Starożytny Rzym

Starożytny Rzym

Półwysep Apeniński pierwotnie był zasiedlony przez ludy pochodzenia przedindoeuropejskiego. Prawdopodobnie w 2. poł. II tys. p.n.e. pojawili się na tym terenie Indoeuropejczycy - tzw. Italikowie, którzy wymieszali się z miejscową ludnością. Największe plemiona italskie to: Ligurowie, Umbrowie, Marsowie, Samnici, Latynowie, Wolskowie, Sabinowie i inni. Głównym ich zajęciem było pasterstwo i rolnictwo, poziom życia był niski. W I tys. p.n.e. plemiona italskie zetknęły się na północy z Etruskami, na południu z Grekami. Pochodzenie etniczne Etrusków do dziś nie zostało ostatecznie wyjaśnione. Niezrozumiały jest ich język i pismo. Etruskowie opanowali do poł. VI w. p.n.e. północną i środkową część Półwyspu, podbili także Rzym. W dalszej ekspansji na południe natrafili na opór Greków. W wyniku walk etrusko-greckich usamodzielniły się plemiona italskie, zwłaszcza Latynowie mieszkający u ujścia Tybru, gdzie do znaczenia doszedł, początkowo niewielkich rozmiarów, Rzym.

Początki państwa-miasta Rzymu są związane z legendą o braciach - Romulusie i Remusie, z których to Romulus według tradycji miał ok. 753 r. p.n.e. założyć miasto Roma. Rzymianie liczyli swoje dzieje od założenia miasta (ab Urbe condita), czyli od 753 r. p.n.e.

Podboje rzymskie i wojny punickie

Podboje Półwyspu Apenińskiego przez Rzym rozpoczęły się w V w p.n.e. Rzymianie opanowali Italię, następnie wybrzeże Morza Śródziemnego. Rzym prowadził walki ze Związkiem Latyńskim, Samnitami i Galami. Po rozwiązaniu Związku Latyńskiego Rzym skierował swe podboje m.in. na Tarent, kolonię grecką sprzymierzoną z Epirem. Dowódcą Epiru był król Pyrrus, osiągnął on wiele zwycięstw, ale ogromnymi kosztami.

W 814 r. p.n.e. na wybrzeżu Afryki Północnej Fenicjanie założyli Kartaginę. Wkrótce stałą się ona jednym z największych portów Morza Śródziemnego. Konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą o panowanie w basenie Morza Śródziemnego rozpoczął się w 264 r. p.n.e. i nosił nazwę wojen punickich. Przyczyną pierwszej wojny punickiej (264-241 r. p.n.e.) był spór o Sycylię. Wygrał ją Rzym. Zajęcie przez wodza kartagińskiego Hannibala miasta Sagunt w Hiszpanii stało się przyczyną rozpoczęcia drugiej wojny punickiej (218-201 r. p.n.e.), znowu przegranej przez Kartaginę. Trzecia wojna (149-146 r. p.n.e.) zakończyła się zdobyciem i zniszczeniem Kartaginy przez wojska rzymskie dowodzone przez Publiusza Korneliusza Scypiona Młodszego.

- Republika rzymska

Według tradycji miasto-państwo Rzym początkowo było monarchią rządzoną przez siedmiu królów. Król (rex) miał pełnię władzy cywilnej, sądowej, wojskowej i kapłańskiej, był wybierany przez zgromadzenie mieszkańców. Po śmierci króla władza przechodziła w ręce rady - senatu, który powoływał co 5 dni kolejnego interrexa (międzykróla), zastępującego władcę. Króla wybierało zgromadzenie mieszkańców, a był zatwierdzany przez senat. Senat był instytucją starą jak państwo. Należeli do niego przedstawiciele możnych rodów, tzw. „ojcowie” (patres). Początkowo było ich 100, a później 300. Senat w Rzymie w czasach królewskich miał głos doradczy. Zgromadzenie Ludowe było podzielone na kurie grupujące obywateli Rzymu. Dokonywało wyboru króla, miało ograniczone kompetencje. Należeli do niego tak patrycjusze jak i plebejusze, czyli lud. W okresie monarchii w Rzymie doszło do zróżnicowania społecznego. Wykształciła się typowo rzymska instytucja klientów i patronów. Klienci byli ludźmi zależnymi od poszczególnych rodów i osobistych opiekunów - patronów. W społeczeństwie rzymskim w okresie monarchii wyodrębniły się grupy patrycjuszy i plebejuszy. Ci ostatni byli osobiście wolni, posiadali działki ziemi, zajmowali się także rzemiosłem. Z czasem zostali przez patrycjuszy odsunięci od możliwości sprawowania władzy, utracili działki i związane z tym prawa polityczne.

Prawdopodobnie na przełomie lat 509 i 508 p.n.e. został obalony ostatni król etruski i wprowadzono w Rzymie republikę (res publica - rzecz pospolita, ustrój oparty na wyborze władz, ich odpowiedzialności przed wyborcami, kadencyjności). Jednocześnie, wobec odsunięcia plebejuszy od możliwości sprawowania władzy, pierwsze dziesięciolecia charakteryzują się walką plebejuszy z arystokratycznymi patrycjuszami o należne im prawa. Celem walki plebejuszy było przede wszystkim zdo bycie ziemi - dopuszczenie do współrządów w państwie. Patrycjusze, wobec prowadzonych przez Rzym walk z sąsiadami i koniecznością pozyskania do armii plebejuszy, musieli pójść na ustępstwa. Kilkakrotne szantaże plebejuszy - ogłaszanie tzw. secesji (odłączenia się od państwa rzymskiego), doprowadziły do ustępstw patrycjuszy: około 494 r. p.n.e. powstał urząd trybunów plebejskich (ludowych, 5 z czasem 10). Byli oni wyrazicielami woli ludu rzymskiego, posiadali liczneuprawnienia, m.in. prawo nietykalności, prawo weta wobec uchwał senatu. W latach 451-449 r. p.n.e. zostało spisane prawo, tzw. Prawo XII tablic - nie zlikwidowało to różnic społecznych i prawnych, ale wyeliminowało dowolność interpretacji przez patrycjuszy przepisów prawnych.

Ustrój polityczny republikańskiego Rzymu zmieniał się i ewoluował, by ostatecznie w II w. p.n.e. przybrać postać w pełni dojrzałą i rozwiniętą. Rzym był republiką, ale w przeciwieństwie np. do ustroju ateńskiego, nigdy nie zapanowała pełna demokracja.

Zapamiętaj!

Ateny to republika demokratyczna, Rzym - oligarchiczna, rządzona w rzeczywistości przez wąskie grono arystokracji rodowej i urzędniczej.

Formalnie lud rzymski (populus romanus) posiadał pełnię suwerennej władzy. Wykonywał ją, wypowiadając się na zgromadzeniach. Obywatele mieli bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale głosy oddawano na mniejszych zgromadzeniach kurialnych, centurialnych i tribusowych:

Władza wykonawcza w Rzymie należała do urzędników i senatu. Urzędy w Rzymie były kolegialne i jednoroczne (kadencyjne). Najważniejsze z nich to:

Zapamiętaj!

Szczególne kompetencje i możliwości posiadał dyktator powoływany na 6, maksymalnie na 12 miesięcy. Był to urząd jednoosobowy, powoływany w sytuacjach krytycznych dla państwa - bezpośredniego zagrożenia miasta. Wybierał go senat, a mianował konsul, miał najwyższą, niczym nie ograniczoną władzę (summum imperium). Od jego decyzji nie było odwołania, władza trybuna ludowego przy dyktatorze traciła swą moc.

- Prowincje rzymskie

Imperium Rzymskie zwiększało swój teren poprzez liczne podboje. Wśród podbitych ludów zakładano osady zwane koloniami lub municypiami. Były one bazami wojskowymi. Od III w. p.n.e. tereny podbite przez Rzymian nazywano prowincjami.Stanowiły one źródło dochodów. Prowincje posiadały swoich namiestników oraz kwestora, którzy ściągali podatki. Ponieważ mieszkańcy podległych Rzymowi terenów nie zawsze zgadzali się na nie często na prowincjach dochodziło do powstań skierowanych przeciwko Rzymowi. Były one tłumione.

- Powstanie cesarstwa

W latach 60. I w. p.n.e. dzięki walkom z korsarzami i wojnom na Wschodzie z Partami wzrosło znaczenie Gnejusza Pompejusza - otrzymał on szczególne pełnomocnictwa do prowadzenia wojen z korsarzami i w Azji. Odnosząc wielkie zwycięstwa przyłączył do państwa rzymskiego Syrię, Palestynę, Bitynię i Pont. Jego pozycja była wyjątkowa, a mimo to senat nie zaakceptował jego zmian politycznych na Wschodzie.

W tym czasie powrócił z Hiszpanii do Rzymu (był tam namiestnikiem) Gajusz Juliusz Cezar. Doprowadził on do porozumienia między Pompejuszem i Markiem Krassusem (pogromcą powstania Spartakusa), do którego sam dołączył. Powstał w ten sposób w 60 r. p.n.e. tzw. I triumwirat (porozumienie trzech mężczyzn). W konsekwencji konsulem w 59 r. p.n.e. został Cezar. W kolejnych latach triumwirowie podzielili się strefami wpływów w Imperium Rzymskim jako namiestnicy prowincji. Niebawem Krassus, walcząc z Partami na Wschodzie, poniósł śmierć, a stosunki między Cezarem a Pompejuszem uległy pogorszeniu. Rosnące wpływy Pompejusza w Rzymie i podkopywanie pozycji Cezara, przebywającego w tym czasie w Galii, doprowadziły do wybuchu w 49 r. p.n.e. pierwszej wojny domowej. W wyniku długotrwałych walk między zwolennikami Cezara i Pompejusza władzę w Imperium Rzymskim zdobył Juliusz Cezar. Przebywając we wschodnich prowincjach państwa, podporządkował Egipt i odniósł wspaniałe zwycięstwa. Władzę opierał na wojsku, posiadanych godnościach i urzędach (cenzor, konsul, trybun ludowy, dyktator). Nie bez znaczenia był przychylny stosunek ludności Italii i proletariatu rzymskiego. Uwieńczeniem procesu stałego umacniania władzy Cezara było powierzenie mu funkcji dożywotniego dyktatora. Spisek zawiązany wśród zwolenników przywrócenia tradycyjnych form rządów zakończył się zabójstwem Cezara - 15 marca 44 r. p.n.e.

Zamordowanie Cezara nie przywróciło swobodnego funkcjonowania ustroju republikańskiego. Wybuchły dalsze, długotrwałe wojny między spadkobiercami i najbliższymi współpracownikami Cezara: Markiem Antoniuszem, Gajuszem Juliuszem Cezarem Oktawianem (adoptowanym przez Cezara) i Markiem Lepidusem. W 43 r. p.n.e. został między nimi zawiązany II triumwirat, na mocy którego podzielili się władzą w Imperium Rzymskim. Po odsunięciu przez Oktawiana Lepidusa od władzy w Afryce, rozpoczęła się II wojna domowa między Markiem Antoniuszem a Oktawianem. W decydującej bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e. Marek Antoniusz poniósł porażkę. Uszedł do Egiptu, gdzie popełnił z królową Kleopatrą samobójstwo.

Zapamiętaj!

Oktawian Cezar August, mimo zachowania urzędów republikańskich i pozorów republiki, skupił w swoich rękach pełnię władzy. Imperium Rzymskie stało się monarchią - cesarstwem.

- Pryncypat i dominat

Oktawian sprawował swoją władze przez 44 lata. Dokonał on przebudowy Imperium w taki sposób, że stwarzała ona pozory republiki. Po objęciu władzy przyjął on przydomek Cezar. Przyjął także tytuł August czyli „wywyższony przez bóstwo”. Wprowadził system rządów zwany pryncypatem. Usunął zgromadzenie obywateli Rzymu, pozostawił zaś senat i niektóre urzędy. Oktawian uznał siebie za najwyższego kapłana i odbierał cześć boską. Za jego rządów dokonano reformy wojska - służba trwała od 16 do 24 lat. Armia liczyła blisko 300 tys. żołnierzy.

Pierwszy poważny kryzys systemu władzy wprowadzonego przez Oktawiana miał miejsce w drugiej połowie II w. n.e. Nastąpił upadek gospodarki, powoływanie cesarzy przez armię, liczne wojny. Następcą Oktawiana był Tyberiusz, a później Kaligula, który został zamordowany. Władzę objął Klaudiusz, a po nim Neron. Podczas jego panowania doszło do wielkiego pożaru Rzymu (64 r. n.e.). Po jego śmierci w Rzymie miały miejsce liczne wojny domowe. W 284 r. n.e. władzę objął Dioklecjan. Stworzył on monarchię absolutną opartą na armii i scentralizowanej biurokracji (dominat). Kolejnym władcą był Konstantyn Wielki. Przeniósł stolicę do Bizancjum i nazwał ją Konstantynopolem. Zniósł on senat, a także wprowadził rozdział władzy cywilnej od wojskowej.

- Literatura

Kultura Rzymu przeszła długą ewolucję od rodzimych tradycji rzymskich czasów miasta-państwa do przejęcia i zaadaptowania tradycji grecko-hellenistycznych w cza sach Imperium Rzymskiego. Rzymianie nie byli wyłącznie ślepymi naśladowcami. Stworzyli także własne wielkie dzieła. Piśmiennictwo rzymskie było zawsze pod wpływem twórców greckich. Początkowo tłumaczono dzieła greckie na język łaciński. W czasach rozkwitu piśmiennictwa łacińskiego dzieła greckie były jednak zawsze niedościgłymi wzorami.

Rozkwit poezji rzymskiej przypadł na czasy pryncypatu Oktawiana Augusta. To wtedy tworzyli: Wergiliusz, Horacy czy Owidiusz. Tematyką ich utworów było życie rolnika, patriotyczne epopeje sławiące czyny legendarnego Eneasza (Wergiliusz), liczne utwory liryczne o różnorodnej tematyce, pochwała radości życia, tematy aktualnych wydarzeń politycznych (Horacy), poezja miłosna i inne tematy, często polityczne (Owidiusz). Historiografia była szczególnie chętnie uprawiana przez przedstawicieli arystokracji. Do kanonu dzieł historycznych przeszły prace Juliusza Cezara „O wojnie galijskiej” i „O wojnie domowej”. Są źródłem poznania stosunków panujących w Galii i wydarzeń związanych z wojną domową. Forma ich jest prosta i zwięzła. Za czasów Oktawiana Augusta Tytus Liwiusz pisał pracę na temat historii Rzymu od założenia miasta. Stała się ona wzorem całej europejskiej historiografii. Żyjący na przełomie I i II w n.e. Tacyt opisywał dzieje panowania dwóch pierwszych dynastii cesarskich w Rzymie. Przedstawił atmosferę dworu cesarskiego i genialnie scharakteryzował sylwetki władców.

Umiejętność pięknego wysławiania się i wymowy była sztuką, której uczono się od młodości. Był to warunek konieczny do zrobienia kariery politycznej. Oratorzy (mówcy) potrafili przez długie godziny wspaniale i zajmująco przemawiać, nie zanudzając jednocześnie słuchaczy. Niedościgłym wzorem był Cyceron żyjący w czasach Cezara.

Obowiązujące dzisiaj zasady prawa zawdzięczamy starożytnym Rzymianom. Prawo rzymskie jasno sformułowane, zrozumiałe dla wszystkich było szczytowym osiągnięciem kultury Rzymu. Prawo XII tablic to pierwsza spisana kodyfikacja prawa rzymskiego. Pochodzi ono z V. w. p.n.e. Zawierało ono normy zarówno dotyczące prawa cywilnego, jak i państwowego, karnego czy sakralnego.

Rzymianie w budownictwie obok kamienia posługiwali się cegłą i zaprawą o właściwościach podobnych do betonu. Pozwoliło to Rzymianom budować sklepienia nie tylko proste, ale także półokrągłe i kopulaste. Mogli także wznosić budowle ogromnych rozmiarów (Panteon - świątynia poświęcona wszystkim bogom, słynne amfiteatry - najsłynniejszy z nich to Koloseum, termy). Sieć rzymskich dróg budzi do dzisiaj zachwyt i podziw. Do naszych czasów przetrwały także akwedukty, czyli specjalne mosty i rynny sprowadzające wodę do miast ze znacznie oddalonych terenów górskich. Rzeźba zwłaszcza portretowa osiągnęła w Rzymie mistrzostwo, a jej cechą charakterystyczną był realizm.

- Kalendarz

Rzymianie swój kalendarz przejęli od Etrusków. Ich rok rozpoczynał się 1 marca. Od 153 r. p.n.e. pierwszym dniem roku był 1 stycznia - dzień, w którym konsulowie obejmowali swój urząd. Za panowania Juliusza Cezara zreformowano kalendarz astronomiczny. Wówczas wprowadzono dodatkowy dzień w lutym, w latach przestępnych.

- Romanizacja Europy

Romanizacja to proces, który polegał na przejmowaniu kultury rzymskiej przez ludność podbitych przez Rzymian obszarów. Rzymianie prowadzili tolerancyjną politykę wobec mieszkańców prowincji, akceptowali odmienność kultury i obyczajów, sami z nich czerpali. W 212 r. n.e. cesarz Karakalla wydał edykt, na mocy którego nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom Imperium Rzymskiego. Na prowincjach wschodnich proces romanizacji był utrudniony ze względu na dominacje kultury hellenistycznej oraz języka greckiego. Mimo, że w urzędach dominowała łacina, greka pozostała językiem kultury.

- Różnorodność wyznań

Początkowo mieszkańcy Imperium Rzymskiego wierzyli w siły przyrody. Czcili bóstwa opiekuńcze. Wierzyli w życie pozagrobowe i czcili przodków. Do najstarszych bogów należał Janus - opiekun bram, oraz początku i końca wszystkiego. Duży wpływ na Rzymian w tej dziedzinie życia mieli Grecy. I tak Jowisz przejął funkcje Zeusa (ojciec bogów), Mars - Aresa (bóg młodości), Neptun - Posejdona (opiekun mórz i oceanów).

W II w. upowszechniły się i znalazły wielu wyznawców kulty wschodnie. Szczególnie boginie: Izyda egipska, Kybele czyli Wielka Macierz Bogów z Azji znalazły uznanie. Widziano w nich źródło życia. Bogowie wschodni Mitra czyli Niezwyciężone Słońce także cieszyli się wielkim kultem we wszystkich częściach Imperium Rzymskiego.

- Judaizm i jego znaczenie Chrześcijaństwo, religia, która niebawem zapanowała w granicach państwa rzymskiego, miała swoje korzenie na wschodzie. Jej początki sięgają początków naszej ery, rządów cesarza Oktawiana Augusta. Jej twórcą był Jezus z Nazaretu, nazwany przez uczniów i wyznawców Mesjaszem, czyli Pomazańcem Bożym (po grecku Christos stąd wyznawcy Jezusa Chrystusa to chrześcijanie).

Za swoje rewolucyjne, jak na ówczesne czasy, nauki, został wydany przez Żydów w ręce namiestnika Poncjusza Pilatusa. Oskarżony o podżeganie do buntu skazany został na śmierć na krzyżu.

Nauka Jezusa, który głosił miłość Boga do człowieka i wyzwolenie człowieka od zła, znalazła wielu wyznawców, początkowo w Palestynie. Dzięki działalności apostoła Pawła z Tarsu, obywatela rzymskiego, nauki głoszone przez Jezusa znalazły uznanie wśród ludności nieżydowskiej.

Początkowo chrześcijaństwo przyjmowali Żydzi rozproszeni po świecie rzymskim, ludzie biedni, często niewolnicy. Ale z biegiem czasu nawet ludzie majętni i utytułowani z bezpośredniego otoczenia cesarza zaczęli coraz częściej przyjmować nauki Mistrza z Nazaretu. Chrześcijanie, mimo że nie wypowiadali posłuszeństwa władzy państwowej, byli za swoje poglądy i inność prześladowani. Główną przyczyną było odmawianie przez chrześcijan udziału w oddawaniu czci boskiej cesarzom.

- Edykt Konstantyna Wielkiego i Teodozjusza Wielkiego

Od 64 r. zaczęły się masowe prześladowania chrześcijan, którzy zostali oskarżeni przez cesarza Nerona o podpalenie Rzymu. Męczennicy - martyres (świadkowie) - byli później uznani za pierwszych świętych tworzącego się Kościoła. W latach 303-304 cesarz Dioklecjan wydał kilka edyktów przeciwko chrześcijanom - nakazywał burzenie kościołów, kazał pozbawić chrześcijan z wyższych klas przywilejów. W 313 r. cesarz Konstantyn Wielki wydał w Mediolanie edykt o tolerancji wobec chrześcijan, w którym uznał chrześcijaństwo za legalną religię, a w 392 r. cesarz Teodozjusz Wielki wydał zakaz sprawowania obrządków pogańskich.

Patriarchowie wielkich i tradycyjnych patriarchatów (Konstantynopola, Rzymu, Antiochii, Aleksandrii i in.), a także biskupi wielu lokalnych kościołów, spotykali się w celu ustalenia wspólnych prawd wiary na wielkich zjazdach zwanych soborami. Największy z nich i zarazem najdonioślejszy odbył się w 325 r. w Nicei, gdzie m.in. ustalono wspólne i nadal obowiązujące wyznanie wiary (Credo).

Kościół, choć w pewnym sensie przyczynił się do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, jest pomostem między cywilizacją antyczną a średniowieczem. To właśnie w coraz liczniejszych klasztorach zachowały się oryginały dzielił starożytnych filozofów (Arystotelesa, Platona i in.), mimo zalewu Europy przez barbarzyńców nadal kwitło pisarstwo łacińskie, rozwijał się język łaciński. Tzw. Ojcowie Kościoła (wielcy pisarze chrześcijańscy pierwszych wieków) usystematyzowali naukę Kościoła, dokonali jej wykładu i rozwinęli w jednolity system filozoficzny.

Na przełomie IV i III w. p.n.e. Celtowie zajęli część obszarów ziem polskich. Szybko zdominowali ludność kultury łużyckiej. Pod wpływem Celtów powstała kultura przeworska. Objęła ona Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze, cześć Podlasia, Śląsk, Małopolskę. Ludność kultury przeworskiej zajmowała się rolnictwem i hodowlą. Tworzyła ona niewielkie osady typu otwartego. W tym czasie powstał szlak bursztynowy czyli trasa handlowa, która łączyła Adriatyk z Bałtykiem. W czasie ekspansji Celtów powstała jeszcze jedna kultura - kultura oksywska. Duży wpływ na nią miała kultura przeworska. Między I w. p.n.e. a I w. n.e. duży wpływ miała cywilizacja rzymska.

Pierwsi Słowianie pojawili się na początku VI w. na północy Europy. Najwcześniej Słowianie pojawili się w Małopolsce, Śląsku, Morawach, wkrótce dotarli także do Łużyc.

Rodzina

Starożytni Grecy traktowali założenie rodziny jak obowiązek wobec państwa. Małżeństwa zawierali tylko wolni obywatele, o takim samym statucie majątkowym. Przed zaślubinami składano ofiary bogom i odbywano rytualne kąpiele. To rodzice narzeczonej wydawali w dniu ślubu ucztę, po której przenosiła się ona do domu mę ża. Pochód odbywał się przy oświetlonych pochodniach. Rzymianie znali dwa rodzaje zaślubin. Jeden dotyczył sytuacji, kiedy to żona przechodziła na własność męża, a drugi sytuacji kiedy nadal zostawała pod władza ojca. Małżeństwa zawierano bardzo wcześnie - dziewczęta po ukończeniu 12 roku życia, a chłopcy 14. W Grecji narodzinom dziecka towarzyszyły liczne obrzędy. Dom, w którym odbywał się poród smarowano smołą, aby odpędzić złe moce.

Pozycja kobiety

W Grecji kobieta miała mniejsze prawa niż mężczyzna. Kobieta nie miała praw i obowiązków obywatelskich. Zajmowała się domem i wychowaniem dzieci. Ateńskie kobiety z zamożnych domów nie mogły same chodzić po ulicach, prowadzić rozmów na poważne tematy, nie decydowały o swoim majątku. Dużo większą swobodę miały w Sparcie. Uczyły się razem z chłopcami i uczestniczyły w życiu kulturalnym. Warto jako przykład wymienić Safone oraz Myrtis.

Wychowanie i nauka

To rodzice w Atenach sami uczyli dzieci pisać. Dbali także o ich sprawność fizyczną. Po ukończeniu siódmego roku życia chłopcy byli oddawani od opiekę nauczycieli. Szkoły ateńskie były prywatne, uczono w nich pisania, czytania, rachunków, muzyki i gimnastyki. Nauka trwała do szesnastego roku życia i tylko bogatsi kontynuowali ją u znanych mistrzów lub sofistów.

W Sparcie dzieci przybywały przy matce do siódmego roku życia. Później należeli do państwa. Chłopcy byli poddawani wspólnemu wychowaniu: uczyli się czytać, pisać, dziejów Sparty, a także surowej dyscypliny.

Niewolnicy. Powstanie Spartakusa

Niewolnik był traktowany jak rzecz, znajdował się całkowicie w rękach właściciela. Byli wykorzystywani do różnych prac - w domu, w kopalniach i w polu. Często wybuchały powstania, a największym z nich w starożytności było powstanie Spartakusa w latach 73-71 p.n.e. Interwencja wzmocnionej posiłkami armii rzymskiej oraz brak jedności wśród powstańców doprowadziły do jego upadku.