. Obok króla do przywódców tego stronnictwa należeli: prymas Michał Poniatowski i kanclerz Jacek Małachowski.

- Stronnictwo magnackie zwane też hetmańskim. Jego celem było utrzymanie dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej. Najwięcej do powiedzenia w tym ugrupowaniu mieli: Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki, Kazimierz Nestor Sapieha. Zabiegali oni o poparcie rosyjskiego ambasadora Stackelberga.

Uchwały Sejmu Wielkiego:

- zlikwidowano Radę Nieustającą,

- zwiększono liczbę wojska do 100 tys.,

- opodatkowano duchowieństwo 20% od dochodu oraz szlachtę 10% od dochodu,

- uchwalono prawo o miastach królewskich (mieszczanom wolno było nabywać ziemię, obejmować wyższe urzędy w Kościele, wojsku i sądach, mogli być nobilitowani, mogli uzyskać prawo posiadania własnych reprezentantów, tzw. plenipotentów w Sejmie z głosem jedynie w sprawach miast).

Konstytucja 3 maja

Najważniejszym osiągnięciem Sejmu Czteroletniego było uchwalenie konstytucji.

Konstytucja to najważniejszy dokument w państwie, określający jego ustrój, czyli sposób rządzenia oraz prawa i obowiązki obywateli.

Uchwaloną wtedy konstytucję nazwano ustawą rządową. Miała ona być podstawą do zachowania całości i niezależności Rzeczypospolitej.

Konstytucję uchwalono w ciekawych okolicznościach. Wszystko zaczęło się wtedy, kiedy na początku 1791 roku król opowiedział się za koniecznością reformowania państwa.

24 marca 1791 roku przegłosowano w sejmie ustawę o sejmikach, a w kwietniu ustawę o miastach. Wtajemniczeni przygotowywali projekt „ustawy rządowej”. Pracowali nad nią: król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Ostateczną wersję Konstytucji 3 maja przypisuje się księdzu Hugonowi Kołłątajowi.

Kiedy w związku z przypadającym czasem Świąt Wielkanocnych większość posłów rozjechała się do swoich rodzin, reformatorzy przystąpili do aktywnego działania. Zadecydowano o poddanie projektu pod głosowanie w sejmie. Ściągnięto do Warszawy wierne królowi wojsko, nad którym komendę sprawował książę Józef Poniatowski. Poprzez szeroką propagandę zapewniono sobie poparcie ze strony ludności stolicy.

Wieczorem 3 maja 1791 roku przegłosowano w sejmie uchwalenie nowej konstytucji. 110 posłów zadecydowało o jej wejściu w życie. Przeciwnych było 72. Podwójny od 1790 roku sejm liczył około 500 posłów. Większość z nich jednak, nie przewidując tych ważnych wydarzeń, wyjechała na czas świąteczny z Warszawy.

Tekst uchwalonej konstytucji został natychmiast przez króla zaprzysiężony, jego najważniejsze postanowienia brzmiały:

- władza ustawodawcza należeć miała do sejmu gotowego wybieranego na 3 lata,

- władzę wykonawczą tworzył król ze Strażą Praw (pięciu ministrów odpowiedzialnych przed sejmem, ale mianowanych przez króla). W skład Straży wchodził marszałek Sejmu, który w razie niebezpieczeństwa miał prawo zwołać sejm wbrew woli króla,

- po śmierci króla tron miał objąć Fryderyk August z dynastii Wettynów, a Polska miała się stać monarchią dziedziczną,

- zniesiono liberum veto i konfederacje,

- prawo o miastach królewskich stało się częścią konstytucji,

- chłopów brano pod opiekę „prawa i rządu”,

- likwidowano odrębność ustrojową Korony i Litwy (słowo Rzeczpospolita oznaczało Polskę, a nie państwo polsko-litewskie),

- religia katolicka stała się religią panującą w państwie.

Nowa ustawa obowiązywała krótko, bo tylko przez czternaście miesięcy i trzy tygodnie. Jako pierwsza tego typu w Europie i druga na świecie po Stanach Zjednoczonych Ameryki, musiała zaniepokoić władców silnych państw sąsiednich.

Konstytucja mogła doprowadzić do wzmocnienia Rzeczpospolitej, co nie było ani w interesie Rosji, ani Prus. W kraju również nie brakowało przeciwników reform (m.in. Szczęsny Potocki, hetmani Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki). To oni podpisali w Petersburgu w kwietniu 1792 roku akt konfederacji skierowany przeciw reformom Sejmu Wielkiego. Oficjalnie ogłoszono go w Targowicy (sfałszowano datę 14 V 1792 r.). W tym czasie armia rosyjska wkroczyła na terytorium Rzeczypospolitej.

Wojna z Rosją w obronie Konstytucji

W maju 1792 roku Rzeczpospolita została zaatakowana przez dwie rosyjskie armie liczące w sumie około 100 000 żołnierzy. Podzielone na trzy części polskie wojsko dysponowało około 60 000 ludzi.

Dwudziestotysięczną armią na Ukrainie dowodził bratanek króla, książę Józef Poniatowski. 18 czerwca 1792 roku udało mu się odnieść zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi bitwie pod Zieleńcami. Na pamiątkę tego zwycięstwa ustanowiono order Virtuti Militari.

Po dwóch miesiącach walk polskie oddziały zajęły stanowiska obronne wzdłuż linii Bugu. 18 lipca 1792 roku doszło do bitwy pod Dubienką, gdzie wielką odwagą i wojskowymi zdolnościami wsławił się Tadeusz Kościuszko. Bitwa ta jednak, podobnie jak starcia pod Krzemieniem i Brześciem, została przegrana. Mimo to Rosjanom nie udało się ostatecznie rozbić polskiej armii. Były w dalszym ciągu szanse na skuteczną obronę kraju, mimo że Prusy - formalnie sojusznik Polski - zdradziły i opowiedziały się po stronie rosyjskiej.

Jednak w dniu 24 lipca 1792 roku król ogłosił swoje przystąpienie do konfederacji targowickiej. Wojsko polskie otrzymało rozkaz zaprzestania walki. Okupacyjne wojska rosyjskie umacniały swoje pozycje na terenie Rzeczypospolitej.

II rozbiór Rzeczypospolitej

W styczniu 1793 roku władcy Rosji i Prus doszli do porozumienia. Pruskie wojska weszły do Torunia i Gdańska oraz zajęły Wielkopolskę z Poznaniem, Gnieznem i Kaliszem, Kujawy z Inowrocławiem i Brześciem Kujawskim, część Mazowsza z Płockiem oraz ziemię sieradzką i łęczycką. Było to o tyle ważne, że pod panowaniem Prus, czyli niemieckiego państwa znalazły się polskie ziemie, które w X wieku dały początek państwu polskiemu. Prusy zagarnęły w sumie 58 000 km². Rosja natomiast wzięła od strony wschodniej aż 250 000 km² z terytorium Rzeczypospolitej.

Prusy zajęły Wielkopolskę, Gdańsk i Toruń,

Rosja zagarnęła ziemię białoruską i Ukrainę aż po linię Druja - Pińsk,

Austria w drugim rozbiorze nie brała udziału.

Po tym drugim rozbiorze pozostało jeszcze pod panowaniem polskiego króla około 200 000 km² i około 4 000 000 mieszkańców. Na tym pozostałym skrawku nie podzielonej jeszcze polskiej ziemi stacjonowały jednak w dalszym ciągu wojska rosyjskie.

4 kwietnia 1793 roku król opuścił Warszawę i udał się do Grodna. Obradujący tam ostatni sejm Rzeczypospolitej miał zatwierdzić postanowiony już przez sąsiednie mocarstwa rozbiór.

Na sejmie rozbiorowym w Grodnie ustalono nowe zasady rządzenia w okrojonej już mocno Rzeczypospolitej. Pozostawiono jednoizbowy sejm, który miał zbierać się tylko raz na 4 lata. Powołano na nowo Radę Nieustającą. O wszystkim miał jednak decydować przebywający w Warszawie rosyjski ambasador, którego znaczenie podkreślały jeszcze przebywające na polskich ziemiach wojska rosyjskie.

Życie pod rosyjską okupacją było niezwykle uciążliwe. Ludność musiała utrzymywać obce wojska, dawać im zakwaterowanie i żywność oraz pomagać w przemieszczaniu się.

Polskie wojsko było w stanie likwidacji. Armia nie mogła liczyć więcej niż 15 000 żołnierzy. Stanisław August Poniatowski odsunął się od polityki i żył w samotności w warszawskim Zamku. Większość aktywnych obrońców Konstytucji 3 maja i Rzeczypospolitej znalazła się po klęsce w 1792 roku na emigracji.

Powstanie kościuszkowskie

Już w 1793 roku zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji zaczęły się zawiązywać tajne sprzysiężenia, które za cel działania przyjmowały wzniecenie narodowego powstania przeciwko zaborcom. Wśród organizatorów tego typu działalności byli Hugo Kołłątaj, Ignacy Działyński, Jan Kiliński, Jakub Jasiński. Na wodza przyszłego powstania wybrano Tadeusza Kościuszkę.

Powstanie przyspieszyła decyzja Rosji o redukcji wojska polskiego z 34 do 15 tys. Tadeusz Kościuszko, obejmując stanowisko Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej 24 marca 1794 roku w Krakowie złożył przysięgę i ogłosił Akt rozpoczęcia powstania (insurekcji). Wszystkich mężczyzn między 18 a 28 rokiem życia powołało do pospolitego ruszenia. Mieli to być przedstawiciele wszystkich stanów, nie wyłączając uzbrojonych w siekiery, piki i kosy chłopów.

Akt powstania zapowiadał powołanie nowych władz i walkę aż do momentu oswobodzenia całego kraju w granicach sprzed 1772 roku.

1 kwietnia 1794 roku Kościuszko wyruszył z Krakowa w kierunku Warszawy. Miał pod swoją komendą raczej skromne siły - 4000 żołnierzy regularnego wojska oraz około 2000 chłopów-kosynierów. Naczelnik chciał koniecznie dostać się do stolicy, by i tam wzniecić powstanie. Zagradzały mu jednak drogę znaczne siły rosyjskie. Chcąc się przez nie przebić, Kościuszko stoczył w dniu 4 kwietnia 1794 roku bitwę pod Racławicami, atakując tam oddziały dowodzone przez generała Tormasowa.

Po zaciekłej walce zwycięstwo przypadło stronie polskiej. Zadecydował o nim w znacznej mierze atak kosynierów i czterech kompanii regularnej piechoty na rosyjskie armaty. Dużą sławę zyskał wtedy chłop Wojciech Bartos, który jako pierwszy unieszkodliwił rosyjskie działo.

Powstańcy zdobyli 12 armat i mnóstwo ręcznej broni. Rosjanie stracili około 1000 żołnierzy.

Bitwa ta była jednak tylko niewielką potyczką i miała przede wszystkim duże znaczenie moralne i propagandowe. Zwycięstwo w niej nie oznaczało możliwości przebicia się w kierunku Warszawy.

Powstanie jednak rozprzestrzeniało się bardzo szybko. 6 kwietnia przystąpiły do walki polskie oddziały na Lubelszczyźnie. 17 kwietnia rozpoczęło się powstanie w Warszawie. Na jego czele stanął szewc, Jan Kiliński. Rosyjski ambasador IgelstrÖm opuścił w popłochu stolicę. Podczas gwałtownych walk w mieście zginęło około 4000 rosyjskich żołnierzy. Ostatnie oddziały obcego wojska w dniu 18 kwietnia 1794 roku odeszły z Warszawy.

W nocy z 22 na 23 kwietnia dowodzeni przez Jakuba Jasińskiego spiskowcy opanowali Wilno. Powstanie na Litwie stało się faktem.

W tym czasie Kościuszko przebywał wraz ze swoim wojskiem w leżącym niedaleko Krakowa Bosutowie. Nie mógł posunąć się dalej, bo na jego drodze stały silne wojska rosyjskie dowodzone przed generała Denisowa. Na temat dalszego postępowania Naczelnik odbywał narady z Ignacym Potockim i Hugonem Kołłątajem.

Z Bosutowa oddziały Kościuszki przeniosły się do warownego obozu pod Połańcem. Tam też 7 maja 1794 roku ogłosił Kościuszko Uniwersał, będący dokumentem poruszającym sprawę chłopską. Obiecywał likwidację poddaństwa chłopów, nieusuwalność rodzin chłopskich z uprawianej przez nie ziemi, zmniejszenie wymiaru pańszczyzny. Wszystko to miało być zachętą do zasilania przez chłopów szeregów powstańczej armii.

6 czerwca 1794 roku Kościuszko przegrał bitwę pod Szczekocinami. Dysponował dwunastotysięczną armią, którą zaatakowało wojsko rosyjskie w sile 24 000 ludzi. 15 czerwca poddał się wojskom pruskim Kraków. 8 lipca przegrał również bitwę generał Józef Zajączek, którego wojsko zostało pokonane przez oddziały dowodzone przez generała Derfeldena.

W sierpniu 1794 roku doszło do intensywnych działań powstańczych w będącej pod pruskim panowaniem Wielkopolsce. Walki te uratowały Warszawę od ostatecznego szturmu, który miał być podjęty przez wojska rosyjskie i pruskie. 5 września pruskie wojska musiały odejść spod Warszawy, by walczyć z powstańcami na swoim terenie. 12 sierpnia Rosjanie zdobyli Wilno. Kończyło się tym samym powstanie na Litwie.

Decydujące o losach powstania kościuszkowskiego wydarzenia rozegrały się jesienią 1794 roku. 10 października doszło pod Maciejowicami do ostatecznej bitwy w ramach powstania. Zakończyła się ona tragicznie dla Polaków. Kościuszko miał pod swoją komendą około 8000 żołnierzy. Rosjan pod dowództwem generała Fersena było 12 000. Polacy zostali pokonani. Ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Ten sam los spotkał trzech innych generałów: Sierakowskiego, Kamińskiego i Kniaziewicza.

4 listopada wojska rosyjskie zdobyły po niezwykle krwawych walkach podwarszawską Pragę, gdzie dokonały rzezi ludności cywilnej. Dzień później poddana została Warszawa, do której 9 listopada wkroczyły zwycięskie wojska rosyjskie.

7 stycznia 1795 roku Stanisław August Poniatowski opuścił po raz ostatni Warszawę, udając się do Grodna, gdzie miał na zamku pod rosyjskim nadzorem spędzić resztę życia.

III rozbiór Rzeczypospolitej

Jeszcze w trakcie walk powstańczych państwa zaborcze - Rosja, Prusy i Austria - podjęły decyzję o ostatecznej likwidacji państwa polskiego.

3 stycznia 1795 roku Rosja zawarła z Austrią porozumienie dotyczące rozbioru Rzeczypospolitej, a 24 października 1795 roku przystąpiły do tego układu Prusy. Trwało to tak długo, ponieważ pomiędzy państwami zaborczymi toczyły się negocjacje na temat podziału ziem polskich.

Rosja otrzymała resztę ziem litewsko-ruskich,

Austria - resztę Małopolski z Krakowem, część Podlasia i Mazowsza, Lubelszczyznę,

Prusy - pozostałą część Podlasia i Mazowsza z Warszawą i tereny litewskie po Narew.

Na mocy tajnego traktatu zawartego w styczniu 1797 roku w Petersburgu trzej zaborcy zagwarantowali sobie nawzajem, że nazwa „Królestwo Polskie” nie będzie używana w dokumentach i aktach prawnych.

25 listopada 1795 roku polski król oficjalnie abdykował, czyli zrzekł się tronu.

16 listopada 1796 roku zmarła caryca Katarzyna II. Jej następca Paweł I uwolnił Tadeusza Kościuszkę. Wolność uzyskał również jego adiutant Julian Ursyn Niemcewicz oraz Ignacy Potocki.

12 lutego 1798 roku zmarł w Petersburgu Stanisław August Poniatowski, ostatni monarcha zasiadający na tronie Rzeczypospolitej.

Najważniejsze wydarzenia z lat 1768-1795