Sprawa polska w I wojnie światowej

Sprawa polska w I wojnie światowej

Wybuch wojny światowej poruszył Polaków, którzy od z górą 120 lat czekali na moment, w którym przeciwko sobie staną państwa zaborcze.

W Galicji Józef Piłsudski (orientacja antyrosyjska) zaproponował utworzenie polskiej siły zbrojnej, stojącej u boku państw centralnych, która podjęłaby walkę z Rosją. W nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 roku I Kompania Kadrowa strzelców pod dowództwem Piłsudskiego wymaszerowała z krakowskich Oleandrów w stronę granicy z Królestwem Kongresowym. Celem akcji było skłonienie Polaków mieszkających pod zaborem rosyjskim do wystąpienia przeciwko caratowi. Akcja spotkała się z nikłym poparciem; po kilku dniach oddziały polskie powróciły z Kielc do Krakowa. W Krakowie 14 sierpnia powstał Naczelny Komitet Narodowy z prezydentem miasta Juliuszem Leo na czele. Instytucja ta miała być najwyższą władzą polską w Galicji. Z inicjatywy NKN zaczęły formować się Legiony Polskie walczące u boku armii austriackiej. Do roku 1915 objęły one ok. 20 tys. Polaków zgrupowanych w trzy Brygady (I Brygada pod dow. Józefa Piłsudskiego, II - płk. Józefa Hallera, III - płk. Stanisława Szeptyckiego). Legiony Polskie wzięły udział w walkach na froncie wschodnim - Galicji Wschodniej i na Węgrzech (II Brygada), na Lubelszczyźnie i Wołyniu (III Brygada). Mimo że żołnierz polski walczył ofiarnie, po zajęciu Królestwa Polskiego państwa centralne nie podjęły żadnych zobowiązań wobec Polaków. Wobec tego w 1915 r. wstrzymany został zaciąg do Legionów, a kryzys między dowództwem Legionów a władzami narastał.

Na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim odezwa rosyjskiego naczelnego wodza z 14 sierpnia 1914 r. (przesunięcie granic rosyjskich na zachód, włączenie ziem polskich zaboru pruskiego i austriackiego, utworzenie autonomicznego Królestwa Polskiego) wobec ogólnikowych sformułowań nie wywołała szerszego oddźwięku w społeczeństwie polskim. W Warszawie 25 listopada powstał Komitet Narodowy z Zygmuntem Wielopolskim i Romanem Dmowskim (orientacja antyniemiecka). Liczenie na Rosję było przedwczesne. Polacy, jako poddani carscy, trafili do armii rosyjskiej walcząc na froncie przeciwko Polakom z innych armii zaborczych w bratobójczej wojnie. Powstał jedynie mało znaczący Legion Puławski, który w październiku 1915 roku został rozwiązany.

Drugi rok wojny nie przyniósł poprawy sytuacji Polaków. Władze państw centralnych po wkroczeniu na ziemie Królestwa utworzyły dwa generalne gubernatorstwa (niemieckie w Warszawie i austriackie w Lublinie) pozostające pod rozkazami gubernatorów tych państw. Wycofanie się Rosjan z Królestwa pociągnęło za sobą ewakuację setek tysięcy ludzi, demontaż maszyn, sprzętu i wcielenie do wojska rosyjskiego wielu tysięcy mężczyzn.

Tymczasem długotrwała wojna prowadziła do wyczerpywania się rezerw wojskowych państw centralnych. Władze niemieckie i austriackie postanowiły zachęcić Polaków z Królestwa do wstępowania do wojska państw centralnych.

Czy wiesz, że...

5 listopada 1916 roku został wydany akt cesarzy - niemieckiego i austriackiego skierowany do Polaków. Zapowiadał on utworzenie na ziemiach zaboru rosyjskiego państwa polskiego jako monarchii konstytucyjnej związanej z obu „sprzymierzonymi mocarstwami”. Choć dokument ten miał znaczenie przede wszystkim propagandowe, to jednak akt 5 Listopada po raz pierwszy od 120 lat poruszał sprawę polską, która została umiędzynarodowiona.

W konsekwencji w Warszawie w styczniu 1917 roku władze okupacyjne powołały Tymczasową Radę Stanu, na czele której stanął Wincenty Niemojewski, a kierownictwo Komisją Wojskową oddano w ręce Józefa Piłsudskiego. Legiony zostały podporządkowane niemieckiemu generałowi-gubernatorowi Hansowi von Beselerowi.

Odpowiedź rządów państw Ententy w sprawie polskiej była prawie natychmiastowa.

- 22 stycznia 1917 roku prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson powiedział, że po wojnie powinno powstać państwo polskie zjednoczone, silne i samodzielne;

- 25 grudnia 1916 roku car Mikołaj II w rozkazie do wojska mówił, że celem wojny jest powstanie wolnej Polski, złożonej z trzech części dotąd rozdzielonych. 27 marca 1917 roku Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich Piotrogrodu podjęła uchwałę (wbrew stanowisku SDKPiL) dającą Polakom prawo do samostanowienia. W podobnym duchu, choć z warunkiem połączenia sojuszem z Rosją, wypowiedział się nieco później Rząd Tymczasowy. W Rosji po rewolucji lutowej powstały polskie organizacje opiekuńcze, polityczne i wojskowe (formowanie polskich oddziałów). Na I Ogólnym Zjeździe Związku Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie w czerwcu 1917 roku, mimo sprzeciwów SDKPiL, powołano do życia Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) z Władysławem Raczkiewiczem na czele. Z inicjatywy władz Naczpolu na Białorusi powstał I Korpus Polski gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Niebawem powstały dwa kolejne. W czasie rewolucji bolszewickiej żołnierze polscy bronili przed atakami bolszewickimi Polaków i majątków polskich na Białorusi.

- W czerwcu 1917 r. z inicjatywy przebywającego w Szwajcarii, a następnie we Francji Romana Dmowskiego władze francuskie zgodziły się na powstanie armii polskiej (ochotnicy z USA, Brazylii, Francji, Argentyny) podległej Komitetowi Narodowemu Polskiemu w Paryżu (powstał z inicjatywy Dmowskiego i Paderewskiego w sierpniu 1917 roku). Dmowski, porzuciwszy stronę Rosji, związał się z państwami Ententy. KNP został niebawem uznany za oficjalnego reprezentanta sprawy polskiej na arenie międzynarodowej.

Ze strony państw centralnych poza deklaracją Aktu 5 Listopada nie było żadnych konkretnych decyzji. Posłowie polscy w Wiedniu w maju 1917 r. żądali deklaracji utworzenia wolnej Polski z trzech zaborów, ale ich głosy pozostały bez odpowiedzi. W tych warunkach Józef Piłsudski wystąpił z Tymczasowej Rady Stanu. W konspiracji rozbudowywał struktury Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), a w lipcu 1917 roku odmówił złożenia przysięgi na wierność władcom Niemiec i Austro-Węgier (kryzys przysięgowy). Podobnie postąpili prawie wszyscy oficerowie i żołnierze I i III Brygady Legionów. Ci, którzy odmówili przysięgi, zostali rozbrojeni i internowani w obozach wojskowych w Szczypiornie i Beniaminowie. Sam Piłsudski trafił do twierdzy w Magdeburgu.

W sierpniu 1917 r. rozwiązała się Tymczasowa Rada Stanu. Żołnierze Legionów, którzy złożyli przysięgę, zostali wcieleni do Polskiego Korpusu Posiłkowego z niemieckim dowództwem. W miejsce Tymczasowej Rady Stanu we wrześniu 1917 roku powstała w Warszawie Rada Regencyjna (najwyższa władza tymczasowa w Królestwie do czasu objęcia tronu przez króla lub regenta, złożona z arcybiskupa warszawskiego Aleksandra Kakowskiego, księcia Zdzisława Lubomirskiego i hrabiego Józefa Ostrowskiego). Na czele rządu Rady Regencyjnej stanął Jan Kucharzewski. Rada popierana przez koła konserwatywne nie spotkała się z przychylnym przyjęciem ze strony większości społeczeństwa polskiego.

Czy wiesz, że...

W orędziu z 8 stycznia 1918 roku prezydent USA w punkcie 13 mówił o powstaniu po wojnie silnego państwa polskiego z własnym dostępem do Bałtyku, silnym rządem, złożonego z ziem zamieszkałych przez większość ludności polskiej. Niebawem rządy państw Ententy poparły deklarację amerykańską.

W roku 1918 na wieść o warunkach podpisanego w marcu 1918 roku pokoju niemiecko-radzieckiego w Brześciu, Polski Korpus Posiłkowy pod dowództwem gen. Józefa Hallera pod Rarańczą na Wołyniu wypowiedział posłuszeństwo dowództwu austriackiemu. Przedarł się przez front i połączył z wojskami II Korpusu Polskiego w Rosji Radzieckiej, przegrywając w maju pod Kaniowem z wojskami niemieckimi. Niebawem rozbrojeniu uległy I i III Korpus Polski na Białorusi. Żołnierze przez Murmańsk udali się na Zachód wstępując do armii polskiej we Francji, której dowództwo w listopadzie 1918 r. objął generał Haller.

W Rosji Radzieckiej deklaracje wydawane przez władze rewolucji bolszewickiej w sprawie polskiej nie miały większego znaczenia. Dekret z sierpnia 1918 roku, na mocy którego anulowano rozbiory, i tak nic nie zmieniał wobec okupowania ziempolskich przez Niemców. Wobec narastania terroru bolszewickiego instytucje i polskie organizacje w Rosji Radzieckiej zostały rozwiązane.

Wojna zbliżała się ku końcowi, który przyniósł upadek państw centralnych. Rada Regencyjna w Królestwie traciła znaczenie. Nie pomagały deklaracje rządu Józefa Skrzyńskiego ogłoszenia poboru rekruta do Polskiej Siły Zbrojnej, jak i zwrócenie się do paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego o reprezentowanie sprawy polskiej na forum międzynarodowym.

Na ziemiach polskich druga połowa 1918 roku przyniosła powstawanie lokalnych ośrodków władzy polskiej.

- W zaborze pruskim w lipcu 1918 roku powstał Centralny Komitet Obywatelski działający w oparciu o Komitet Narodowy Polski w Paryżu. Posłowie polscy w parlamencie niemieckim żądali powstania niepodległego państwa polskiego. 10 listopada 1918 roku komitet wykonawczy CKO ujawnił się jako Naczelna Rada Ludowa.

- W Galicji wobec rozpadu państwa Habsburgów 19 października w Cieszynie powstała Rada Narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego, w Krakowie 28 października Polska Komisja Likwidacyjna z przewodniczącym Wincentym Witosem z PSL „Piast”. 30 października Polacy pod dowództwem płk. Bolesława Roi usunęli załogę austriacką z Krakowa. Podobne akcje przeprowadzono w innych miastach Galicji. We Lwowie ustępujące władze austriackie przekazały kontrolę nad miastem Komitetowi Wojskowemu Ukraińców, który proklamował ustanowienie na terenie wschodniej Galicji - Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Ponieważ większość mieszkańców Lwowa stanowili Polacy, niebawem doszło do walk o miasto (bohaterska postawa młodzieży - Orlęta Lwowskie) i wojny polsko-ukraińskiej w Galicji Wschodniej.

- W nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Na jego czele stanął socjalista Ignacy Daszyński. Rząd tworzyły PPS, PPSD, PSL „Wyzwolenie”. Manifest rządu ogłaszał przejęcie władzy w całym kraju do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego, zapowiadał przeprowadzenie radykalnej reformy rolnej, nacjonalizację kluczowych gałęzi przemysłu demokratyzację ustroju republiki polskiej.

- Lokalne ośrodki władzy rewolucyjnej - Rady Delegatów - powstawały w Lublinie, Zagłębiu Dąbrowskim, ale niebawem zostały zlikwidowane. W okresie listopada - grudnia działała Republika Tarnobrzeska zorganizowana przez radykalnych chłopów.

Tak kończyła się I wojna światowa na ziemiach polskich.