Demontaż bloku państw realnego socjalizmu

Demontaż bloku państw realnego socjalizmu

Reformy Gorbaczowa w ZSRR

11 marca 1985 r. Sekretarzem Generalnym KC KPZR został Michaił Gorbaczow. Wobec narastającego wszechstronnego kryzysu w ZSRR widział koniecznośćprzeprowadzenia niezbędnych zmian, nie posiadał jednak konkretnego programu i ludzi, nie chciał obalać systemu, ale go reformować. Reformy Gorbaczowa miały objąć wprowadzenie głasnosti (jawność życia politycznego), pieriestrojki (przebudowy życia społeczno-politycznego), uskorienija (przyspieszenie rozwoju ekonomicznego). XXVII Zjazd KPZR w marcu 1986 r. zaakceptował proponowane zmiany. Napotkano jednak ogromne trudności w znalezieniu nowych, reformatorsko nastawionych ludzi i opór rozbudowanego aparatu państwowego wobec wszelkich zmian. Katastrofa w elektrowni atomowej w Czarnobylu (kwiecień 1986), brak rozeznania skutków, dwulicowość, podkopywały sens zmian i autorytet władz.

Decyzje gospodarcze podejmowane przez ekipę Gorbaczowa (wyprzedaż rezerw złota, zakaz sprzedaży alkoholu i inne) nie pokrywały deficytu finansowego państwa, który wciąż się zwiększał. Efekty zapoczątkowanej prywatyzacji, reform prawa wyborczego i karnego były niewielkie.

Większe sukcesy odnosili Rosjanie na forum międzynarodowym: 1985 szczyt Gorbaczow-Reagan w Genewie - zaprzestanie zagłuszania stacji zachodnich, inicjatywy pokojowe i rozbrojeniowe ZSRR, wycofanie się z Afganistanu, zaprzestanie wspierania reżimów komunistycznych na świecie, podjęcie przez ZSRR rozmów z Chinami. Rozmowy i postanowienia sprzyjały stworzeniu nowego obrazu ZSRR na arenie międzynarodowej.

Podjęte przez Gorbaczowa reformy w rzeczywistości nie umożliwiły konkretnych zmian. Naruszone struktury administracyjne i partyjne państwa nie były w stanie zapanować nad wszechogarniającym ZSRR chaosem. Zaczęły się budzić, uśpione w okresie terroru, ambicje niepodległościowe narodów ZSRR.

„Jesień Ludów”

Reformy Gorbaczowa w ZSRR rozluźniły radziecką kontrolę nad państwami socjalistycznymi, wśród społeczeństw były przyjmowane przychylnie.

W Polsce, w konsekwencji obrad „okrągłego stołu” (luty-kwiecień 1989) po wyborach z 4 czerwca obóz solidarnościowy wszedł do czynnego życia politycznego, w sierpniu premierem rządu Solidarności, ZSL i SD został Tadeusz Mazowiecki - rozpoczęły się reformy demokratyczne i ekonomiczne.

Na Węgrzech już w 1988 r. powstały liczne grupy opozycyjne, Janos Kadar ustąpił ze stanowiska szefa partii, nastąpiły zmiany personalne w rządzie i aparacie partyjnym. Wydarzenia 1956 r. uznano za powstanie narodowe. Zaczęły licznie powstawać partie i stronnictwa polityczne różnych orientacji. W sierpniu 1988 r. otwartą granicę węgiersko-austriacką zaczęły przekraczać liczne rzesze uciekinierów z NRD. Na wzór Polski w jesieni 1989 r. trwały obrady tzw. „trójkątnego stołu”. W konsekwencji w marcu 1990 r. w wyborach parlamentarnych do władzy doszła opozycja demokratyczna. Prezydentem został Arpad Goncz, a premierem Jozsef Antal. Rozpoczął się okres bolesnych reform rynkowych, czas wyrzeczeń i rozczarowań.

W Rumunii do jesieni 1989 r. niepodzielnie rządy dyktatorskie sprawował Nicolae Ceausescu. 22 grudnia w Timisoarze (Temesvar) w Siedmiogrodzie mniejszość węgierska zorganizowała wielką manifestację. Po stłumieniu jej przez policję został wprowadzony stan wojenny. 25 grudnia część sił porządkowych zbuntowałasię, Ceausescu został aresztowany, w trybie przyspieszonym oskarżony, osądzony i stracony. Władzę objął Front Ocalenia Narodowego, opanowany przez komunistów. Na czele stanął Ion Iliescu. W wyborach z 1990 r. rządy FON i Iliescu utwierdziły się, bunty robotników i studentów zostały stłumione. W kraju rozpoczęto przeprowadzanie niezbyt zdecydowanych reform.

W Bułgarii w listopadzie 1989 r. w łonie Bułgarskiej Partii Komunistycznej doszło do przewrotu - Todor Żiwkow został odsunięty od władzy, zmieniono nazwę partii i przystąpiono do reform. Prezydentem został Petr Mładenow, premierem Andrej Łukanow. Opozycja była słaba, powstały jednak niezależne związki i partie polityczne. Sytuacja gospodarcza państwa była bardzo zła. W październiku 1991 r. w wyborach sukces odnieśli opozycjoniści demokratyczni. Prezydentem został Żeliu Żelew. W kolejnych wyborach w 1994 r., wobec fatalnej sytuacji gospodarczej, w wyborach zwycięstwo odnieśli dawni komuniści skupieni w Bułgarskiej Partii Socjalistycznej.

Po śmierci Tity w Jugosławii zaczęły narastać problemy etniczne i religijne. 25 czerwca 1991 r. Słowenia i Chorwacja wystąpiły z Federacji, ogłaszając niepodległość. Niektóre państwa zachodnie natychmiast uznały nowe państwa, jednak Serbia poparła roszczenia swoich pobratymców zamieszkujących Słowenię i Chorwację. Rozpoczęta wojna pochłonęła tysiące ofiar, wszystkie strony konfliktu łamały prawa człowieka, dopuszczając się licznych zbrodni. W 1992 r. niepodległość ogłosiła Bośnia i Chercegowina - rozpoczęła się kolejna krwawa wojna. Serbii udzieliła wsparcia Rosja.

Rozpad ZSRR

Reformy Gorbaczowa pobudziły społeczeństwo radzieckie do oporu wobec panującego systemu. Ożywiły nie tylko scenę polityczną (pierwsze niezależne stowarzyszenia i ugrupowania polityczne), ale także wzmocniły aspiracje niepodległościowe szczególnie mocne w republikach nadbałtyckich, na Ukrainie i Zakaukaziu.

W 1988 r. na Litwie powstał Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy Sajudis, w listopadzie Rada Najwyższa LSRR przywróciła litewską flagę narodową, język litewski jako państwowy, przywrócono tradycyjne święta kościelne i państwowe. Wybory do Rady Najwyższej w lutym 1990 r. wygrał Sajudis - zmiany nabrały tempa: 11 marca wydana została uchwała o powstaniu Republiki Litewskiej, deklaracja niepodległości. ZSRR nie uznała tego kroku podejmując siłowe próby powstrzymania niepodległościowych dążeń Litwinów.

Na Łotwie w 1988 r. powstało Forum Narodowe Łotwy i Ruch na Rzecz Niezależności Narodowej Łotwy. W lipcu 1989 r. Rada Najwyższa LSRR potępiła pakt Ribbentrop-Mołotow i aneksję Łotwy do ZSRR z 1940 r. 4 marca 1990 r. Rada Najwyższa uchwaliła deklarację o niepodległości Łotwy - Republika Łotewska, zmieniona flaga państwowa, język łotewski jako państwowy.

W Estonii w listopadzie 1989 r. Rada Najwyższa ESRR uchwaliła deklarację o suwerenności Estonii, język estoński stał się urzędowym, potępiono układy i wydarzenia polityczne lat 1939-1940. 2 lutego 1990 r. Estonia stała się suwerennym państwem.

Na Ukrainie, wielkim terytorium bogatym w surowce naturalne, od połowy lat 80. coraz mocniejszy był ruch demokratyczny i patriotyczny. W 1988 r. na Ukrainie zaczęły powstawać niezależne stronnictwa i partie polityczne, które deklarowały chęć ogłoszenia niepodległości republiki. 10 lipca 1989 r. Rada Najwyższa USRR ogłosiła deklarację o jej suwerenności.

Dramatyczny przebieg miały wydarzenia na Zakaukaziu, gdzie doszło do walk między Ormianami, Azerami i Gruzinami. Do zaciętych walk doszło także w Uzbekistanie.

W 1989 r., po wyborach w rozpadającym się ZSRR do Zgromadzenia Deputowanych Ludowych ZSRR, zaszły istotne zmiany polityczne - utworzono urząd prezydenta ZSRR i anulowano zapis o kierowniczej roli Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Prezydentem ZSRR został Michaił Gorbaczow (marzec 1990), pełniąc jednocześnie funkcję sekretarza generalnego KC KPZR, która straciła monopol na władzę. W praktyce zakres jego władzy był ograniczony. Do coraz częstszych konfliktów dochodziło między Gorbaczowem a Borysem Jelcynem, prezydentem Federacji Rosyjskiej. Trwały prace nad opracowaniem nowej konstytucji i nowego ułożenia stosunków między suwerennymi republikami tworzącymi luźną federację.

19 sierpnia 1991 r. część najwyższych polityków z wiceprezydentem ZSRR Gienadijem Janajewem, premierem Walentinem Pawłowem, dokonała puczu internując Gorbaczowa, przebywającego na Krymie. Puczyści chcieli powstrzymać rozpad ZSRR. Nie mieli jasnego planu działania i brakowało im zdecydowania. Przeciwko zamachowcom stanął Jelcyn, który zorganizował moskwian do obrony najważniejszych punktów stolicy. Po trzech dniach 21 sierpnia puczyści złożyli broń. W konsekwencji puczu republiki do tej pory niezależne, ale pozostające w federacji, zgłosiły chęć całkowitego oderwania się.

W dniach 7-8 grudnia 1991 r. w Białowieży spotkali się prezydenci: Rosji (Borys Jelcyn), Ukrainy (Leonid Krawczuk) i Białorusi (Stanisław Szuszkiewicz). Zgodzili się na formalne rozwiązanie ZSRR (31 grudnia 1991) i powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) - ostatecznie powstała ona na konferencji w Ałma-Acie w Kazachstanie 21 grudnia. Do 1994 r. w jej skład weszło 14 niepodległych dawnych republik radzieckich. Michaił Gorbaczow formalnie utracił władzę i przestał być prezydentem. Borys Jelcyn został uznany na forum międzynarodowym za lidera Federacji Rosyjskiej.

Aksamitna rewolucja i rozpad Czechosłowacji

Podobnie jak w innych krajach demokracji ludowych kres władzy komunistycznej nastąpił w czasie Jesieni Ludów. W Czechosłowacji już w latach 70-tych XX w. nasiliły się podobnie jak w pozostałych państwach bloku wschodniego tendencje separatystycznie. Przejawem działalności opozycyjnej i antykomunistycznej było powstanie ruchu „Karta 77”, broniącego praw człowieka, w odniesieniu do osób represjonowanych, więzionych i aresztowanych. Nazwa pochodziła od roku powstania (1977 r.). Czołowymi przedstawicielami tego ruchu byli: Vaclav Havel i Jiri Hajek. Dał on początek założonemu w 1978 roku Komitetowi Obrony Ludzi Niesprawiedliwie Represjonowanych. W grudniu 1987 r. z funkcji pierwszego sekretarza KPCz ustąpił GustÁv HusÁk, ale zastąpił go na tym stanowisku MiloŠ JakeŠ. W związku z 30 rocznicą śmierci Jana Palacha (w styczniu 1969 roku w proteście przeciwko interwencji państw Układu Warszawskiego dokonał on aktu samospalenia) w 1989 roku opozycja zorganizowała liczne demonstracji które praktycznie sparaliżowały kraj. W listopadzie w wyniku tzw. „aksamitnej rewolucji” opozycja została dopuszczona do władzy. 29 grudnia 1989 r. prezydentem wolnej Czechosłowacji został Vaclav Havel. Rozpoczęły się reformy ustrojowe i gospodarcze.

W 1990 r. powstały samodzielne republiki - Czechy i Słowacja - federacja Czecho-Słowacka. W 1991 roku Czechosłowację opuściła Armia Czerwona. 1 stycznia 1993 r. zlikwidowano federację - powstały samodzielne i odrębne państwa Republika Czech (prezydent V. Havel) i Republika Słowacji (prezydent Michał Kovacs). Obydwa państwa są członkami NATO i Unii Europejskiej.