Ustrój państwa polskiego i jego zmiany

Ustrój państwa polskiego i jego zmiany

Konstytucja marcowa

20 lutego 1919 r. ukonstytułował się Sejm Ustawodawczy. Jednym z priorytetów było opracowanie projektu konstytucji. 17 marca 1921 roku Sejm Ustawodawczy uchwalił tekst konstytucji, która przeszła do historii pod nazwą konstytucji marcowej. Największy wkład w jej opracowanie mieli posłowie Narodowej Demokracji i posłowie innych partii prawicowych. Konstytucja marcowa była wzorowana na konstytucji francuskiej z 1875 r.

Wzajemne relacje najwyższych władz państwa przedstawiono na schemacie:

Konstytucja marcowa wprowadzała w Polsce ustrój republikański i rządy parlamentarne. Dawała przewagę władzy ustawodawczej - parlamentowi - nad innymi organami władzy. Gwarantowała podstawowe prawa wolnościowe (ochronę życia, nietykalności, wolność słowa, zrzeszania się, równość, zachowanie tajemnicy korespondencji i inne), przewidywała tolerancję religijną, choć religia rzymskokatolicka miała szczególnie uprzywilejowane stanowisko. Własność brała pod szczególną opiekę państwa, wprowadzała powszechną szkołę podstawową.

5 listopada 1922 roku odbyły się wybory do parlamentu.

- Frekwencja wyniosła ok. 70%;

- Blok Chrześcijańskiej Jedności Narodowej (prawica, tzw. Chjena) zdobył 28% miejsc w Sejmie (36% w Senacie);

- partie centrum 30% (25%);

- ugrupowania lewicowe 22% (14%);

- partie mniejszości narodowych aż 20% (24%);

- Taki układ polityczny nie pozwalał na utworzenie przez jedno ugrupowanie rządu większościowego, dlatego zachodziła konieczność szukania sojuszników i tworzenia koalicji. Najbardziej prawdopodobna wydawała się koalicja centroprawicowa.

Zapamiętaj!

9 grudnia 1922 roku odbyło się posiedzenie Zgromadzenia Narodowego. W wyniku trzech pierwszych tur głosowania pozostali jako kandydaci na prezydenta: Maurycy Zamoyski kandydat prawicy, Gabriel Narutowicz - części lewicy i mniejszości narodowych, Stanisław Wojciechowski - kandydat części posłów lewicowych. W ostatniej turze pozostali Maurycy Zamoyski i Gabriel Narutowicz. Ponieważ na Narutowicza przerzucili swoje głosy posłowie z PSL „Piast” i Narodowej Partii Robotniczej stosunkiem głosów 289 do 227 prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej został wybrany Gabriel Narutowicz.

16 grudnia Gabriel Narutowicz otwierał wystawę w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Tam fanatyczny endek, Eligiusz Niewiadomski, zamordował prezydenta. Funkcję głowy państwa objął marszałek Sejmu Maciej Rataj. 20 grudnia Zgromadzenie Narodowe ponownie dokonało wyboru prezydenta, którym został Stanisław Wojciechowski (kandydat centrum i prawicy). Sytuacja w kraju nie była stabilna. Tylko od grudnia 1922 r. do maja 1926 r. gabinety rządowe zmieniały się cztery razy. Okazało się, że ustrój, który wprowadziła konstytucja marcowa wymaga reform.

19 grudnia 1923 r. został powołany pozaparlamentarny rząd premiera Władysława Grabskiego. Jego celem było przeprowadzenie radykalnej reformy monetarnej i uzdrowienie systemu finansowego państwa. W dramatycznej sytuacji ekonomicznej kraju poparcia rządowi udzieliły ugrupowania prawicy i centrum. Przedstawiciele lewicy ogłosili neutralność.

W styczniu 1924 r. Sejm przyjął ustawę o reformie gospodarczej udzielając jednocześnie rządowi prawa (na 6 miesięcy) do wydawania dekretów z mocą ustaw w kwestiach ekonomicznych.

Rząd natychmiast przystąpił do realizacji reform ekonomicznych:

- przyspieszono pobieranie nadzwyczajnej daniny majątkowej,

- skrócono termin spłat podatków bezpośrednich, podniesiono niektóre stawki podatkowe,

- podwyższono ceny biletów kolejowych (zlikwidowanie obciążeń budżetu państwa),

- zlikwidowano dwa ministerstwa wprowadzając w całej administracji państwowej oszczędności,

- ustabilizowano kurs marki polskiej zaprzestając produkcji pieniędzy papierowych,

- powstał Bank Polski, który rozpoczął wymianę pieniędzy (1,8 mln marek za 1 złotego),

- nastąpiła reorganizacja banków i systemu bankowego,

- reorganizacji uległy także monopole państwowe - tytoniowy, spirytusowy i inne.

Za rządów premiera Grabskiego, po przedstawieniu projektu Sejmowi w lipcu, ostatecznie 28 grudnia 1925 r. nastąpiło uchwalenie reformy rolnej. Ustawa gwarantowała dobrowolną parcelację majątków powyżej 180 ha, a na kresach powyżej 300 (odszkodowanie dla dawnych właścicieli w wysokości rynkowej ceny ziemi). Rocznie miało ulec parcelacji 200 tys. ha majątków prywatnych.

Pierwsze efekty reform ekonomicznych nastąpiły już w połowie 1924 r.:

- zahamowany wzrost cen, wzrost realny płac,

- społeczeństwo nabrało zaufania do rządu.

Mimo pozytywnych efektów reform, tego typu działania doprowadziły do spadku koniunktury gospodarczej. Po okresie zawieszenia broni nastąpił ponownie okres sporów między partiami, wychodzenie z koalicji, przetasowania polityczne i dalsze osłabienie systemu parlamentarnego. Także sytuacja na kresach wschodnich w 1924 r. uległa zaostrzeniu, co było związane z działalnością nacjonalistycznych partii mniejszości: ukraińskiej i białoruskiej, kierowanych zza wschodniej granicy Polski.

Polacy chcieli wprowadzenia rządów silnej ręki. Ogromne nadzieje wiązano z osobą byłego Naczelnika Państwa - Józefem Piłsudskim. Marszałek nie mieszał się do życia politycznego aż do 1926 r.

Przygotowania do przejęcia władzy przez Józefa Piłsudskiego i jego zwolenników trwały w wojsku już od dłuższego czasu. Minister spraw wojskowych gen. Lucjan Żeligowski dokonał odpowiednich zmian i przesunięć, obsadzając zaufanymi ludźmi Marszałka kluczowe stanowiska. Przyczyny przejęcia władzy przez Józefa Piłsudskiego to głównie:

- częste zmiany rządów, walka między partiami, nadmierna dominacja parlamentu nad innymi instytucjami - sejmokracja;

- zagrożenie zewnętrzne państwa;

- zadawniony konflikt między prawicą reprezentowaną przez endecję z Romanem Dmowskim na czele a Józefem Piłsudskim utożsamianym przez wielu z socjalizmem;

- niestabilna sytuacja gospodarcza, za którą obwiniano ekipy rządzące, narastanie społecznego poparcia dla objęcia władzy przez silną jednostkę, zdolną do zaprowadzenia porządku w państwie;

- bezpośrednią przyczyną było powstanie 10 maja 1926 r. drugiego rządu Chjeno-Piasta pod kierownictwem Wincentego Witosa i obawy przed powtórzeniem się niepokojów społecznych zakończonych brutalną interwencją policji i masakrą robotników (Kraków 1923).

10 maja zgromadziły się na poligonie w Rembertowie wybrane oddziały wojskowe. 12 maja Żeligowski oddał Józefowi Piłsudskiemu dowództwo nad oddziałami. Ten nakazał marsz w kierunku Warszawy. Wojska wierne Marszałkowi opanowały Dworzec Wschodni, gmachy najważniejszych ministerstw (m.in. Spraw Wewnętrznych), budynki Dowództwa Okręgu Korpusu. Większość oddziałów w mieście opowiedziała się za Marszałkiem. Prezydent Wojciechowski (dawny przyjaciel Piłsudskiego) na moście Poniatowskiego odbył z Marszałkiem długą rozmowę. Wydarzenie to nie zapobiegło jednak przelewowi krwi.

Zapamiętaj!

Walki w stolicy - zamach stanu - trwały trzy dni, do 15 maja. Oddziały wierne Piłsudskiemu, przy licznej asyście mieszkańców miasta, prowadziły bratobójcze walki. Zamachowcy opanowali najważniejsze punkty stolicy, budynki rządowe, łączność.

14 maja rząd i prezydent wycofali się do Wilanowa, nie składając władzy w ręce zamachowców. Prezydent przekazał swoje uprawnienia marszałkowi Sejmu, Maciejowi Ratajowi, po czym rząd i prezydent podali się do dymisji. Ostatecznie 15 maja zakończyły się walki. W sumie w ciągu trzech dni zginęło 215 żołnierzy po obu stronach i aż 164 osoby cywilne (przypadkowi świadkowie starć). Liczba rannych sięgała prawie tysiąca. Zwycięzca - marszałek Piłsudski - zaproponował pojednanie i wspólne budowanie państwa polskiego.

1 czerwca Zgromadzenie Narodowe ponownie dokonało wyboru prezydenta, którym z inicjatywy Piłsudskiego został profesor chemii Ignacy Mościcki - trzeci prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.

Józef Piłsudski nie rozwiązał Sejmu i Senatu (większość nadal mieli przeciwnicy Marszałka) uważając, że zastraszony i upokorzony parlament będzie bardziej skłonny do uchwalania ustaw zaproponowanych przez niego.

Zapamiętaj!

2 sierpnia 1926 r. Sejm uchwalił propozycję rządową nowelizacji konstytucji - tzw. nowelę sierpniową - prezydent otrzymał prawo samodzielnego rozwiązywania Sejmu i Senatu (Sejm nie mógł się sam rozwiązać), prawo wydawania dekretów z mocą ustaw między sesjami i na podstawie upoważnienia sejmowego w normalnych warunkach.

Maj 1926 r. stanowił przełom w dziejach II Rzeczypospolitej. Otwarty został nowy okres państwa polskiego zwany sanacją. Zmiany ustrojowe, wynikające z noweli sierpniowej i dekretu prezydenta RP dotyczącego reorganizacji najwyższych władz wojskowych, zapoczątkowały proces ograniczania funkcji ustawodawczych Sejmu i Senatu. Główną rolą parlamentu stało się w tym czasie uchwalanie budżetu, a wystąpienia nielicznych posłów opozycyjnych były jedynie głosami sprzeciwu, które miały niewielki wpływ na prace rządu. Był on wyłaniany bez względu na aktualną koniunkturę polityczną w Sejmie, pociąganie go do odpowiedzialności politycznej stało się w praktyce fikcją.

W styczniu 1928 r. powstał Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem z płk. Walerym Sławkiem na czele. Blok (nie stronnictwo, ani partia, które w oczach ludzi sprzyjających Piłsudskiemu zostały skompromitowane) niebawem pozyskał do współpracy przedstawicieli różnych środowisk i grup społecznych, które łączył autorytet Józefa Piłsudskiego i idea budowania wspólnego państwa polskiego (idea solidaryzmu społecznego). Do energicznej akcji propagandowej włączono całą administrację państwową, fundusze pochodziły z datków osób zamożnych, ale także, co było bezprawne, z kasy państwowej.

14 września 1929 r. powstał Centrolew czyli bolk opozycyjny złożony ze stronnictw lewicy parlamentarnej i centrum. Należeli do niego: PSL „Piast”, NPR, chadecja, PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie i PPS.

Od początku lat 30. narastała fala ataków obozu rządzącego na demokratyczne formy sprawowania władzy i powolna ewolucja w kierunku zmiany ustawodawstwa i ustroju państwa. W sierpniu prezydent rozwiązał parlament, a miesiąc później rozpoczęły się aresztowania opozycji.

W listopadzie 1930 r. odbyły się wybory, które generalnie przyniosły zdobycie większości parlamentarnej Bezpartyjnemu Blokowi Współpracy z Rządem ok. 55,5% miejsc w parlamencie - możliwość swobody działania oraz powrotu do teoretycznych tylko rządów parlamentu. Na czele rządu stanął Walery Sławek i pułkownicy. Rozpoczynał się okres stopniowego ograniczania swobód demokratycznych. Więźniowie brzescy po wyborach wyszli z więzienia, mając odpowiadać w procesie z tzw. wolnej stopy.

Obóz rządzący sanacji pozostawał pod wpływem marszałka Piłsudskiego. On wydawał dyrektywy ministrom, kierował polityką zagraniczną, nawet nieformalnie podporządkował sobie prezydenta. Ewoluowanie w kierunku rządów opartych na autorytecie Marszałka - autorytarnych - doprowadziło do konsolidacji opozycji - w marcu 1931 roku powstało jedno Stronnictwo Ludowe z Witosem na czele.

Czy wiesz, że...

W tzw. procesie brzeskim (październik 1931 - styczeń 1932 pierwsza instancja) sąd uznał oskarżonych winnymi przygotowań do zamachu stanu. Apelacja zakończyła się uznaniem wyroku niższej instancji. Sąd Najwyższy nakazał ponowne rozpatrzenie sprawy. Sąd Apelacyjny ponownie uznał oskarżonych winnymi, po czym Sąd Najwyższy potwierdził taki werdykt w październiku 1933 r. Pięciu skazanych trafiło do więzienia, pozostali udali się na emigrację (m.in. Witos).

Konstytucja kwietniowa

W styczniu 1935 roku Senat przyjął projekt konstytucji, a następnie Sejm zaaprobował poprawki Senatu (23 marca).

Zapamiętaj!

Dokument nowej ustawy zasadniczej uchwalony przez Sejm, z osobistym podpisem już bardzo ciężko chorego Józefa Piłsudskiego, 23 kwietnia 1935 roku podpisał prezydent Ignacy Mościcki. W ten sposób zaczęta obowiązywać nowa konstytucja II Rzeczypospolitej - konstytucja kwietniowa.

Zależność najwyższych organów w państwie przedstawiono na wykresie

Konstytucja kwietniowa wprowadziła w naszym państwie ustrój państwa zwany autorytarnym.

Nazwa państwa została utrzymana - Rzeczpospolita Polska. Państwo w myśl ustawy zasadniczej miało być wspólnym dobrem obywateli. Konstytucja gwarantowała pierwszeństwo interesu ogółu, a nie jednostki. Obywatele mieli przede wszystkim obowiązki wobec państwa (nie prawa), a udział obywateli w życiu publicznym uzależniała od zasług obywateli dla dobra ogólnego.

Naród, w przeciwieństwie do zapisów konstytucji marcowej, został pozbawiony władzy zwierzchniej w państwie na rzecz prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.

Prezydent posiadał bardzo szerokie uprawnienia - tzw. prerogatywy, które dawały mu władzę prawie absolutną:

- kwestie związane z obsadą urzędu prezydenta (możliwość proponowania, wskazywania następcy), mianowanie premiera i z jego inicjatywy ministrów, mianowanie sędziów, prezesa Najwyższej Izby Kontroli;

- prawo łaski, zakres amnestii;

- zwierzchnictwo nad wojskiem, mianowanie generalnego inspektora sił zbrojnych;

- reprezentowanie państwa na zewnątrz;

- kontrolowanie, odwoływanie najwyższych urzędników, rozwiązywanie Sejmu i Senatu, mianowanie części senatorów;

- w czasie wojny wyznaczanie swojego następcy, mianowanie naczelnego wodza, zarządzanie stanu wojennego, wydawanie dekretów, przedłużanie kadencji Sejmu i Senatu (powoływanie parlamentu w ograniczonym składzie).

W myśl ustawy zasadniczej z kwietnia 1935 r., w porównaniu ze stanem z marca 1921 r., uległy zwiększeniu kompetencje Senatu, a ograniczeniu Sejmu. Kandydatów na posłów zgłaszały specjalne Zgromadzenia Okręgowe (ograniczenie powszechności i równości prawa wyborczego, do Sejmu czynne prawo wyborcze mieli obywatele po skończeniu 24 lat, bierne - 30 lat, do Senatu wybierali obywatele, którzy ukończyli 30 lat, musieli posiadać odznaczenia państwowe - zasługi wobec państwa, odpowiednie wykształcenie, sprawować odpowiednie funkcje i urzędy w administracji lokalnej lub państwowej, mogli być wybierani ci, którzy skończyli 40 lat i spełniali dodatkowo wyżej opisane warunki). Tak więc posłami i senatorami mogli być ludzie, którzy w ówczesnych warunkach tworzyli elitę społeczeństwa, identyfikujący się z obozem sanacji.

12 maja 1935 roku zmarł marszałek Józef Piłsudski. Był bezsprzecznie główną postacią Polski okresu międzywojennego. Nadawał ton życiu politycznemu. Przez wielu był nienawidzony, przez wielu kochany. Ci pierwsi mieli mu za złe przede wszystkim dokonanie zamachu stanu, odejście od rządów parlamentarnych i ograniczenie demokracji w Polsce. Jego zwolennicy dokonanie zamachu stanu uważali za przejaw troski Marszałka o losy młodego państwa polskiego. Bezsprzecznie był osobowością, wokół której grupował się obóz sanacji. Śmierć Józefa Piłsudskiego skomplikowała sytuację w obozie rządzącym.