Najważniejsze problemy cywilizacji oświecenia

Najważniejsze problemy cywilizacji oświecenia

Rewolucja umysłowa

Oświecenie było epoką obejmującą czas od końca XVII do początków XIX w. „Wiek świateł” charakteryzował się otwarciem człowieka na wiedzę, dążeniem do samokształcenia, praktycznego poznania otaczającego go świata. Oświecenie sięgało swoimi korzeniami przewrotu naukowego XVII w. Ludzie Oświecenia z dużym dystansem podchodzili do otaczającego świata - próbowali zbadać i opisać zjawiska, które obserwowali w przyrodzie. Charakterystyczna była w tym czasie postawa zwana krytycyzmem. Z takich założeń wypływał empiryzm - prąd, który na pierwszym miejscu stawiał doświadczenie, będące narzędziem do poznania prawdy.

Dla człowieka oświecenia wszystko musiało być podporządkowane naturze, temu, co naturalne i oczywiste dla większości ludzi. Odrzucano to, co nie było uznawane przez wszystkich (większość) za rozumne i potrzebne. Taka postawa prowadziła do negacji wielu instytucji np. Kościoła, a w konsekwencji do kwestionowania w ogóle religii, wiary. Z drugiej strony rodziły się nowe nurty społeczno-religijne. Deizm narodził się w Anglii, za twórcę uważa się Edwarda Herberta lorda of Cherbury (1583-1648). Deiści uważali, że Bóg jest jedynie pierwszym źródłem ruchu, istnieje osobowo, nie ingeruje w życie człowieka, działa jedynie według rozumu ludzkiego. Deiści uważali zjawiska nadprzyrodzone za legendy, odrzucali Kościół i jego strukturę. Chcieli usunąć z religii wszystko to, co nadprzyrodzone a niezrozumiałe. Kierowali się racjonalizmem - rozumowym podejściem do religii. Deizm znalazł bardzo wielu zwolenników nie tylko w Anglii, ale także na kontynencie: Francja, Niemcy. Masoneria zrodziła się na Wyspach Brytyjskich, korzeniami sięgała zrzeszenia „wolnych mularzy” - cieśli, architektów i budowniczych. W XVIII w. loże masońskie stały się jakby salonami i bractwami. Wstęp do nich był utrudniony koniecznością pokonania szczebli wtajemniczenia. Masoneria była organizacją hierarchiczną i elitarną. W 1723 r. Wielka Loża Anglii otrzymała konstytucję organizacji. Opracował ja szkocki pastor James Anderson. Wprowadzała podział na stopnie, ustalony rytuał i symbolikę bractwa. Masoneria uległa wewnętrznemu zróżnicowaniu na kilka rytów. Podstawą działalności była tolerancja i pozytywne podejście do różnych religii i systemów filozoficznych. Podstawą ideologii był kult Wszechmocnego Architekta, Istoty Najwyższej, Budowniczego Świata, etyka humanistyczna i braterstwo ludzi. Spowodowało to, że masoneria, mimo potępienia jej przez papieża w 1738 i 1751 r., miała wielu zwolenników i członków. Należeli do niej myśliciele i filozofowie, ludzie pióra i sztuki, także ludzie z niższych warstw społecznych. Wśród duchowieństwa katolickiego cieszyła się popularnością, sięgając nawet dworów biskupich.

Myśl filozoficzna i społeczno-politycznabaroku i oświecenia

Wiek XVIII nazywany jest „wiekiem rozumu”. Przemiany gospodarcze i społeczne szły w parze z przemianami myśli filozoficznej i społeczno-politycznej. Wielcy myśliciele epoki korzystali z dorobku swoich wielkich poprzedników żyjących na przełomie XVII i XVIII w. Isaac Newton (1642-1727), Anglik, uczony i filozof, przez badanie i eksperymenty doszedł do ogólniejszych ustaleń, czyli potrafił formułować ogólne prawa. Newtonowi zawdzięczamy rozwój mechaniki, a szczególnie powstanie prawa powszechnego ciążenia. John Locke (1632- 1704), Anglik, obok zagadnień społeczno-politycznych zajmował się filozofią. Nacisk położył na poznanie i psychologię człowieka. To on przyrównał umysł ludzki do nie zapisanej tablicy (tabula rasa), który w czasie rozwoju, dorastania, doświadczenia zewnętrznego i dzięki zmysłom nabiera wiedzy i umiejętności. Wychodząc z takiego założenia Locke stwierdził, że nie ma wrodzonych zasad moralnych. Jako pisarz polityczny był zwolennikiem monarchii konstytucyjnej i współtwórcą koncepcji państwa jako wytworu umowy społecznej. W jego rozumieniu państwo miało dbać o bezpieczeństwo i własność obywateli. Był zwolennikiem tolerancji i liberalizmu, także gospodarczego.

Locke’owi można przypisać współautorstwo koncepcji rozdzielenia państwa od Kościoła. Thomas Hobbes (1588-1679) żył w Anglii, był autorem dzieła zatytułowanego Lewiatan oraz teorii prawa naturalnego. Uznał on, iż pierwotnie panował chaos i wojna wszystkich przeciw wszystkim (bellum omnium contra omnes). Podstawa państwa to konieczność wprowadzenia ładu i bezpieczeństwa. Ludzie dla własnego bezpieczeństwa zrezygnowali z części swojej wolności na rzecz władcy absolutnego, który zgodnie z umową ma stać na straży bezpieczeństwa ludzi.

Zapamiętaj!

Hobbes prawa boskie (panujący z woli bożej) zastąpił prawami naturalnymi. Państwo to rezultat umowy społecznej, źródło władzy leży w ludzie.

Poglądy i dorobek filozoficzno-polityczny najwybitniejszych myślicieli oświecenia charakteryzuje poniższa tabelka.

Absolutyzm oświecony jako doktryna polityczna swoimi korzeniami sięga poglądów Jacquesa Bossuet (teoria absolutyzmu monarszego we Francji) jak i Thomasa Hobbesa i Johna Locke’a (teoria prawa naturalnego). Monarchia absolutyzmu oświeconego to państwo rządzone przez silną i wybitną jednostkę, która dla dobra państwa a przez to i obywateli sprawuje rządy prawie despotyczne. To państwo z rozbudowaną i sprawnie działającą administracją, sprawną policją, dobrze i „cywilizowanie” działającym wymiarem sprawiedliwości. Do najważniejszych składników doktryny monarchii oświeconej możemy zaliczyć: umowę społeczną - ludzie w wyniku pierwotnej umowy zrezygnowali z części swoich praw i uprawnień na rzecz władzy, która sprawuje rządy dla ich dobra; źródło władzy leży w ludzie, władzę suwerenną posiada lud; wolność indywidualna obywateli państwa to swoboda działalności człowieka w ramach istniejącego prawa; prawo natury.

Rządy absolutne w XVIII w. charakteryzowały się:

- podporządkowaniem państwu Kościoła (jednoczesna polityka tolerancji),

- wprowadzeniem zasady humanitaryzmu w prawodawstwie, zwłaszcza karnym, i dążenie do reform sądownictwa w duchu zapewnienia wolności cywilnych (równość wobec prawa),

- wprowadzeniem reform społecznych (włączenie chłopów do grona pełnoprawnych obywateli państwa - płacenie podatków, pobór do wojska, sprawowanie kontroli nad nimi),

- rozbudową szkolnictwa w duchu praktycznego wykorzystania nabytych umiejętności.

Jan Jakub Rousseau (1712-1778) był prekursorem nowego myślenia, rewolucjonizmu i ojcem duchowym rewolucji francuskiej i republikanizmu. W dwóch pracach: Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności, 1755 i Umowie społecznej, 1762 dał wyraz swoim poglądom społeczno-politycznym. Rousseau przedstawił utopijną wizję społeczeństwa pierwotnego, gdzie ludzie żyli ze sobą kierując się w postępowaniu wrodzonym sentymentem i wzajemnymi obowiązkami. Nie było własności ani nierówności. Ktoś jednak rozpoczął proces przywłaszczania, co zachwiało idealną strukturą społeczną. Z powstaniem własności powstała umowa społeczna. Powstanie społeczeństw to połączenie jednostek na zasadzie równości woli i powstanie „woli powszechnej” w dążeniu do dobra powszechnego. To ona jest suwerenna, nieomylna i daje gwarancję wolności jednostki. Państwo powinno regulować ustrój własności, by nie było biednych i bogatych. Ponad państwem jest suwerenna wola powszechna. Rządzący są jedynie sługami suwerena, którym jest lud-naród.

Sztuka i kultura oświecenia

Sztuka i kultura XVIII w. aż do drugiej połowy stulecia pozostawała pod wpływami barokowymi. Przełom wieków w architekturze i wystroju wnętrz nazywany jest stylem Ludwika XIV. Charakteryzuje się pewną ociężałością i powagą. Meble są duże, potężne, o prostych kształtach, bogato zdobione. Dominuje w zdobnictwie motyw roślinny. Styl panował do 1715 r., tj. do śmierci króla-słońce.

Okres zwany regencją to nadal dominacja form klasycznych w architekturze. Pewne zmiany zaszły w dekoratorstwie - lekkość w urządzaniu wnętrz.

Styl Ludwika XV lub rokoko (nazwa od słowa rocaille - spiralnie zakręcona muszla) był przede wszystkim stylem najpełniej rozwijającym się w dekoratorstwie. Forma była lekka i jeszcze bardziej fantazyjna. Pojawiła się asymetria. Meble w tym stylu są powyginane i lekkie, dominują pastelowe kolory. Rokoko było ostatnim okresem sztuki barokowej. Do dobrego gustu należała moda na chińszczyznę (widoczki, ornamentyka i figurki). W sztukach plastycznych wielką rolę odgrywali obok Francuzów także Włosi. Popularne były pejzaże szkoły weneckiej (Canaletto, 1697-1768, i jego siostrzeniec Bernardo Bellotto, 1720-1780, zwany również Canalettem).

Styl Ludwika XVI charakteryzuje się powrotem do klasycznych form zwany często neoklasycyzmem. Meble ponownie stają się proste, giętkości zanikają. Pojawiają się kolumienki i ornamentyka sztuki antycznej. Neoklasycyzm był powrotem do źródeł antycznych. Jego początki sięgają 1711 r. - odkrycia ruin rzymskich w Herkulanum, a następnie w r. 1748 Pompei i prac wykopaliskowych Johana Joachima Winckelmanna, wielbiciela antyku. Wielkie wrażenie na współczesnych wywarły budowle antyczne południowej Italii i Sycylii.

W estetyce panował kult idealnego piękna i harmonii w formie. Centrum zainteresowania nadal pozostaje człowiek i różne przejawy jego działalności. Widoczne jest to przede wszystkim w malarstwie, zwłaszcza portretowym. Rzeźba neoklasyczna czerpie ze wzorów antycznych. Na gruncie angielskim upowszechnił się powrót do tradycji budownictwa gotyckiego Tudorów - neogotyk.

W późnej epoce baroku i u progu klasycyzmu wielkie triumfy odnosiła muzyka włoska - opera i balet. Jednym z największych kompozytorów był Antonio Vivaldi (ok. 1680 - ok. 1740). Tworzył muzykę instrumentalną, jest twórcą trzyczęściowego koncertu na orkiestrę i skrzypce. We Włoszech wykrystalizowała się opera neapolitańska w stylu belcanta. Za jej twórcę uważa się Allesandra Scarlattiego (1660-1725). W jego utworach pojawia się melodyjność, choć dopiero jego następcy przez jeszcze większe umuzykalnienie wprowadzili włoskie belcanto na salony Europy. Obok włoskich twórców operowych wielką sławę zdobyli kompozytorzy niemieccy. Przede wszystkim Georg Friedrich Haendel (1685-1759), osiadły w 1712 r. na stałe w Londynie. Tam, wzorując się na muzyce kościelnej, stworzył monumentalne dzieła muzyki oratoryjno-bibijnej: Mesjasz (1742), Juda Machabeusz (1747) i inne; uprawiał także inne gatunki muzyczne: wokalne i instrumentalne. Jan Sebastian Bach (1685-1750) za życia był mało znany. Przez króla polskiego Augusta III Wettina został obdarzony tytułem „nadwornego kompozytora króla polskiego”, choć nigdy nie był w Polsce. Do kanonów muzycznej literatury światowej przeszły dzieła Bacha pisane na organy. Najważniejsze z nich to: Pasja wg św. Mateusza, Koncerty brandenburskie.

We Francji instrumentem wiodącym był klawesyn. Utwory na ten instrument pisał FranÇois Couperin (1668-1733), a na wyżyny wprowadził barokową i rokokową muzykę francuską Philippe Rameau (1683-1764).