O naprawę Rzeczypospolitej

Ostatnia wolna elekcja. I rozbiór polski

rok 1573, pierwszy król elekcyjny, Henryk Walezy

rok 1764, wybór ostatniego króla Polski, którym został Stanisław August Poniatowski

Po śmierci Augusta III Sasa królem Polski został Stanisław August Poniatowski, popierany przez carycę Rosji Katarzynę II. Koronacja odbyła się w Warszawie w 1764 r.

Nowy król pragnął zmian w kraju, ale na jego panowaniu fatalnie zaciążyła „opieka” Katarzyny II. Jednym z pierwszych postanowień króla było utworzenie w Warszawie Szkoły Rycerskiej, czyli wojskowej (Korpus Kadetów) w 1765 r. Była to pierwsza w dziejach Polski wyższa szkoła świecka. Jej celem było wychowanie przyszłych światłych obywateli i oficerów. Wychowankami Szkoły Rycerskiej byli m.in. Tadeusz Kościuszko, Jakub Jasiński, Józef Sowiński.

Sąsiadujące z Polską mocarstwa (Rosja i Prusy) były zaniepokojone działalnością króla i sejmu i próbowały ją ograniczyć. Pod pozorem nieprzestrzegania w Polsce praw ludzi innej wiary niż katolicka (dysydentów) zażądały równouprawnienia niekatolików. Było to jawne wtrącanie się (ingerencja) państw obcych w wewnętrzne sprawy Polski.

Na sejmie miały miejsce protesty posłów, ale ambasador Rosji aresztował opornych, zsyłając ich w głąb Rosji. Posłowie zostali zastraszeni: uchwalono równouprawnienie dysydentów oraz tzw. prawa kardynalne (podstawowe) dotyczące ustroju Rzeczypospolitej, których gwarantem była caryca Katarzyna II: zachowano liberum veto, wolną elekcję i przywileje szlachty.

Jednakże żądania i sposób postępowania Rosjan wywołały bunt szlachty i zawiązanie konfederacji w Barze (1767-1772).

Konfederaci barscy wystąpili:

Konfederaci wystąpili w obronie państwa polskiego, które traciło swoją niezależność, ale nie rozumieli, że w Polsce należy przeprowadzić reformy, aby nie dopuścić do upadku Rzeczypospolitej.

Trwające cztery lata powstanie antyrosyjskie (jednym z polskich dowódców wojskowych był Kazimierz Pułaski) zakończyło się niepowodzeniem. Do Polski wkroczyły wojska państw zaborczych: Rosji, Austrii i Prus. Nastąpił I rozbiór Polski.

W 1772 roku Prusy, Rosja i Austria zawarły z sobą umowę w sprawie podziału Rzeczypospolitej:

Prusy - uzyskały Prusy Królewskie (bez Gdańska i Torunia) oraz część Kujaw i Wielkopolski,

Austria - południową część Małopolski i prawie całą Ruś Czerwoną (miasto Lwów),

Rosja - polskie Inflanty i część Białorusi.

Największy obszar zagarnęły Rosja i Austria, natomiast Prusy zajęły dolny bieg Wisły, co zahamowało polski handel zbożem. Polska straciła prawie 1/3 obszaru i ponad 35% ludności.

Rozbiór ziem polskich został zatwierdzony uchwałą sejmu rozbiorowego w 1773 r. (przy rozpaczliwym proteście posła ziemi nowogródzkiej Tadeusza Rejtana).

Polska traciła niepodległość właśnie wtedy, kiedy próbowano przeprowadzić reformy i wzmocnić państwo polskie.

Dzieło Sejmu Wielkiego (Sejmu Czteroletniego) 1788-1792

Sytuację wewnętrzną w Polsce kontrolowała Rosja, która nie chciała dopuścić do zmian ustroju Rzeczypospolitej i zwiększenia liczby wojsk. Ponadto traktat „trzech czarnych orłów” wiązał sojuszem przeciw Polsce Prusy, Austrię i Rosję.

W 1788 r. zarysowały się zmiany w międzynarodowej sytuacji Rzeczypospolitej. Od roku 1787 trwała wojna Rosji i Austrii z Turcją, po stronie której opowiedziały się Anglia i Prusy. Aby osłabić Rosję, Prusy skłonne były poprzeć antyrosyjskie ugrupowanie w Polsce. W takiej sytuacji politycznej patrioci polscy mieli nadzieję na przeprowadzenie reform, licząc na odwrócenie uwagi Rosji od spraw polskich.

W 1788 r. król zwołał do Warszawy sejm, który zawiązano w konfederację (na sejmie konfederackim nie miało zastosowania prawo liberum veto).

Na Sejmie Czteroletnim stronnictwo patriotyczne, do którego dołączyło ugrupowanie skupione wokół króla, przeprowadziło wiele uchwał sejmowych, które miały przywrócić niezależność państwa i ożywić jego gospodarkę. Zwieńczeniem tych reform było uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 r., która zmieniała ustrój Rzeczypospolitej. „Ustawą rządową” wprowadzono w Polsce monarchię konstytucyjną.

Władza państwowa została podzielona na:

I ustawodawczą

parlament (w Polsce sejm): izba poselska; senat

Podejmowanie uchwał większością głosów - co oznaczało zniesienie liberum veto.

II wykonawczą

król, stojący na czele Straży Praw (ministrowie - odpowiedzialni przed sejmem)

Straży Praw podporządkowano wszystkie urzędy: skarb, sprawy wewnętrzne (wojsko, policja, KEN) i politykę zagraniczną.

III sądowniczą

sądy: ziemskie, miejskie, Trybunał Konstytucyjny Konstytucja, oprócz zasady liberum veto, znosiła wolną elekcję. Wprowadzono prawo dziedziczności tronu, który ofiarowano potomkowi księcia saskiego. Zakazano zwoływania konfederacji, zlikwidowano prawo oporu wobec władzy oraz posiadanie prywatnych wojsk. Do konstytucji włączono prawa o miastach, których mieszkańcom przyznano szereg uprawnień. W sprawie chłopów ustawa zapowiadała roztoczenie nad nimi opieki prawnej.

Konstytucja zespoliła Litwę i Koronę w jeden organizm państwowy poprzez wprowadzenie dla całego państwa wspólnego rządu, skarbu i wojska.

Znaczenie Konstytucji 3 maja 1791 r.

Konstytucja wyprowadziła w Polsce nowe prawa i zasady ustrojowe, stanowiła ogromny przełom w dotychczasowym sposobie rządzenia państwem:

- zerwano z zasadami liberum veto i wolnej elekcji, które były powodem słabości państwa;

- reforma skarbowa dała możliwość powołania stałej, wielotysięcznej armii;

- wzmocniono władzę państwową, powierzając rządy królowi i Straży Praw (ministrom);

- ustanowiono kontrolę ministrów przez sejm;

- wprowadzono zasadę zwierzchnictwa narodu nad władzą w państwie: „która bierze swój początek z woli narodu” - jak napisano w rozdziale konstytucji o rządzie;

- pojęciem „naród” objęto nie tylko szlachtę, ale również mieszczan i chłopów, obiecując tych ostatnich wziąć w opiekę prawa i rządu;

- przewaga szlachty, a zwłaszcza magnatów została złamana; była to zapowiedź rozszerzenia praw obywatelskich na pozostałe grupy społeczne.

Konstytucja majowa była pierwszą w Europie, a drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej), nowoczesną ustawą ustrojową. Była dowodem na to, że państwo polskie weszło na drogę naprawy ustroju i wzmocnienia Rzeczypospolitej.

Do twórców konstytucji należeli: Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, król Stanisław August, Adam Kazimierz Czartoryski i marszałek sejmu Stanisław Małachowski.

Ostatnie lata I Rzeczypospolitej

W 1792 r. przeciwnicy reform, zwolennicy dawnego ustroju (przywódcy tego ugrupowania: Szczęsny Potocki, hetmani Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski) udali się do Petersburga, prosząc o pomoc wojskową gwarantkę praw kardynalnych, carycę Katarzynę. Zawiązali tam konfederację w obronie „złotej wolności” i dawnych przywilejów; ogłoszono ją następnie w miasteczku Targowica. Akt konfederacji unieważniał uchwały Sejmu Czteroletniego oraz Konstytucję 3 maja, ponadto potępiał wszelkie działania reformatorskie w Polsce.

Czy wiesz, że...

Do konfederacji przystępowali ci przedstawiciele szlachty, którzy byli zaniepokojeni ograniczeniem własnych przywilejów, ale większość społeczeństwa stanęła w obronie konstytucji. Targowica po dziś dzień jest symbolem zdrady.

Wojska rosyjskie w sile ok. 100 tys., mając poparcie ze strony Prus, wkroczyły na Litwę. Armia polska licząca ok. 40 tys. żołnierzy (reformy wojskowej nie udało się zrealizować, wobec częstego fałszowania dochodów przez szlachtę) pod naczelnym dowództwem króla Stanisława Augusta prowadziła jedynie działania obronne, ponieważ król nie wierzył w zwycięstwo. Wojskami polskimi dowodził w Koronie książę Józef Poniatowski (bratanek króla), który zadał Rosjanom klęskę w bitwie pod Zieleńcami. Król po zwycięstwie pod Zieleńcami ustanowił order Virtuti Militari za zasługi wojenne na polu walki.

Polacy wycofali się na linię rzeki Bug i pomimo dzielnej obrony gen. Tadeusza Kościuszki - dowódcy armii wielkopolskiej (bitwa pod Dubienką) - nastąpił odwrót wojsk polskich nad Wisłę. Dalsze działania militarne przerwało przystąpienie króla do konfederacji targowickiej i wydany rozkaz kapitulacji armii. Książę Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko zrzekli się swych funkcji (czyli złożyli dymisję) i udali się na emigrację. Kraj zajęły wojska rosyjskie, a władza przeszła w ręce targowiczan. Konstytucja 3 maja została unieważniona, nastąpiły prześladowania zwolenników konstytucji (odbieranie majątków, sądy).

W roku 1793 Rosja i Prusy dokonały II rozbioru Polski. Prusy zajęły Gdańsk i Toruń, Wielkopolskę, ogółem 58 tys. km² i ponad 1 mln mieszkańców. Rosja otrzymała Białoruś i Ukrainę - 250 tys. km² i ponad 3 mln ludności.

Po II rozbiorze Polska odcięta od Gdańska, pozbawiona bogatych i zaludnionych ziem na zachodzie (Poznań, Gniezno) stała się państwem niezdolnym do samodzielnego bytu gospodarczo-politycznego (w Polsce zostało ok. 4 mln mieszkańców).

Na sejmie w Grodnie w 1793 r. (ostatnim sejmie Rzeczypospolitej) został zatwierdzony traktat rozbiorowy ziem polskich. Posłowie, nie chcąc wyrazić zgody na ponowne okrojenie terytorium Rzeczypospolitej, milczeli. Wojska carskie otoczyły zamek, gdzie obradował sejm, a milczenie posłów uznano za znak zgody na rozbiór („sejm niemy”). Również król podpisał traktaty rozbiorowe. Liczbę wojska zmniejszono do 15 tys. żołnierzy, a rząd znalazł się pod kontrolą ambasadora rosyjskiego.

Insurekcja Kościuszkowska. III rozbiór Polski

Insurekcja (z łac. insurgere - „powstawać”) to dawna nazwa powstania. Powstanie kościuszkowskie zostało przygotowane wśród patriotycznej części społeczeństwa, które nie pogodziło się z II rozbiorem Polski i groźbą kolejnego podziału kraju. Opór budziły również rządy targowiczan i okupacja (zajęcie terytorium państwa) wojsk rosyjskich oraz zmniejszenie stanu wojsk Rzeczypospolitej.

Walkę przeciw Rosji organizowali Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki, przebywający na emigracji w Dreźnie, a w kraju wojskowi, patriotyczna część szlachty, ludność Warszawy. Na przywódcę powstania planowano powołać Tadeusza Kościuszkę, wychowanka Szkoły Rycerskiej, bohatera wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych i obrońcy Konstytucji 3 maja w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r., który przebywał na emigracji w Saksonii.

24 III 1794 r. na Rynku w Krakowie Tadeusz Kościuszko ogłosił akt insurekcji i został jej Najwyższym Naczelnikiem. W ten sposób wziął na siebie całą odpowiedzialność za przebieg walk „w obronie całości granic i odzyskania samowładności Narodu”.

Powstanie rozpoczęło się pod hasłami: „O wolność, równość, całość i niepodległość”, a Kościuszko zachęcał wszystkich obywateli (szlachtę, mieszczan i chłopów) do obrony ojczyzny. Naczelnik mianował rząd powstańczy - Radę Najwyższą Narodową, która powołała urzędy i sądy na czas powstania. Przy Kościuszce stanęło 4 tys. powołanych żołnierzy i 2 tys. chłopów.

Pierwsza zwycięska bitwa została stoczona z wojskami rosyjskimi pod Racławicami, wzięli w niej także udział chłopi uzbrojeni w kosy osadzone na sztorc (kosynierzy). Zdobyli rosyjskie armaty. Na wieść o zwycięstwie pod Racławicami w Warszawie wybuchło powstanie ludności i wojska, które doprowadziło do wyparcia Rosjan z miasta (przywódcą był szewc Jan Kiliński). Doszło do ukarania targowiczan i ich zwolenników (kary śmierci). W Wilnie na skutek śmiałej akcji płk. Jakuba Jasińskiego został rozbity garnizon rosyjski i miasto znalazło się w rękach powstańców.

Aby zachęcić chłopów do udziału w powstaniu, Kościuszko wydał uniwersał (zarządzenie dla całego kraju) z obozu pod Połańcem nad Wisłą (7 V), w którym postanawiał:

- wprowadzenie wolności osobistej chłopów,

- prawo nieusuwania chłopa z gospodarstwa,

- zmniejszenie pańszczyzny,

- wzięcie chłopów pod opiekę rządu.

Przeciw powstaniu wystąpiły także Prusy, które opanowały Kraków, a następnie, z wojskami rosyjskimi, obległy Warszawę (ostatecznie Prusacy wycofali się, tłumiąc powstanie na ziemiach zaboru pruskiego).

Naczelnik Kościuszko, pragnąc nie dopuścić do połączenia się armii rosyjskich (z Ukrainy nadciągały wojska pod dowództwem Suworowa), zaatakował Rosjan pod Maciejowicami; bitwa zakończyła się porażką, a ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Wojska gen. Suworowa, zdobywając Warszawę, dokonały na jej przedmieściach krwawej rozprawy z obrońcami i ludnością cywilną (rzeź Pragi). Warszawa poddała się (listopad 1794 r.), na powstańców spadły prześladowania ze strony Rosjan: zesłanie na Syberię, więzienia, wcielenie do wojsk rosyjskich.

Powstanie kościuszkowskie upadło na skutek przewagi wojskowej Rosji i Prus. Francja, na której pomoc liczyli powstańcy, zajęta była wojną w obronie swych granic i było dla niej korzystne, że Prusy - zaangażowane w sprawy polskie - mniej skutecznie działały w koalicji walczącej przeciw Francji.

Po upadku powstania Rosja, Prusy i Austria zawarły w 1795 r. porozumienie rozbiorowe (III rozbiór Polski), które przyznawało:

Prusom - rdzenne ziemie polskie z Warszawą i tereny litewskie do rzeki Niemen,

Rosji - ziemie po Bug i Niemen z Wilnem,

Austrii - ziemie między Bugiem a Pilicą z Krakowem.

Król Stanisław August Poniatowski zrzekł się tronu (abdykował) w 1795 r. i wyjechał do Petersburga (zmarł w 1798 r.).

Rzeczpospolita została skreślona z mapy Europy na 123 lata. Ziemie państwa polskiego weszły w skład trzech państw zaborczych. Naród polski zachował jednak silną wiarę w możliwość odzyskania niepodległości i odbudowania państwa polskiego, do czego przyczyniła się również pamięć o insurekcji kościuszkowskiej.

Oświecenie

W XVIII wieku rozwijał się w Europie Zachodniej nowy ruch umysłowy, zwany oświeceniem. Dotyczył on wszelkich dziedzin życia: kultury, nauki, sztuki, obyczajów, polityki.

W Anglii i Francji działało wtedy wielu myślicieli (filozofów, uczonych, pisarzy), którzy żądali przebudowy świata w oparciu o rozum i zdobytą wiedzę popartą doświadczeniem. Popularne stały się słowa „Myślę, więc jestem” francuskiego filozofa Kartezjusza. Rozum stał się podstawą odkrywania „oświecającej” umysł prawdy o świecie, stąd nazwa „oświecenie” - „epoka świateł”.

Nastąpił rozwój nauk, zwłaszcza przyrodniczych i ścisłych (fizyka, matematyka) oraz techniki (wynalazki: maszyna parowa, lokomotywa, maszyna tkacka, termometr i in.). Wzrósł ogromnie autorytet uczonych.

Rozwój nauki, powstanie nowych prądów filozoficznych (zwłaszcza we Francji) sprzyjały zmianie poglądów społeczeństw na sposób sprawowania władzy w państwie - poddano krytyce rządy monarchów absolutnych, nazywając ich tyranami. Potępiano również nierówności stanowe (wszyscy ludzie powinni być równi przed prawem), przywileje szlacheckie, jako głęboko niesprawiedliwe. Podważano autorytet Kościoła, oskarżając go o popieranie przywilejów szlachty i zwalczanie badań naukowych. Główni przedstawiciele tego kierunku to francuscy pisarze, filozofowie:

Wolter (Voltaire) - jego twórczość przeniknięta była ideami tolerancji i poszanowania człowieka. Krytykował przywileje szlacheckie jako rażącą niesprawiedliwość, która jednych ludzi z samego faktu urodzenia w danej klasie stawia wyżej niż innych. Przeciwstawiał się fanatyzmowi (zaślepieniu) religijnemu oraz dogmatom.

Jan Jakub Rousseau (czyt. Ruso) - krytykował ustrój feudalny, głosił zasadę równości społecznej i szacunek dla dobra wspólnego. Jako teoretyk wychowania domagał się kształcenia człowieka i społeczeństwa przez odkrywanie w nich naturalnej dobroci i eliminowanie zła przez odpowiednie wychowanie i sprawiedliwe prawa.

Karol Monteskiusz - prawnik, w dziele O duchu praw przedstawił teorię trójpodziału władz. Według jego koncepcji władza powinna być rozdzielona między:

- parlament, który uchwala ustawy (władza ustawodawcza),

- rząd - król i jego ministrowie (władza wykonawcza),

- niezawisłe sądy, które powinny pilnować sprawiedliwości (władza sądownicza).

Te trzy organy władzy państwowej winny współpracować z sobą w celu jak najskuteczniejszego kierowania państwem. Monteskiusz sprzeciwiał się skupieniu całej władzy w rękach władcy absolutnego, niekontrolowanego przez społeczeństwo. Uważał, że państwo powinno stać na straży wolności obywatelskich: wolności myśli, sumienia, słowa i druku.

Angielski filozof John Locke (czyt. Lok) twierdził, że porządek polityczny powstaje w wyniku umowy rozumnych jednostek (umowa społeczna), które z własnej woli decydują się zrezygnować z naturalnej wolności i stworzyć społeczeństwo obywatelskie, co zapewni im wygodę, bezpieczeństwo i pokojowe współżycie.

Wybitni filozofowie i badacze epoki oświecenia w swoich poglądach podważali zasady ustroju feudalnego i monarchii absolutnej, dlatego ich teorie były zwalczane przez policję i cenzurę w krajach europejskich.

Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej

Już od XVII wieku w Ameryce Północnej zaczęli się osiedlać pierwsi koloniści z krajów europejskich: Wysp Brytyjskich, Francji, Holandii, Szwecji i Niemiec.

Udawali się oni do „nowego świata” w poszukiwaniu wolności religijnej i politycznej (niezadowoleni z rządów sprawowanych w monarchiach europejskich). Wyprawiali się tam również poszukiwacze przygód i przestępcy.

Nowi przybysze - osadnicy - musieli liczyć wyłącznie na swoją przedsiębiorczość, aby przetrwać w nieznanych sobie warunkach. Początkowo budowali osady - forty, zajmowali się rolnictwem, karczowali lasy, zakładali farmy (gospodarstwa rolne). W koloniach położonych na południu zakładano wielkie plantacje bawełny, tytoniu i trzciny cukrowej (pracowali na nich niewolnicy przywożeni z Afryki w nieludzkich warunkach). W 1607 r. powstała Wirginia na wyspie Jamestown - pierwsza kolonia angielska w Ameryce.

Od lat 20. XVII w. datuje się początek stałego kolonizowania Ameryki przez Brytyjczyków (osada Plymouth oraz kolonie zwane Nową Anglią). Ostatecznie w połowie XVIII wieku na wschodnich wybrzeżach Ameryki Północnej było już 13 kolonii angielskich. Anglia uważała te kolonie ze swoje terytorium, traktując je jako źródło surowców, podatków i rynku zbytu. Decyzje rządu Wielkiej Brytanii zabraniały kolonistom m.in. handlu z innymi krajami oprócz Anglii, rozwoju przemysłu w koloniach (nakaz sprowadzania gotowych towarów z Wielkiej Brytanii). Rząd nakładał na kolonistów podatki, odmawiając im prawa do zasiadania w parlamencie w Londynie.

Oburzenie kolonistów amerykańskich wywołało ustanowienie cła na przywożone z Anglii towary. Bunt w Bostonie przeciw opłatom za przywiezioną z Anglii herbatę był bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia walk kolonii o niezawisłość (1775-1783).

Na czele powstańców stanął Jerzy Waszyngton, którzy w trakcie walk formował armię i walczył z żołnierzami brytyjskimi metodą partyzancką. W roku 1776 zgromadzenie przedstawicieli wszystkich kolonii - Kongres w Filadelfii - uchwaliło Deklarację Niepodległości (deklaracja to publiczne oświadczenie), która ogłaszała:

1. Równość wszystkich obywateli, gdyż: „wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi”.

2. Prawo człowieka do wolności, życia i dążenia do szczęścia (władza--rząd powinna stać na straży tych praw).

3. Oderwanie się od Wielkiej Brytanii 13 kolonii amerykańskich, które stały się niepodległymi państwami (stanami).

Zapamiętaj!

Rok 1776 to data powstania nowego państwa: Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej (USA).

Wielka Brytania nie uznała niepodległości kolonii, wysyłając do Ameryki kolejne posiłki wojskowe. W 1777 roku J. Waszyngton odniósł decydujące zwycięstwo militarne pod Saratogą. Amerykanie otrzymali wsparcie z Francji, Hiszpanii i Holandii; Anglia była zmuszona walczyć z potężną koalicją (koalicja - sojusz państw). Pod Yorktown Anglia została pokonana i zawarła pokój ze Stanami, a w 1783 r. uznała nowy rząd Stanów Zjednoczonych, godząc się z utworzeniem niepodległego państwa.

W wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych pomagali kolonistom oficerowie przybyli z Europy, m.in. Polacy: Kazimierz Pułaski i Tadeusz Kościuszko. Pułaski walczył w stopniu generała armii amerykańskiej, był organizatorem amerykańskiej kawalerii. Zwyciężył wojska angielskie pod Charlestown (1779), zmarł w tym samym roku z powodu ran odniesionych podczas szturmu na Savannah. Kościuszko (wychowanek Szkoły Rycerskiej w Warszawie) jako inżynier wojskowy kierował budową fortec, uczestniczył w przygotowaniu szańców obronnych. Służbę w armii amerykańskiej rozpoczął jako pułkownik, a zakończył w randze generała. Obu Polaków Ameryka uznała za bohaterów narodowych i otacza ich pamięcią.

Zakończeniem procesu jednoczenia się stanów Ameryki Północnej było uchwalenie konstytucji (czyli najważniejszej ustawy w państwie - zbioru praw i zasad, według których miało być rządzone państwo) na Kongresie w Filadelfii w 1787 roku.

Poszczególnym stanom zagwarantowano duże swobody: własny samorząd, skarb, policję i prawo do ustanawiania własnych praw. Do konstytucji dołączono spis swobód obywatelskich, gwarantujących wybieralność władz, wolność słowa i swobodę działalności gospodarczej.

Stany Zjednoczone były pierwszym państwem na świecie, które ogłosiło konstytucję; zapewniała ona obywatelom równe prawa i oddawała w ich ręce wybór prezydenta i Kongresu (praw obywatelskich nie mieli Indianie i Murzyni). Obowiązuje ona po dziś dzień, uzupełniona tylko 25 poprawkami.

Rewolucja francuska

Rewolucja to gwałtowny przewrót, zmiana ustroju państwa, sposobu rządzenia i dojście do władzy nowej grupy społecznej.

Pod koniec XVIII wieku Francja była królestwem - monarchią stanową. Ludwik XVI sprawował władzę absolutną, czyli nieograniczoną. W rządzeniu państwem opierał się na feudałach, czyli właścicielach ziemskich: duchowieństwie i szlachcie. Dwór królewski otaczała arystokracja dworska, żyjąca w Wersalu i Paryżu. Król prowadził wystawne życie, narażając skarb państwa na olbrzymie wydatki, ponoszone zarówno w czasie pokoju, jak i wojen (m.in. z Anglią w czasie walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych). Większość społeczeństwa, nadmiernie obciążona podatkami, krytycznie patrzyła na rozrzutną gospodarkę finansami państwa.

Sposób sprawowania władzy przez króla był jedną z przyczyn niezadowolenia społeczeństwa francuskiego, domagającego się zmian.

Inną przyczyną, która doprowadziła do wybuchu rewolucji we Francji był wzrost znaczenia burżuazji, czyli bogatego i wykształconego mieszczaństwa (posiadacze warsztatów, manufaktur, banków). Aby zrozumieć ten problem, należy przyjrzeć się podziałowi społeczeństwa francuskiego. Było ono złożone ze stanów - zamkniętych grup społecznych.

Najbogatsi mieszczanie (czyli burżuazja) domagali się zniesienia przywilejów szlachty, żądając równości (niezależnie od pochodzenia), a także obalenia absolutnych rządów króla. Potwierdzenie słuszności swoich żądań znaleźli w pismach pisarzy oświecenia, którzy krytykowali jedynowładztwo (rządy absolutne) i wszelkie nierówności społeczne.

Bezpośrednim powodem, który doprowadził do wybuchu rewolucji we Francji, było zwołanie przez króla do Wersalu Stanów Generalnych (był to parlament - przedstawiciele 3 stanów, którzy nie zbierali się od ponad 100 lat) w celu uchwalenia nowych podatków. Posłowie stanu trzeciego, reprezentujący większość społeczeństwa, ogłosili się przedstawicielami całego narodu i utworzyli Zgromadzenie Narodowe, które postanowiło uchwalić konstytucję.

Król nie uznał Zgromadzenia Narodowego i postanowił je zlikwidować. Wtedy w obronie posłów stanął lud Paryża; w dniu 14 VII 1789 r. uzbrojeni paryżanie zdobyli Bastylię - starą twierdzę królewską, zamienioną na więzienie. Fakt ten uznano za początek rewolucji 1789 r. (dziś dzień ten obchodzony jest jako święto narodowe Francji).

Podczas obrad Zgromadzenia Narodowego uchwalono Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która zawierała następujące zasady:

- równość wszystkich wobec prawa,

- nienaruszalność prawa własności,

- chłopi właścicielami swoich gospodarstw,

- władza państwowa pochodzi od narodu.

Następnym krokiem zwycięskiej burżuazji było ograniczenie władzy króla i uchwalenie Konstytucji 1791 r., która przekształciła Francję w monarchię konstytucyjną (monarcha musi dzielić się władzą z wybranymi przedstawicielami narodu). Konstytucja ustanawiała trójpodział władzy: prawa i podatki ustalało Zgromadzenie Narodowe (parlament), król kierował radą ministrów - rządem (władza wykonawcza), wyroki wydawać miały niezawisłe sądy. Konstytucja zapewniała obywatelom prawo wyboru władz.

Konstytucja francuska była uchwalona w parę miesięcy po Konstytucji 3 maja w Polsce, jako druga w Europie.

Zmianami we Francji zaniepokoiły się rządy monarchii absolutnych w Europie. Rewolucjoniści walczyli pod hasłem „wolność, równość i braterstwo”. Od 1792 roku Francja walczyła z koalicją państw europejskich (Austria, Prusy, Anglia), upowszechniając hasła rewolucji francuskiej w innych krajach. Niepowodzenia wojsk francuskich, chaos gospodarczy, głód i drożyzna spowodowały wystąpienia ludności Paryża. Króla Ludwika XVI oskarżono o zdradę - współpracę z obcymi dworami w celu zdławienia rewolucji - osądzono go, a następnie stracono.

Francja stała się republiką (w republice władza należy do ludzi wybranych przez naród do pełnienia rządów na określony czas).

Władzę we Francji objęli jakobini (grupa bojowników zorganizowanych w klub, stowarzyszenie rewolucjonistów, których naczelnym celem było oddanie władzy w ręce ludu) z Maksymilianem Robespierre’em na czele; ich celem było utrzymanie zdobyczy rewolucji i uchronienie kraju przed interwencją obcych wojsk. Od 1790 roku rządy rewolucyjne rozwiązywały zakony, konfiskowały majątki kościelne, dążąc do podporządkowania Kościoła katolickiego państwu. Metodą walki jakobinów był terror, czyli bezwzględne ściganie wrogów rewolucji (stracono wtedy kilkanaście tysięcy osób, a ponad 200 tys. zginęło w wojnie domowej). Dyktatura jakobinów wywołała opór społeczeństwa, które obaliło ich władzę. Przywódcy zostali osądzeni i straceni.

W 1795 r. na czele państwa stanął Dyrektoriat (rząd składający się z pięciu osób); okres ten trwał aż do oddania władzy generałowi Bonapartemu w 1799 r. W tym czasie przywrócono swobody obywatelskie, a bogata burżuazja wróciła do sprawowania rządów. Francja pozostała republiką, zachowano podstawowe zdobycze rewolucji: równość wszystkich wobec prawa, wolność słowa i wyznania.

XIX wiek

Napoleon Bonaparte

Wydarzenia rewolucyjne we Francji umożliwiły zrobienie wielkiej kariery politycznej wielu wybitnym ludziom, którzy dzięki wprowadzonej zasadzie równości wszystkich wobec prawa, mogli osiągać niezależnie od pochodzenia nawet najwyższe stanowiska państwowe.

Tego typu człowiekiem był Napoleon Bonaparte. Urodził się w 1769 roku na wyspie Korsyce w rodzinie adwokata. Ukończył szkołę wojskową. Mając dwadzieścia lat brał udział w walkach na Korsyce. W 1793 roku wstąpił do francuskiej armii rewolucyjnej. Wykazał się niebywałymi zdolnościami wojskowymi i w wieku zaledwie 24 lat awansował do stopnia generała.

W 1796 roku dowodził armią francuską walczącą z Austriakami we Włoszech. Pod jego komendą wojska austriackie szybko zostały pokonane. Dzięki temu Francja odzyskała wpływy w znacznej części Półwyspu Apenińskiego.

W 1798 roku Napoleon uczestniczył we francuskiej wyprawie do Egiptu, żeby tam walczyć z Anglikami. Kiedy rok później powrócił z tej niezbyt udanej ekspedycji, przejął władzę we Francji jako pierwszy konsul. Stało się to w listopadzie 1799 roku.

Po odniesionych zwycięstwach nad Austrią w latach 1800-1801 mianowano go w 1802 roku konsulem dożywotnim.

W 1804 roku Napoleon Bonaparte koronował się na cesarza Francuzów. W czasie jego panowania poprawiła się sytuacja wewnętrzna we Francji. Po burzliwych wydarzeniach rewolucyjnych Napoleon starał się zaprowadzić w kraju ład i porządek. W 1804 roku przeprowadzono we Francji gruntowną reformę prawa. Wprowadzono w życie nowy kodeks cywilny nazwany Kodeksem Napoleona, gwarantujący podstawowe prawa człowieka (prawo do własności, nietykalności osobistej, wolności religijnej). Widoczne też było w czasie rządów Bonapartego ożywienie gospodarcze, poprawiła się sytuacja materialna ludności, zwłaszcza tej najuboższej.

Polacy u boku Napoleona (Legiony Polskie)

W roku 1795 nastąpił trzeci rozbiór państwa polskiego, Polska zniknęła z mapy Europy. Jeszcze rok wcześniej (1794 r.) Polacy pod dowództwem naczelnika Tadeusza Kościuszki zerwali się do powstania. Po jego upadku, nie rezygnując z prób odzyskania niepodległości, emigrowali za granicę, przede wszystkim do Francji. Francja znajdowała się w konflikcie z państwami zaborczymi (Austrią, potem Prusami i Rosją), dlatego Polacy mieli nadzieję, że przy jej pomocy zdołają odbudować państwo polskie.

We Francji znalazł się, wraz z innymi, uczestnik powstania kościuszkowskiego, generał Jan Henryk Dąbrowski, który uzyskał zgodę wodza wojsk francuskich we Włoszech, generała Napoleona Bonapartego, na utworzenie w północnych Włoszech

Legionów Polskich (1797 r.)

(w ciągu 10 lat istnienia przeszło przez ich szeregiponad 25 tys. żołnierzy)

twórca Legionów: generał Jan Henryk Dąbrowski:

współzałożyciele: Józef Wybicki, gen. Karol Kniaziewicz miejsce formowania: Mediolan (Lombardia)

skład legionów: jeńcy i uciekinierzy z armii austriackiej, ochotnicy z ziem polskich

Żołnierz legionowy

mundur: polski krój, z trójkolorową kokardą francuską i napisem: „Ludzie wolni są braćmi”

język: polski dowódcy: Polacy Żołnierzy legionowych obowiązywały równe prawa, różnili się tylko rangą wojskową. Obowiązywała surowa dyscyplina, ale i wzajemne poszanowanie. Oficerowie uczyli podwładnych czytać i pisać, budzili ducha patriotyzmu i odpowiedzialności za losy ojczyzny.

Losy Legionów Polskich

- żołnierze Legionów walczyli wspólnie z wojskami francuskimi przeciw Austrii we Włoszech,

- tłumili antyfrancuskie wystąpienia we Włoszech,

- prowadzili ciężkie boje z wojskami Austrii i Rosji,

- Legiony Polskie zostały rozwiązane. Bonaparte w 1802 r. chciał zawrzeć pokój z państwami koalicji, istnienie Legionów stało się więc przeszkodą w porozumieniu z przeciwnikami. Część oficerów i żołnierzy wróciła do kraju. Inni podjęli służbę we włoskich państewkach lub zostali wcieleni do armii francuskiej. Część legionistów została wysłana, aby stłumić powstanie Murzynów, którzy walczyli przeciwko francuskim najeźdźcom na wyspie San Domingo (dziś Haiti).

Powstanie Legionów Polskich i ich zaangażowanie bojowe były dowodem, że Polacy nie zrezygnowali z walki o wolność dla swojej ojczyzny. Legiony były dobrą szkołą dla przyszłych kadr wojskowych, które ułatwiły zorganizowanie armii Księstwa Warszawskiego. Choć Polacy wykorzystywani byli do walk nie zawsze „w imię wolności”, wiara w Bonapartego była na tyle silna, że ponownie stanęli u jego boku jako sojusznicy.

Czy wiesz, że...

Nastroje panujące w szeregach legionowych były pełne wiary w rychły powrót do kraju i „rozkucia go z łańcuchów niewoli”. Dał temu wyraz Józef Wybicki, pisząc Mazurek Dąbrowskiego, który zaczynał się słowami „Jeszcze Polska nie umarła / Kiedy my żyjemy...”. Pieśń ta towarzyszyła Polakom w wielu kampaniach przy boku armii francuskiej i stała się hymnem narodowym Polski od 1831 r. i hymnem państwowym od 1926 r.

autor słów: Józef Wybicki

miejsce powstania: Reggio

czas powstania: lipiec 1797 r.

Księstwo Warszawskie

Rok 1806 przyniósł w kampanii Napoleona Bonapartego pokonanie Prus, jednak Prusacy nie myśleli o zawarciu pokoju z Francją. Po zajęciu Berlina wojska armii francuskiej miały skierować się ku ziemiom polskim, które po rozbiorach znalazły się w granicach Królestwa Pruskiego.

Bonapartemu potrzebni byli Polacy, ponieważ przy ich pomocy chciał zapewnić sobie zaopatrzenie dla swoich żołnierzy i współpracę w pokonaniu Prusaków. W listopadzie 1806 r. Napoleon wydał odezwę do narodu polskiego, w której wzywał do powstania. Poparcie Polaków dla Napoleona było powszechne, po rozmowach z gen. J. Dąbrowskim i J. Wybickim powstało wojsko polskie (3 legie), w którym główną rolę odgrywali dawni oficerowie legionowi. Wkrótce Wielkopolska zrzuciła pruskie panowanie, a na przełomie 1806 i 1807 r. Warszawa witała entuzjastycznie Napoleona jako „największego bohatera w dziejach świata”.

Zapamiętaj!

W roku 1807 trwały walki między koalicją prusko-rosyjską a armią francuską. Zostały one zakończone pokojem w Tylży nad rzeką Niemen. Na mocy traktatu w Tylży utworzono państewko nazwane Księstwem Warszawskim, które składało się z ziem zagarniętych przez Prusy w drugim i trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej.

W tym samym roku Napoleon nadał Księstwu konstytucję. W roku 1809 armia Księstwa Warszawskiego została zaatakowana przez korpus austriacki. Polacy, pod wodzą księcia Józefa Poniatowskiego, zastąpili wrogowi drogę do Warszawy pod Raszynem. Choć Warszawa znalazła się w rękach Austriaków, wódz polskich wojsk wkroczył do Galicji, zajmując m.in. Kraków i Lwów.

Nowy traktat Napoleona z Austrią zawierał postanowienia o przyłączeniu do Księstwa Warszawskiego ziem wywalczonych przez Polaków, wojska austriackie opuściły też Warszawę.

Wobec psujących się stosunków między Rosją a Napoleonem, ziemie Księstwa Warszawskiego stały się zapleczem niezbędnym do ataku na państwo carów. Polacy zdobyli się na wystawienie oddziałów wojskowych w liczbie 100 tysięcy i wspólnie z półmilionową armią Napoleona wyruszyli w 1812 roku na Rosję. Mieli nadzieję, że Napoleon po pokonaniu Rosji pomoże Polakom odbudować Rzeczpospolitą, zresztą wódz nazwał tę wyprawę „polską wojną”. Napoleon liczył na szybkie zwycięstwo, posiadając lepiej uzbrojoną i wyszkoloną armię. Wojska francuskie dotarły aż do Moskwy, jednak surowa zima i dające się we znaki braki zaopatrzenia w żywność zmusiły cesarza do odwrotu. Z powodu zimna, głodu i ciągłych ataków rosyjskich oddziałów partyzanckich w ciągu krótkiego czasu wielka armia praktycznie przestała istnieć.

W roku 1813 wojska rosyjskie wkroczyły już na tereny Księstwa. Książę Józef Poniatowski na czele korpusu polskiego osłaniał odwrót Napoleona i wziął udział w bitwie pod Lipskiem (X 1813), gdzie zginął. W pamięci narodu polskiego pozostał jako bohater (pochowany na Wawelu). Napoleon za wierność i zasługi bojowe księcia Józefa wyróżnił go tytułem marszałka Francji.

Pokonany Napoleon musiał zrzec się władzy i przenieść na wyspę Elbę. 1 marca 1815 r. jeszcze raz wrócił do Francji. Próbował odtworzyć armię i odzyskać władzę. 18 czerwca 1815 r. został ostatecznie pokonany w bitwie pod Waterloo i zesłany na daleką wyspę św. Heleny, skąd już do Francji nigdy nie powrócił. Tam też zmarł w 1821 r.

Związanie losów Polski z „gwiazdą Bonapartego” należy oceniać pod względem korzyści i kosztów. Pomimo wielkich strat w ludziach i przecenianiu dobrej woli Napoleona, którego głównym celem nie było wyzwolenie Polski, lecz realizacja własnej polityki - Polacy wykorzystali szansę, która nadarzyła się w warunkach obalania „starego porządku” przez Napoleona Bonapartego.

Polacy zdobyli się na ogromny wysiłek militarny, walcząc u boku Francji i jej generała, potem cesarza Napoleona Bonapartego. Byli jego szczerymi sojusznikami. Mieli nadzieję, że wiernie służąc Napoleonowi powiększą terytorium Księstwa Warszawskiego.

Nie spełniły się jednak marzenia żołnierzy polskich o powrocie do kraju z bronią w ręku (Legiony Polskie) i odbudowie państwa polskiego. Księstwo Warszawskie, istniejące 8 lat, było w rzeczywistości podporządkowane interesom Francji, przeżywało trudności gospodarcze i finansowe, spowodowane m.in. kosztami wojny.

Nowy porządek w Europie po kongresie wiedeńskim

W latach 1814-1815 został zwołany do Wiednia zjazd monarchów i dyplomatów europejskich w celu ustalenia zmian w Europie po pokonaniu Napoleona. Zjazd ten nazwany został kongresem wiedeńskim (kongres to inaczej zgromadzenie).

Państwa decydujące na kongresie: Rosja (cesarz Aleksander I), Anglia, Prusy, Austria (kanclerz Klemens Lothar von Metternich), dopuszczona Francja (minister spraw zagranicznych Karol Talleyrand)

Cele kongresu: przywrócenie dawnego przedrewolucyjnego porządku społecznego, przywrócenie władzy monarchom usuniętym przez rewolucję lub Napoleona, uregulowanie na nowo granic państw, zapewnienie pokoju.

Główne postanowienia i zasady, którymi kierował się kongres:

- zasada legitymizmu (zapowiedź powrotu do władzy dynastii wygnanych w czasie wojen napoleońskich, według teorii, że „prawa historyczne” dynastii pochodzą od Boga);

- zasada równowagi europejskiej (żadne państwo nie powinno mieć przewagi na kontynencie europejskim).

W wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego ziemie Księstwa Warszawskiego zostały podzielone pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię.

Czy wiesz, że...

Zmiany terytorialne w Europie po kongresie wiedeńskim, z małymi wyjątkami, przetrwały aż do wybuchu I wojny światowej w 1914 roku. Opierały się one na polityce równowagi pięciu największych europejskich mocarstw (Rosja, Prusy, Austria, Anglia i Francja).

Politycy obradujący w Wiedniu byli zwolennikami przywrócenia dawnego stanu stosunków społecznych, panujących przed rewolucją francuską i rządami Napoleona. Była to zasada restauracji, której wyrazem było m.in. ponowne umacnianie pozycji szlachty. Jednak niemożliwe już było odebranie praw politycznych mieszczanom, a chłopom wolności i ziemi. Powrót do władzy monarchów absolutnych był natomiast gwarancją, że nie dopuszczą oni do nowych niepokojów społecznych.

Postanowień kongresu wiedeńskiego miały strzec trzy mocarstwa: Rosja, Prusy i Austria, które we wrześniu 1815 roku zawarły akt zwany Świętym Przymierzem. Sprzymierzone państwa zobowiązały się również do współdziałania przeciwko dążeniom wolnościowym i rewolucyjnym w Europie, zobowiązały się też do niedopuszczenia do odzyskania niepodległości przez Polskę.

Jeszcze jedna uwaga warta jest odnotowania: jakkolwiek zasady kongresu dotyczyły również ponownego umacniania szlacheckich przywilejów, we Francji nigdy już nie doszło do pozbawienia chłopów wolności osobistej i ziemi. Natomiast w Austrii, Prusach i Rosji stosunki pańszczyźniane utrwaliły się.

Królestwo Polskie

Królestwo Polskie, inaczej zwane Kongresowym lub krótko Kongresówką, składało się z ziem Księstwa Warszawskiego, pomniejszonego o Wielkopolskę (Wielkie Księstwo Poznańskie) i Krakowa (Rzeczpospolita Krakowska). Powierzchnia Kongresówki była mniejsza o 17% od terytorium Księstwa Warszawskiego, a ludność liczyła około 3 mln osób.

Podstawą, na której opierał się ustrój Królestwa, była konstytucja nadana przez króla Polski, cara Aleksandra I.

Zapamiętaj!

Królestwo Polskie nie mogło prowadzić samodzielnej polityki zagranicznej. Zagwarantowanie dużej samodzielności w sprawach wewnętrznych, ale ograniczenie niepodległości takiego państwa nazywamy autonomią.

Car - król Aleksander I - nadając Królestwu konstytucję, nie miał zamiaru ani jej przestrzegać, ani ograniczać swej władzy, uważając kraj za podległy Rosji. Naczelnym wodzem wojsk polskich mianował swego brata, wielkiego księcia Konstantego, znanego z brutalności, który do 1830 r. wywierał dominujący wpływ na rządy Królestwa Polskiego.

Mimo to rząd polski, złożony z wybitnych osób, próbował w ramach przyznanej autonomii ożywić kraj gospodarczo i umysłowo. „Paść może i naród wielki, zniszczeć nie może, tylko nikczemny” - pisał Stanisław Staszic.

Rozwój gospodarczy Królestwa był pomyślny, wzrastało zaludnienie kraju, a dzięki temu, że powstawały liczne szkoły, wzrósł poziom wykształcenia społeczeństwa.

W Królestwie Polskim król-car oraz jego współpracownicy: wielki książę Konstanty oraz senator Mikołaj Nowosilcow nie przestrzegali konstytucji, która zapewniała obywatelom znaczne swobody. Sejm zbierał się rzadko i nieregularnie, zniesiono jawność obrad, rozbudowany został system tajnej policji - śledzono patriotów i działaczy niepodległościowych, w wojsku wprowadzono surową dyscyplinę.

Początkowo grupa posłów w sposób legalny, na forum sejmu potępiała łamanie konstytucji i doprowadziła do odrzucenia przez sejm projektów nowych ustaw, niezgodnych z konstytucją. Spotkały ich represje ze strony rządu oraz usunięcie z sejmu.

Doprowadziło to do powstania opozycji nielegalnej, czyli konspiracji, która działała w dwóch środowiskach: młodzieżowym (studenckim) i wojskowym.

Czy wiesz, że...

Po wykryciu przez tajną policję działalności opozycyjnej Polaków, zastosowano wobec przywódców spisków areszt i więzienie. Senator Nowosilcow osobiście nadzorował śledztwo członków Towarzystwa Filomatów. Młodzi studenci i uczniowie z Wilna (m.in. Adam Mickiewicz) zostali skazani na opuszczenie kraju, zsyłkę w głąb Rosji oraz długoletnie więzienie.

Pod koniec 1828 r. zawiązano spisek młodzieży i wykładowców w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty. Na czele organizacji stanął podporucznik Piotr Wysocki.