Polski ruch ludowy na przełomie XIX i XX wieku

Polski ruch ludowy na przełomie XIX i XX wieku

Zorganizowany ruch ludowy, pierwsze stronnictwa i partie chłopskie powstały w autonomicznej Galicji. Złożyła się na to specyfika autonomii, przede wszystkim możliwość prowadzenia agitacji wyborczej i kandydowania do Sejmu Krajowego oraz Rady Państwa w Wiedniu. W toku prowadzonej akcji wyborczej ujawniły się rozbieżne interesy chłopów i ziemiaństwa. Chłopi, wśród których silna była tradycja walk 1846-1848, coraz bardziej świadomi swoich celów, mieli możliwość podjęcia walki o własne interesy na forum Sejmu lwowskiego i Rady Państwa. W Galicji ruch chłopski był siłą samodzielną.

W roku 1875 ksiądz Stanisław Stojałowski rozpoczął wydawanie w duchu ludowo-kościelnym dwóch gazetek „Wieniec” i „Pszczółka” (agitacja, której celem było włączenie chłopów w nurt życia politycznego Galicji), organizował kółka rolnicze, propagował wśród chłopów oświatę. Jego działalność spotkała się z reakcją polityków konserwatywnych i władz kościelnych. Na samego Stojałowskiego spadły kary. Mimo to nadal prowadził agitację wśród chłopów, nawołując do zakładania własnych chłopskich komitetów wyborczych. Domagał się też rozwiązania problemu serwitutów.

Kolejnym etapem w organizowaniu się ruchu ludowego w Galicji była działalność we Lwowie Bolesława i Marii Wysłouchów - wydawali oni „Przegląd Społeczny” (1886-87) i od 1889 r. „Przyjaciela Ludu”. Wysłouchowie i działacze skupieni wokół nich domagali się faktycznego równouprawnienia chłopów i ziemiaństwa i usunięcia resztek pozostałości feudalnych na wsi. Działania prowadzone przez tę grupę pozwoliły dostać się do Sejmu Krajowego czterem chłopom. Najaktywniejsi z nich - bracia Jan i Stanisław Potoczkowie byli umiarkowani w swoich poglądach. W roku 1893 założyli wraz z ks. Stojałowskim pierwszą partię chłopską - Związek Stronnictwa Chłopskiego (ZSCh). Następstwem aktywności organizacyjnej chłopów i agitacji wyborczej były represje i sankcje ze strony konserwatystów i ziemian. Mimo to chłopi w kolejnych wyborach do Sejmu Krajowego wprowadzili własnych posłów.

W roku 1894 we Lwowie odbyła się Wystawa Krajowa, na której przedstawiono dorobek i osiągnięcia autonomicznej Galicji. Prezentowana na wystawie wspaniała Panorama Racławicka (twórcy - Józef Styka i Wojciech Kossak) przyciągała tłumy chłopów, odbywających swoiste pielgrzymki do obrazu-symbolu walki chłopów pod Racławicami. Z inicjatywy Bolesława Wysłoucha w sierpniu 1894 r. we Lwowie odbył się wiec ludowy. Zebrani przedstawili żądania powszechnego i bezpośredniego prawa wyborczego.

Na zwołanym w Rzeszowie w lipcu 1895 roku zjeździe przedstawicieli chłopskich komitetów wyborczych utworzono Stronnictwo Ludowe, którego prezesem został dr Karol Lewakowski. W programie Stronnictwa Ludowego ograniczano się do:

- żądań poszanowania praw obywatelskich;

- przeprowadzenia w duchu demokratycznym reformy wyborczej - zmiany rozdziału mandatów między kuriami, wybory bezpośrednie i tajne;

- postulatów zreformowania oświaty i administracji gminnej.

Do władz Stronnictwa obok dr. Karola Lewakowskiego weszli: Henryk Rewakowicz, Jakub Bojko, Wojciech Stręk, Jan Stapiński.

Tymczasem wśród chłopów galicyjskich, zwłaszcza najbiedniejszych, narastał bunt i postawy radykalne. Na przełomie XIX i XX wieku w wielu miejscach doszło do strajków chłopskich, których uczestnicy stawiali sobie za cel wywalczenie własności ziemi i zwiększenie wynagrodzenia za pracę u ziemian. Działacze ludowi z sympatią odnosili się do tych wystąpień.

W roku 1896 ksiądz Stanisław Stojałowski wystąpił ze Stronnictwa Ludowego i powołał Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe, które, nie odrzucając wiary, głosiło radykalny program bezpłatnego szkolnictwa, parcelacji majątków ziemiańskich i rozdziału Kościoła od państwa.

W lutym 1903 roku w Rzeszowie na kolejnym zjeździe Stronnictwa Ludowego został uchwalony nowy program partii i przyjęta nowa nazwa - Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). W nowym programie szczególny nacisk kładziono na:

- sprawę odzyskania przez Polskę niepodległości;

- demokratyzację stosunków społecznych i zrównanie wszystkich wobec prawa;

- przeprowadzenie parcelacji (podziału) terenów dworskich.

Popularność PSL szybko rosła, nie skutkowały groźby dostojników kościelnych skierowane przeciwko zwolennikom i członkom stronnictwa. Coraz większą popularnością cieszył się prezes partii Jan Stapiński. Szybko następowała aktywizacja chłopów, do czego przyczyniała się dobrze rozwinięta w Galicji spółdzielczość, a szczególnie spółdzielnie kredytowe.

Tymczasem Polskie Stronnictwo Ludowe przechodziło ewolucję postaw i poglądów. W wyborach do Sejmu Krajowego w 1908 r. odniosło zwycięstwo stając się jedną z najliczniejszych partii w Sejmie Krajowym i w Radzie Państwa w Wiedniu. Doszło nawet do porozumienia z konserwatystami. Dostrzegłszy popularność stronnictwa weszli do niego nie tylko ludzie pochodzenia chłopskiego, ale także bogaci przedsiębiorcy (Władysław Długosz) czy nawet ziemianie (Mikołaj Rey) szukający możliwości zrobienia kariery politycznej. Stronnictwo, jako partia parlamentarna, wchodziło w sojusze i koalicje z innymi stronnictwami, rezygnując częściowo ze swojego radykalizmu. Taka ewolucja stronnictwa wywoływała szczególną niechęć wśród biedniejszych grup ludności chłopskiej.

Chłopi z niechęcią odnosili się do swoich kolegów partyjnych, którzy dzięki hasłom ludowym zrobili kariery polityczne. W stronnictwie od dłuższego czasu narastała opozycja wobec Stapińskiego i innych polityków wywodzących się z partii. W grudniu 1913 roku część działaczy PSL na posiedzeniu Rady Naczelnej stronnictwa w Rzeszowie dokonała rozłamu.

Czy wiesz, że...

W lutym 1914 roku w Krakowie powstało Polskie Stronnictwo Ludowe, które od tytułu organu prasowego rozłamowców przyjęło nazwę PSL „Piast”. Naczele nowej partii chłopskiej stanęli: rozpoczynający karierę Wincenty Witos, Jakub Bojko i Jan Dąbski.

Najważniejszymi hasłami programowymi PSL „Piast” były:

- budzenie świadomości narodowej wśród chłopów;

- dążenie do wolnej Polski przez stopniowe rozszerzanie autonomii;

- rozwój oświaty i ruchu spółdzielczego.

Wincenty Witos uważał, że lud - chłopi powinni aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym wolnej Polski i wziąć odpowiedzialność za losy swojego kraju. Pozostała część działaczy PSL z prezesem Janem Stapińskim utworzyła konkurencyjne Polskie Stronnictwo Ludowe Lewica. Współpracowało z PPSD w Galicji i innymi niepodległościowymi organizacjami socjalistycznymi (m.in. z J. Piłsudskim). Opowiedziało się za walką zbrojną w celu odzyskania niepodległości. W czasie I wojny światowej oba ugrupowania czynnie uczestniczyły w staraniach Polaków o powstanie niepodległego państwa.

Na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego legalna działalność partii (także chłopskich) była niemożliwa. Mimo to Polacy podejmowali próby działalności na forum oświaty ludowej (1899 r. tajne Towarzystwo Oświaty Narodowej) i działalności publicystycznej w czasopismach „Zorza” i „Gazeta Świąteczna”. W styczniu 1901 r. Maksymilian Malinowski założył szkołę rolniczą w Pszczelinie. Młodzież chłopską wychowywano w duchu solidaryzmu społecznego z silnymi akcentami narodowymi. Do społeczników i ludzi pracujących w środowisku wiejskim możemy jeszcze zaliczyć Jadwigę Dziubińską, Stefana Brzezińskiego, Wacława Kruszewskiego. W tych środowiskach zrodził się pomysł założenia pierwszej organizacji politycznej środowiska chłopskiego na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego. W maju 1905 roku został ogłoszony program Polskiego Związku Ludowego. Prezesem został Wacław Kruszewski. Działacze PZL stawiali sobie za cel walkę o polską szkołę, wprowadzenie języka polskiego do szkół, urzędów i sądownictwa. Działacze domagali się wolnych wyborów do samorządów, wolności słowa, zrzeszania się i prawa do strajku. Powstanie tego stronnictwa zbiegło się z wybuchem w Imperium Rosyjskim, a także w Królestwie Polskim rewolucji lat 1905-07. Wieś polską ogarnęła fala strajków. Po rozwiązaniu przez władze rosyjskie Polskiego Związku Ludowego w 1907 r. powstał na jego miejsce Związek Młodej Polski Ludowej, którego członkowie prowadzili nielegalną i tajną działalność. Organem prasowym Związku była „Siewba”. W programie Związku na pierwszym miejscu znalazło się hasło odzyskania przez Polskę niepodległości, upowszechnienie oświaty i przeprowadzenie reform społecznych. Niebawem zaczęły powstawać kółka rolnicze skupione w Towarzystwie Kółek Rolniczych im. Stanisława Staszica.

Inaczej niż w Galicji i na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego formował się ruch ludowy pod zaborem pruskim. Wobec akcji germanizacyjnej, działalności Komisji Kolonizacyjnej, rugów pruskich, warunkiem obrony polskości była solidarna postawa i walka wszystkich grup społeczeństwa polskiego. Dlatego ruch ludowy w zaborze pruskim jako samodzielna siła narodził się najpóźniej. Rozwinął się natomiast bardzo szeroko ruch spółdzielczy, kółka rolnicze, banki spółdzielcze. Przykładem może byćZwiązek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych założony przez księdza Piotra Wawrzyniaka. Spółki pożyczkowe, gospodarcze czy zarobkowe powstawały także na Górnym Śląsku (Karol Miarka) i na Kaszubach. Na wsiach powstawały czytelnie ludowe (Towarzystwo Oświaty Ludowej, Towarzystwo Czytelni Ludowych). Jedną z pierwszych partii ludowych na ziemiach polskich pod zaborem pruskim była powstała w grudniu 1912 roku w Grudziądzu Polsko-Katolicka Partia Ludowa. Założyli ją ludzie skupieni wokół „Gazety Grudziądzkiej” wydawanej przez Wiktora Kulerskiego. Partia obejmowała swym zasięgiem przede wszystkim Pomorze. Linia programowa pisma i partii szła w kierunku walki o równouprawnienie polityczne, krytyki lojalizmu, propagowania działań społecznych, gospodarczych, kulturalnych i oświatowych. Działania redaktorów „Gazety Grudziądzkiej” w walce z germanizacją wydatnie przyczyniły się do obrony tradycji, mowy i kultury polskiej na Pomorzu.