Stosunki polsko-radzieckie w latach 1941-1943

Stosunki polsko-radzieckie w latach 1941-1943

Nawiązanie polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych

Rozpoczęcie wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941 r. postawiło ZSRR w obozie państw walczących z Niemcami.

- Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill powitał z zadowoleniem rozpoczęcie wojny niemiecko-radzieckiej, obiecując udzielenie ZSRR pomocy i prowadzenie walki z Niemcami aż do ostatecznego zwycięstwa. Podobnie rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej przedłużył układ handlowy z ZSRR, udzielając mu wszechstronnej pomocy w sprzęcie, uzbrojeniu i zaopatrzeniu w żywność.

- Rząd Rzeczypospolitej Polskiej już następnego dnia po rozpoczęciu wojny upoważnił premiera i naczelnego wodza, gen. Władysława Sikorskiego, do wyrażenia nadziei nawiązania zerwanych de facto stosunków polsko-radzieckich, zrezygnowania przez polityków radzieckich z ziem polskich zagarniętych we wrześniu 1939 r. i utrzymywania dobrosąsiedzkich kontaktów w duchu pokoju ryskiego z 1921 r.

Dla zachodnich sojuszników Polski nawiązanie stosunków dyplomatycznych i unormowanie kontaktów polsko-radzieckich było ważne ze względu na konieczność wspólnego prowadzenia walki z Niemcami. Dlatego też premier brytyjski Churchill naciskał na Polaków, by ci niezwłocznie nawiązali stosunki z ZSRR.

Zapamiętaj

30 lipca 1941 r. w Londynie został podpisany układ Sikorski-Majski (gen. W. Sikorski i ambasador ZSRR w Londynie Iwan Majski). Zapowiadał on przywrócenie stosunków dyplomatycznych polsko-radzieckich, przewidywał utworzenie na terytorium ZSRR Armii Polskiej pod polskim dowództwem, udzielenie przez władze radzieckie amnestii obywatelom polskim.

Podpisanie układu spotkało się z krytyką prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Władysława Raczkiewicza, i ministra spraw zagranicznych, Augusta Zaleskiego. Uważali oni, że rząd ZSRR winien anulować traktaty rozbiorowe z 1939 r. i zagwarantować po wojnie granicę polsko-radziecką ustaloną pokojem ryskim. Tymczasem gen. Sikorski zgodził się jedynie na unieważnienie traktatów rozbiorowych, nie otrzymując konkretnych deklaracji od ZSRR co do przyszłej granicy polsko-radzieckiej. Na znak protestu wobec ugodowej postawy Sikorskiego część polskich polityków podała się do dymisji.

Armia polska w ZSRR

Podpisanie układu Sikorski-Majski wprowadziło normalizację stosunków polsko-radzieckich. Na mocy dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z sierpnia 1941 r. Polacy więzieni w ZSRR odzyskali wolność. Umowa wojskowa z 14 sierpnia 1941 r. przewidywała powstanie polskiej armii w ZSRR tworzonej z obywateli polskich, którzy w 1939 r. znaleźli się pod okupacją radziecką. Zgodnie z porozumieniem wodzem Armii Polskiej w ZSRR został gen. Władysław Anders, podległy pod względem organizacji Naczelnemu Dowództwu z gen. Sikorskim na czele.

- Armia Polska miała być częścią Polskich Sił Zbrojnych.

- Rząd ZSRR zobowiązywał się dostarczyć sprzęt, mundury, uzbrojenie, a w razie niewywiązywania się z tych zobowiązań z winy strony radzieckiej Polacy mieli otrzymać potrzebny ekwipunek w ramach pomocy amerykańskiej „lend lease”.

Ambasadorem polskim w ZSRR został prof. Stanisław Kot, który niebawem przybył do Kujbyszewa (siedziba ambasady polskiej), organizując wszechstronną pomoc dla Polaków.

Polacy masowo udawali się w rejon Kujbyszewa, gdzie tworzyła się Armia Polska. Przybywali nie tylko mężczyźni, ale także kobiety i dzieci, licząc na znalezienie pomocy w egzystencji w skrajnie trudnych warunkach radzieckich (ok. 1,5 min Polaków pod okupacją radziecką). Rosjanie, mimo deklarowania pomocy, nie udzielili jej. Nie udało się władzom polskim uzyskać pomocy bezpośrednio od Wielkiej Brytanii i USA - postanowiono, że dostawy sprzętu, zaopatrzenia i żywności dla Polaków będą się odbywały za pośrednictwem radzieckim. Wobec trudności ze strony władz radzieckich premier Churchill zaproponował Stalinowi ewentualną ewakuację, wyjście Armii Polskiej z ZSRR do Palestyny.

Tymczasem, mimo niepowodzeń ZSRR w wojnie z Niemcami, ale też i dzięki ogromnej pomocy aliantów zachodnich, Stalin zaczął zmieniać swoje stanowisko w sprawie Polaków w ZSRR i uznania po wojnie granicy polsko-radzieckiej z 1939 r. W takiej atmosferze bardzo trudno było prowadzić Sikorskiemu negocjacje ze Stalinem na przełomie listopada i grudnia 1941 r. Sikorski i Anders upominali się o poprawę sytuacji Polaków i zaopatrzenia Armii Polskiej. Uzgodniono liczebność wojska polskiego w ZSRR na ok. 95 tys. żołnierzy, 30 tys. w oddziałach pomocniczych - ok. 25 tys. miało opuścić tereny ZSRR i udać się do Persji. Poruszono także sprawę uznania przez Stalina przedwojennej granicy polsko-radzieckiej. Kwestia ta jednak została przez niego celowo przemilczana. Sikorski i Anders poruszyli także sprawę braku wiadomości o ok. 15 tysiącach oficerów i żołnierzy wojsk polskich, którzy dostali się do niewoli radzieckiej w 1939 r. Stalin i tę kwestię próbował bagatelizować.

Na przełomie 1941 i 1942 r. rejon koncentracji Armii Polskiej został przeniesiony do Uzbekistanu w okolice Samarkandy. Formowanie się wojska polskiego przebiegało w bardzo trudnych warunkach z powodu braku żywności, sprzętu, uzbrojenia, w atmosferze szykan władz radzieckich wobec Polaków i trudności w mobilizacji. NKWD wszelkimi sposobami hamowało napływ ochotników do Uzbekistanu, prowadząc jednocześnie inwigilację wśród Polaków.

Jeszcze 14 sierpnia 1941 r. przywódca Wielkiej Brytanii, premier Winston Churchill, i USA, prezydent Franklin D. Roosevelt, podpisali dokument - Kartę Atlantycką. Sygnatariusze - do Karty przystąpiły niebawem Polska i ZSRR - uznawali prawo narodów do suwerennego wyboru po wojnie formy rządów, samodzielnego zaakceptowania przez ludność zamieszkującą państwa przebiegu granicy państwowej, odbudowanie państw okupowanych przez państwa faszystowskie i stworzenie po wojnie organizacji międzynarodowej, która zapewniłaby pokój światowy i stała na jego straży. 1 stycznia 1942 r. państwa koalicji antyhitlerowskiej (także Polska i ZSRR) podpisały tekst Deklaracji Narodów Zjednoczonych. W Deklaracji mówiono o konieczności ostatecznego zwycięstwa w celu zapewnienia wolności, niepodległości, swobody religijnej, poszanowania praw człowieka. Podpis przedstawiciela radzieckiego złożony pod dokumentem nie miał w praktyce znaczenia w odniesieniu do poszanowania suwerenności i praw polskich.

Wobec rozwoju wydarzeń na froncie wschodnim i coraz większego udziału ZSRR w wysiłku zbrojnym koalicji zaczęło się zmieniać stanowisko naszych sojuszników zachodnich wobec sprawy polskiej. W marcu 1942 r. Churchill udzielił Stalinowi pełnego poparcia (nowa ofensywa niemiecka) dla jego koncepcji oparcia powojennej wschodniej granicy Polski na tzw. linii Curzona (zgoda na pozostanie po stronie radzieckiej znacznych terenów wschodnich przedwojennego państwa polskiego).

Tymczasem wiosną 1942 r., wobec znacznego ograniczenia dostaw żywności dla Armii Polskiej, sytuacja żołnierzy i ludności cywilnej przebywającej w ZSRR stawała się coraz cięższa. Generał Anders otrzymał zgodę od władz radzieckich na ewakuację całej Armii Polskiej z ZSRR. Jednocześnie na mocy jednostronnej decyzji strony radzieckiej zaczęto likwidować polskie punkty werbunku i delegatury ambasady polskiej w wielu regionach ZSRR. Sytuacja Polaków uległa pogorszeniu, a ambasador Kot opuścił Związek Radziecki.

Katyń - zerwanie stosunków polsko-radzieckich

Wyjście Armii Polskiej z ZSRR przyspieszyło konflikt we wzajemnych kontaktach polsko-radzieckich. Stalin przewidując rozwój wypadków w przyszłości - dominujący wpływ ZSRR w Europie Środkowo-Wschodniej po wygranej wojnie - już w drugiej połowie 1941 r. zaczął przygotowywać się do opanowania Polski przy pomocy polskich komunistów. W końcu 1941 r. tzw. Grupa Inicjatywna przybyła z Moskwy do Warszawy i 5 stycznia 1942 r. stanęła na czele Polskiej Partii Robotniczej, rozpoczynając działalność proradziecką na ziemiach polskich.

Przełom r. 1942 i 1943 na froncie wschodnim przyniósł sukcesy wojskom Armii Czerwonej. W marcu 1943 r. ok. 300 tys. żołnierzy niemieckich skapitulowało pod Stalingradem, a wojska radzieckie na całej linii frontu przeszły do natarcia. W tej sytuacji doszło do kolejnych napięć w kontaktach polsko-radzieckich. Powodem było ponowne narzucenie obywatelom polskim, którzy dostali się pod okupację radziecką, obywatelstwa radzieckiego, jak i faktyczne przekreślenie dyskusji o ewentualnej przedwojennej granicy polsko-radzieckiej. Propaganda radziecka ponownie skierowała ostrze ataków na rząd polski na emigracji i na polityków polskich reprezentujących legalne władze polskie.

W takiej atmosferze nasi alianci zachodni, ulegając wpływom Stalina, na spotkaniu w styczniu 1943 r. w Casablance, zaakceptowali koncepcje radzieckie, dotyczące rozwiązań politycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, nieformalnie oddając Polskę w strefę wpływów radzieckich.

Zapamiętaj!

14 kwietnia 1943 r. Niemcy odkryli w lesie katyńskim koło Smoleńska masowe groby oficerów polskich. Strona polska, która mimo wielokrotnych próśb do władz radzieckich o wyjaśnienie losu polskich jeńców wojennych w niewoli radzieckiej, nie otrzymała żadnych konkretnych wyjaśnień, 17 kwietnia 1943

r. przesłała prośbę do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie o zbadanie sprawy.

Na nieszczęście prośba polska zbiegła się w czasie z analogiczną akcją władz niemieckich. Stalin gwałtownie przystąpił do akcji propagandowej zarzucając Polakom współdziałanie z Niemcami. Premier Winston Churchill był zaskoczony postawą rządu polskiego - w odpowiedzi na zarzuty Stalina tłumaczył się niewiedzą na temat działań polskich. W podobnym duchu wypowiedział się prezydent USA Franklin D. Roosevelt.

26 kwietnia 1943 r. ZSRR zerwał jednostronnie stosunki dyplomatyczne z rządem Rzeczypospolitej Polskiej. Sprawa katyńska stała się jedynie pretekstem dla Stalina do ostatecznego zerwania kontaktów z legalnym rządem polskim, wobec konkretnych planów co do losu przyszłej Polski. Dzisiaj nie ma już żadnych wątpliwości, że to właśnie sam Stalin był odpowiedzialny za zamordowanie wiosną 1940 r. ok. 15 tys. oficerów polskich pozostających w niewoli radzieckiej w obozach w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie.