Polska 1918-1939

Polska 1918-1939

11 listopada 1918

Gdy kończyła się wojna, do kraju powrócił zwolniony z więzienia w Magdeburgu Józef Piłsudski i 11 XI 1918 r. przejął władzę w Warszawie. Ten dzień uznano za datę odzyskania niepodległości. Dziś 11 listopada jest polskim świętem narodowym.

Wojna polsko-bolszewicka

W marcu 1920 r. dowództwo Armii Czerwonej zatwierdziło plan wielkiej ofensywy na zachód, a na naradzie wojskowej w Smoleńsku (marzec 1920) opracowało plan ataku na Polskę. W tej sytuacji Piłsudski postanowił uderzyć na Rosję radziecką. 25 IV 1920 r. oddziały armii polskiej wspólnie z ukraińską armią Petlury rozpoczęły ofensywę w kierunku Kijowa - celem było wyzwolenie wschodniej Ukrainy i utworzenie tam niepodległego państwa ukraińskiego. 4 VII 1920 roku rozpoczęła się wielka ofensywa wojsk rosyjskich. Armia Czerwona zdobyła Mińsk, Grodno, Wilno, dotarła aż pod Warszawę. 15 sierpnia 1920 r. Polacy ruszyli do kontrataku i zmusili Armię Czerwoną do odwrotu (wydarzenie to czasem określa się jako „cud nad Wisłą”). Co roku w tym dniu obchodzone jest Święto Wojska Polskiego. Wojna polsko-bolszewicka zakończyła się podpisaniem traktatu pokojowego w 1921 r. i ustaleniem granicy polsko-radzieckiej.

Kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej

- Od listopada 1918 roku trwały zacięte walki polsko-ukraińskie o Lwów i tereny Galicji Wschodniej. Polakom udało się zająć Galicję Zachodnią do rzeki Zbrucz.

- Jesienią 1920 r. wojska polskie pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego zajęły Wileńszczyznę. W 1922 r. Wilno z okręgiem zostało przyłączone do Polski.

- Decyzja o przynależności Wielkopolski miała zapaść na konferencji pokojowej w Paryżu, lecz nim do tego doszło, pod koniec 1918 r. wybuchło powstanie wielkopolskie. Ostatecznie Wielkopolska, za zgodą obradujących w Paryżu mocarstw, została przyłączona do Polski.

- Na konferencji pokojowej w Paryżu Gdańsk otrzymał status Wolnego Miasta.

- Na Górnym Śląsku oraz na Warmii i Mazurach miały zostać przeprowadzone plebiscyty, w których ludność tam urodzona miała się wypowiedzieć za przynależnością do Niemiec lub do Polski. Obawiając się, że cały Śląsk będzie przyłączony do Niemiec, polscy patrioci wywołali powstania w 1919 i 1920 r. 20 marca 1921 roku odbył się plebiscyt na Górnym Śląsku. Dzięki dużemu wysiłkowi organizacyjnemu władz niemieckich na teren plebiscytowy przybyło z głębi Niemiec aż 200 tys. osób urodzonych na Śląsku. Z Polski przyjechało jedynie ok. 10 tys. Na ogólną liczbę 1 191 tys. biorących udział, za Niemcami opowiedziało się 708 tys., za Polską 479 tys. W granicach Polski miał się więc znaleźć mały skrawek Górnego Śląska. Na początku maja wybuchło III powstanie śląskie. W jego wyniku międzynarodowa komisja zadecydowała o przyłączeniu do Polski ok. 1/3 obszaru plebiscytowego, na którym skoncentrowany był górnośląski przemysł.

- Granica na Śląsku Cieszyńskim była sporna. Miał tam zostać przeprowadzony plebiscyt, do którego jednak nie doszło. W lipcu 1920 r. sporne tereny - Zaolzie, czyli Śląsk Cieszyński i Spisz z Orawą - przyznano Czechosłowacji. Po stronie czeskiej pozostało ponad 120 tys. Polaków.

- Termin plebiscytu na Warmii i Mazurach - 11 lipca 1920 - przypadł na moment największego zagrożenia Rzeczypospolitej ze strony wojsk radzieckich. W atmosferze niepewności i strachu większość ludności wypowiedziała się za przynależnością do Niemiec. Przy Polsce pozostały jedynie niewielkie skrawki obszarów plebiscytowych na Mazurach i nad Wisłą.

- 18 marca 1921 r. w Rydze na Łotwie został podpisany pokój między Polską a Rosją radziecką. Granica miała biec na linii Dzisna-Dokszyce-Słucz-Ostróg-Zbrucz.

- Granice kraju zostały ostatecznie wytyczone w 1922 r.

Odbudowa państwa polskiego

Oprócz ustalenia granic konieczne było określenie ustroju odrodzonego państwa polskiego. 17 marca 1921 roku sejm uchwalił tekst konstytucji, która przeszła do historii pod nazwą konstytucji marcowej. Konstytucja marcowa wprowadzała w Polsce ustrój republikański (republika demokratyczna) i rządy parlamentarne. Władza została podzielona na ustawodawczą (sejm i senat), wykonawczą (rząd z premierem na czele) i sądowniczą. Konstytucja dawała przewagę władzy ustawodawczej - parlamentowi - nad innymi organami władzy. Prezydent pełnił przede wszystkim funkcję reprezentacyjną.

W grudniu 1922 r. na pierwszego prezydenta został wybrany Gabriel Narutowicz, który zaledwie tydzień później, podczas zwiedzania wystawy w warszawskiej galerii Zachęta, został zastrzelony przez sympatyka endecji. Nowym prezydentem został Stanisław Wojciechowski.

Endecja zarzucała Narutowiczowi m.in. to, że został prezydentem dzięki głosom mniejszości narodowych. W roku 1921 ludność kraju wynosiła ok. 27,2 mln. Polska nie była krajem jednolitym narodowościowo. Skład narodowościowy ludności w Polsce w 1921 roku przedstawia tabelka (w proc.)

Gospodarka wolnego państwa wykazywała duże dysproporcje w rozwoju, co wynikało z długiego okresu pozostawania ziem polskich w rękach trzech państw zaborczych. Sytuacja ekonomiczna Polski była bardzo zła:

- zacofanie gospodarcze,

- wielkie zniszczenia wojenne,

- nieustabilizowane stosunki monetarne, funkcjonowanie w obiegu wielu środków płatniczych,

- wysoka inflacja.

Pierwsze lata niepodległości przyniosły jednak szybkie wychodzenie polskiej gospodarki z kryzysu, odbudowę rolnictwa i przemysłu. Wielką plagą polskiej gospodarki był brak pieniędzy, co uzupełniano przez dodatkowy druk pieniędzy, które nie miały pokrycia w towarach. To rodziło inflację (wzrost cen) i inne negatywne zjawiska ekonomiczne. Dopiero w 1920 r. została wprowadzona marka polska, która zastąpiła inne pieniądze będące w obiegu. Premier Władysław Grabski dążył przede wszystkim do zrównoważenia budżetu państwa i wprowadzenia wartościowego pieniądza polskiego. Osiągnięcie tego celu miało się dokonać przez:

- ściąganie rat nadzwyczajnego podatku od majątku (płacili go ludzie najbogatsi);

- zrewaloryzowanie podatków;

- wielkie oszczędności w wydatkach budżetowych.

W 1924 r. przeprowadzona została reforma walutowa: nowo założony Bank Polski rozpoczął wymianę pieniędzy (1,8 mln marek za 1 złotego).

W 1925 r. nastąpiło uchwalenie reformy rolnej. Ustawa gwarantowała dobrowolną parcelację majątków powyżej 180 ha, a na Kresach Wschodnich powyżej 300 (odszkodowanie dla dawnych właścicieli w wysokości rynkowej ceny ziemi). Reforma miała wielu przeciwników, dlatego przeprowadzana była powoli.

Przewrót majowy i rządy sanacji

Rozdrobnienie polityczne w polskim parlamencie w latach 1921-1926 powodowało duże osłabienie sprawności działania sejmu. Mnogość partii, rywalizacja stronnictw czy dbałość o własne interesy powodowały częste zmiany ekip rządzących, gdyż kolejne koalicje rozpadały się zazwyczaj w chwili, gdy trzeba było podjąć trudne decyzje. W tej sytuacji bardzo trudno było realizować długofalowe założenia (np. w sprawach gospodarczych), które były wtedy niezbędne dla odradzającej się Rzeczypospolitej. Społeczeństwo przestawało wierzyć w skuteczność i odpowiedzialność parlamentu. Także politycy coraz głośniej zaczęli się domagać wzmocnienia władzy wykonawczej i ograniczenia uprawnień sejmu.

Sytuację tę wykorzystał Józef Piłsudski, który od 1923 r. nie był zaangażowany w życie polityczne. 12 maja 1926 r. wkroczył do Warszawy na czele oddziałów wojskowych i wezwał rząd do ustąpienia. Wojska rządowe stawiły opór i w Warszawie rozpoczęła się walka, która z przerwami trwała do 15 maja 1926 r. Rząd i prezydent wycofali się do Wilanowa, po czym złożyli dymisję. Prezydent przekazał swoje uprawnienia marszałkowi sejmu Maciejowi Ratajowi. Po rezygnacji prezydenta Wojciechowskiego jego następcą został Ignacy Mościcki.

Grupa rządząca w Polsce i system rządów po 1926 roku nazywa się sanacją (uzdrowienie sytuacji politycznej i gospodarczej kraju, od łac. sanatio - uzdrowienie).

Okres po zamachu majowym to czas odchodzenia od rządów parlamentarnych na rzecz rządów wąskiej grupy ludzi związanych z Piłsudskim i jego otoczeniem. Choć w myśl konstytucji formalnie miały funkcjonować rządy parlamentarne, to w praktyce polityczno-ustrojowej działały w latach 1926-1935 rządy pozaparlamentarne, oparte na autorytecie marszałka Józefa Piłsudskiego. To on wydawał dyrektywy ministrom, kierował polityką zagraniczną, nawet nieformalnie podporządkował sobie prezydenta.

W latach 30. świat został dotknięty wielkim kryzysem gospodarczym, szczególnie bolesnym dla słabo rozwiniętej Polski. Od połowy lat 30. Polska stopniowo wychodziła z kryzysu, wzmacniając swoją gospodarkę. Rozbudowywano port w Gdyni (budowę rozpoczęto w 1925 r., ponieważ Niemcy stwarzali utrudnienia w korzystaniu przez Polskę z portu gdańskiego), zaczęła się budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP).

Konstytucja kwietniowa

Utrwalenie rządów sanacji potwierdzone zostało w nowej konstytucji ogłoszonej 23 IV 1935 r. Zwiększyła ona rolę prezydenta, który posiadał rozległą władzę i bezpośredni wpływ na wszystkie sprawy państwa, a za swoją działalność odpowiedzialny był „przed Bogiem i historią”. Mógł mianować i odwoływać prezesa rady ministrów, rozwiązać sejm i senat przed upływem kadencji, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, reprezentował państwo na zewnątrz. Konstytucja kwietniowa zerwała z monteskiuszowskim systemem podziału władzy (odrębność i niezależność władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej) i rządami parlamentarno-demokratycznymi. Na plan pierwszy wysunęła osobę prezydenta. Konstytucja miała stworzyć silną władzę wykonawczą i zabezpieczyć ją przed zmianami.

Od 1935 r. wprowadzona została zasada, że partie polityczne nie miały prawa wysuwania kandydatur wyborczych. Mogły to czynić tylko okręgowe komisje wyborcze, które wysuwały po dwóch kandydatów na jedno miejsce mandatowe spośród przedstawicieli samorządu terytorialnego i organizacji społecznych.

Wkrótce po podpisaniu konstytucji kwietniowej, 12 V 1935 r., zmarł Józef Piłsudski. Po jego śmierci w obozie sanacji rozpoczęła się walka o władzę; w wyniku porozumienia prezydent Ignacy Mościcki podzielił częściowo swe uprawnienia z gen. Edwardem Śmigłym-Rydzem, mianowanym w 1936 r. marszałkiem Polski.

Między dwiema potęgami

W 1932 r. ministrem spraw zagranicznych został pułkownik Józef Beck. W polskiej polityce zagranicznej dominowała zasada utrzymania równorzędnych stosunków z Niemcami i ZSRR. Józef Piłsudski przywiązywał dużą wagę do utrwalenia dobrych stosunków z Niemcami i ZSRR. Jego ideą było bowiem osiągnięcie równowagi politycznej w stosunkach z obu wielkimi sąsiadami, a jednocześnie zachowanie wobec nich dystansu. W 1932 r. podpisany został polsko-radziecki traktat o nieagresji; podobny układ z Niemcami zawarto w 1934 r.

Wiosną 1939 r. Niemcy postawiły Polsce żądanie zbudowania eksterytorialnej (wyjętej spod kontroli polskiej) autostrady i linii kolejowej między niemieckim Pomorzem a Prusami Wschodnimi, prowadzącej przez nasze województwo pomorskie (nazywane przez nich „korytarzem”). Nagrodą dla Polski miało być przedłużenie paktu o nieagresji. Odmowa stała się pretekstem do ataku na Polskę.