Polska lat 1945-1947

Polska lat 1945-1947

Terytorium - granice - ludność

Obszar Polski po II wojnie światowej wynosił ok. 311 tys. km². Zgodnie z decyzją konferencji poczdamskiej „pod polską administrację” zostały oddane: Śląsk - Górny i Dolny, Pomorze Zachodnie ze Szczecinem, Pomorze Gdańskie z Gdańskiem, Warmia i Mazury - polska granica zachodnia miała opierać się na linii Odry i Nysy Łużyckiej z szerokim dostępem do morza. 16 sierpnia 1945 roku w Moskwie została podpisana polsko-radziecka umowa o granicy państwowej - granica przebiegała na linii: od źródeł Sanu, przez Rawę Ruską, Bugiem, środkiem Puszczy Białowieskiej (Grodno zostało po stronie radzieckiej) do Puńska, a następnie równoleżnikowo od Braniewa do Zalewu Wiślanego i Mierzei Wiślanej. Ostateczny kształt granicy polsko-niemieckiej, zgodnie z ustaleniami poczdamskimi, miał być potwierdzony na konferencji pokojowej kończącej wojnę.

W granicach naszego państwa, według danych z 1946 roku, mieszkało niecałe 24 mln ludności. W wyniku bezpośrednich działań okupanta niemieckiego oraz na skutek represji i terroru zginęło ok. 6 mln obywateli polskich, w tym ok. 3 mln polskich Żydów. Do liczby tej należy dodać ok. 1,5 mln Polaków, którzy zginęli lub zaginęli w Związku Radzieckim. Ogólną zatem liczbę ofiar polskich szacuje się na 7,5 mln.

Zgodnie z decyzjami zapadłymi na konferencji w Poczdamie (17 lipca - 2 sierpnia 1945) z ziem polskich wysiedlono ludność niemiecką - ogółem w latach 1945-1947 z Ziem Odzyskanych wysiedlono ok. 2,5 mln Niemców. W kolejnych latach akcja ta, choć już nie w takim stopniu, była kontynuowana.

Na mocy porozumień polsko-radzieckich z Polski do ZSRR wyjechało ok. 480 tys. Ukraińców, 35 tys. Białorusinów i ok. 20 rys. Litwinów. Z polskich kresów wschodnich i terytorium ZSRR do Polski w nowych granicach w latach 1944-1950 repatriowano ogółem ok. 1 mln 750 tys. obywateli polskich - Polaków i Żydów.

Polacy wracali do ojczyzny również z Zachodu - ogółem w latach 1945-1950 ok. 820 tys. z państw zachodnich (nie licząc Polaków z radzieckiej strefy okupacyjnej i z Ziem Odzyskanych, którzy znaleźli się tam w ramach niemieckiej akcji robót przymusowych).

Ludność zamieszkująca obszar państwa polskiego była prawie jednolita narodowościowo. Jedynie ok. 2% jej mieszkańców stanowiły mniejszości: białoruska, litewska, ukraińska, Żydzi i inne.

Sytuacja polityczna

Polska po II wojnie światowej pod względem politycznym, gospodarczym i strategicznym znalazła się w strefie wpływów naszego wschodniego sąsiada - ZSRR. Na terytorium Polski po zakończeniu działań militarnych pozostawało nadal ponad 1,5 mln żołnierzy radzieckich.

21 VII 1944 r. w Moskwie powstał PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego) z E. Osóbką-Morawskim na czele. 22 VII ogłoszono Manifest zapowiadający reformy społeczne. Granice wyzwolonego państwa nie zostały określone. Nie chciano zniechęcać Polaków do nowej władzy. 26 VII PKWN uznał wschodnią granicę Polski na linii Curzona oraz podpisał umowę z ZSRR. Na jej podstawie na terenach na zachód od Bugu najwyższa władza miała należeć do przedstawicieli Armii Czerwonej.

Wyzwalanie ziem polskich spod okupacji niemieckiej połączone było z organizacją nowej władzy. Nie powiodła się próba organizacji nowej rzeczywistości przez ugrupowanie związane z obozem londyńskim. Nie pozwalali na to ani komuniści w kraju ani ustalenia konferencji jałtańskiej. W wyniku wojny Polska poniosła duże straty:

- utrata Kresów Wschodnich,

- 20% ludności (6 mln + 1 mln ZSRR),

- 75% budynków w Warszawie,

- 39% majątku produkcyjnego.

Wobec beznadziejności walki zbrojnej RJN wydała odezwę o zaprzestanie działań zbrojnych i podjęcie próby przejęcia władzy drogą legalną w wyniku wyborów.

Od III 1945 r. pod naciskiem wielkiej trójki toczyły się rozmowy na temat utworzenia rządu złożonego zarówno z komunistów jak i przedstawicieli rządu emigracyjnego. W rozmowach w Moskwie (V 1945) uczestniczyli: B. Bierut (KRN), E. Osóbka-Morawski (Rząd Tymczasowy), Wł. Gomułka (PPR), W. Witos (nie uczestniczył ze względu na stan zdrowia), St. Mikołajczyk.

Reprezentanci ugrupowań demokratycznych nie mieli wielkiego wpływu na kształt tworzonego rządu. Wynikiem rozmów było utworzenie TRJN (Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej):

E. Osóbka-Morawski - premier

W. Gomułka, St. Mikołajczyk - wicepremierzy

M. Rola-Żymierski - min. obrony

St. Radkiewicz (PPR) - bezpieczeństwo publiczne

H. Minc (PPR) - min. rolnictwa.

Tak więc był zdominowany przez polityków komunistycznych, związanych ideologicznie ze Związkiem Radzieckim. Choć rząd formalnie był koalicyjny, w praktyce wobec opanowania przez komunistów kluczowych stanowisk politycznych, gospodarczych, wojskowych, oraz dzięki pomocy Rosjan, komuniści dominowali na polskiej scenie politycznej.

Mimo protestów rządu londyńskiego, TRJN został uznany przez państwa zachodnie. On też miał reprezentować sprawę polską w Poczdamie, gdzie podjęto następujące decyzje dotyczące Polski:

- granica zachodnia na Nysie Łużyckiej (do momentu podpisania traktatu pokojowego z Niemcami);

- przesiedlenie ludności niemieckiej do Niemiec;

- Polska otrzyma odszkodowanie za pośrednictwem ZSRR;

- ZSRR odstąpi 15% reparacji ze swojej strefy i 15% ze strefy zachodniej (nigdy Polska ich nie dostała).

Kościół katolicki w Polsce poniósł podczas wojny ogromne straty, zginęło wielu księży, zniszczeniu uległo wiele kościołów i budynków podlegających administracji kościelnej. Poniosły także straty inne Kościoły wyznaniowe. Mimo to Kościół w latach okupacji zdobył w społeczeństwie polskim wielki autorytet, głównie moralny, który wobec taktyki rządów komunistycznych i mającej niebawem nastąpić akcji prześladowania Kościoła uległ wzmocnieniu. Prymas Polski, kardynał August Hlond, dokonał reorganizacji administracji kościelnej w nowej Polsce, włączając do struktury administracyjnej polskiego Kościoła katolickiego Ziemie Odzyskane. Ustanowiono na nich administratorów apostolskich przy zachowaniu dotychczasowych hierarchów. Decyzja ta stała się podstawą do jednostronnego zerwania przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską (IX 1945).

Mimo przeciwdziałania władz komunistycznych zaczęło się rozwijać polskie życie polityczne - powstały partie i stronnictwa - opozycyjne wobec rządów komunistycznych. 22 sierpnia 1945 roku, z połączenia Stronnictwa Ludowego i grup działaczy ludowych, powstało Polskie Stronnictwo Ludowe. Prezesem został Wincenty Witos, ale w praktyce pierwszoplanową rolę odgrywał wiceprezes i były premier rządu polskiego w Londynie, Stanisław Mikołajczyk. PSL, którego szeregi szybko rosły, cieszyło się popularnością wśród Polaków, i w praktyce, jako jedyna niezależna partia, stało się partią opozycyjną. Należeli do niego nie tylko chłopi, ale także ludzie reprezentujący inteligencję i inne grupy społeczne. Jako partia legalna PSL otrzymało 52 miejsca w 456-osobowej Krajowej Radzie Narodowej. Polskie Stronnictwo Ludowe od początku istnienia było poddawane przez władze komunistyczne inwigilacji i stosowano wobec jego działaczy represje.

W środowiskach socjalistycznych panował chaos wywołany z jednej strony rozwiązaniem konspiracyjnej PPS-WRN, wyjazdem wielu polskich socjalistów na Zachód, z drugiej - przejęciem przez komunistów z Polskiej Partii Robotniczej kontroli nad Polską Partią Socjalistyczną.

14 listopada 1945 roku zostało reaktywowane Stronnictwo Pracy, na czele którego stanął Karol Popiel. Od początku swojego istnienia było pod dużym wpływem komunistów. Otrzymało 16 miejsc w KRN.

Amnestia władz komunistycznych ogłoszona w sierpniu 1945 roku dawała wielu Polakom pozostającym jeszcze w konspiracji szansę na rozpoczęcie normalnego życia. Niestety wobec tych, którzy się ujawniali, oraz wobec osób prowadzących nadal działalność nielegalną, zastosowano nowe formy terroru komunistycznego. W odpowiedzi na nie 2 września 1945 roku powstało Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość (WiN) z płk. Janem Rzepeckim na czele. Nie była to jedyna organizacja konspiracyjna zwalczająca nowe władze. W podziemiu było nadal ok. 80 tys. żołnierzy WiN, Narodowych Sił Zbrojnych, Narodowego Związku Wojskowego i innych formacji konspiracyjnych. Prowadziły one w samoobronie walkę z terrorem Urzędu Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Ludowego Wojska Polskiego.

Wbrew ustaleniom konferencji poczdamskiej komuniści starali się opóźnić przeprowadzenie wyborów. Zwłoka była dla nich korzystna - zyskiwali cenny czas dla umocnienia władzy, a przejmowanie przez nich kierownictwa w wielu dziedzinachżycia państwa zwiększało szansę na wygraną. W głosowaniu obywatele mieli odpowiedzieć na trzy pytania:

1. Czy chcesz zniesienia senatu?

2. Czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych?

3. Czy chcesz utrwalenia polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej?

Referendum miało być sondażem popularności partii i stronnictw politycznych, ich wpływów w społeczeństwie polskim. Partie bloku, idąc za wskazaniami PPR, podjęły szeroką akcję propagandową, starając się nakłonić społeczeństwo do głosowania „3 x tak”. Polskie Stronnictwo Ludowe, uważając, że kwestia Senatu jest najmniej sporna, proponowało głosować „nie” na pierwsze pytanie.

Zapamiętaj!

30 czerwca 1946 roku przeprowadzono referendum. W oficjalnych wynikach podano frekwencję na poziomie 85,3% uprawnionych. „Tak” na pytanie pierwsze miało odpowiedzieć ponad 68%, na drugie ponad 77%, na trzecie ponad 91% osób. Wyniki zostały sfałszowane. Według obliczeń wiarygodnych, przeprowadzonych przez opozycję w województwie krakowskim, „nie” na pierwsze pytanie odpowiedziało ok. 83% uczestników referendum!

Protesty Stanisława Mikołajczyka wobec sfałszowania wyników referendum poparli zachodni dyplomaci w Warszawie. Dało to komunistom pretekst do podjęcia kolejnych ataków na PSL pod zarzutem współpracy stronnictwa z państwami zachodnimi przeciwko Polsce. Ataki komunistów nie ominęły Stronnictwa Pracy, które znalazło się pod ich kontrolą. Ze stronnictwa wystąpili przedwojenni działacze z Karolem Popielem na czele.

Negatywny obraz Polski w świecie wywołał tzw. pogrom kielecki. 4 lipca 1946 roku w Kielcach mieszkańcy miasta zabili 40 Żydów. Do dziś nie jest jednoznacznie ustalona przyczyna i tło wydarzeń kieleckich. Sugeruje się inspirację komunistycznego Urzędu Bezpieczeństwa, choć wielu badaczy wskazuje na niechęć Polaków do Żydów, którzy zajmowali wiele eksponowanych stanowisk państwowych. Niechęć do nowych władz znalazła ujście w niczym nie usprawiedliwionej nienawiści do Żydów.

Przygotowania do zbliżających się wyborów do sejmu upływały w atmosferze wzmagających się represji i terroru wobec działaczy i partii, będących poza blokiem wyborczym. Do sojuszu wyborczego należały: PPR, PPS, Stronnictwo Ludowe i SD. PSL pozostało poza blokiem wyborczym. Ugrupowania niepodległościowe, pozostające w konspiracji, podjęły działania zwalczające partie rządzące.

Czy wiesz, że...

19 stycznia 1947 roku odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Zostały one, podobnie jak wcześniejsze referendum, sfałszowane. Według oficjalnych danych w wyborach wzięło udział ok. 90% uprawnionych. 80% miało głosować na blok partii koalicyjnych, ponad 10% na PSL, pozostała część na inne marionetkowe partie. Tam, gdzie udało się działaczom PSL podsumować wyniki, wybory wygrywało Polskie Stronnictwo Ludowe, uzyskując ok. 74% głosów w całym kraju.

W konsekwencji sfałszowanych wyborów partie tworzące blok otrzymały łącznie 394 miejsca w Sejmie Ustawodawczym. PSL - faktyczny zwycięzca - jedynie 28 miejsc. W ten sposób została w drodze „wyborów” utrwalona nowa władza ludowa.

5 lutego 1947 roku posłowie komunistyczni i współpracujący z nimi posłowie z partii satelickich wybrali na prezydenta państwa, teoretycznie bezpartyjnego, Bolesława Bieruta. Na czele nowo powstałego rządu stanął Józef Cyrankiewicz (PPS) z wicepremierami Władysławem Gomułką (PPR) i Antonim Korzyckim (SL). Większość tek w rządzie przejęli komuniści, obsadzając najważniejsze resorty: armia - gen. Michał Rola-Żymierski, bezpieczeństwo - Władysław Radkiewicz, przemysł - Hilary Minc. Ministrowie i inni urzędnicy korzystali z „pomocy” licznych doradców radzieckich, którzy w praktyce sprawowali kontrolę nad Polską. Mikołajczykowskie Polskie Stronnictwo Ludowe - 28 posłów - zostało zepchnięte do opozycji.

19 lutego 1947 roku, przy sprzeciwie kilkunastu posłów PSL, Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę, która regulowała na czas przejściowy relacje między organami władzy - Małą Konstytucję. Jednoizbowy Sejm posiadał władzę ustawodawczą. Prezydent, Rada Państwa (nowa instytucja w polskim życiu politycznym) i rząd sprawowali władzę wykonawczą. Jedynie z nazwy niezawisłe sądy wymierzały sprawiedliwość. Mała Konstytucja przewidywała 5-letnią kadencję Sejmu (444 posłów). Prezydenta (kadencja 7 lat) wybierał Sejm. Stał on na czele państwa, mianował rząd, był zwierzchnikiem sił zbrojnych. Przejęcie wzorów radzieckich widoczne było w powołaniu do życia Rady Państwa - na czele stał prezydent RP, która mogła wydawać dekrety z mocą ustawy (pomieszanie kompetencji władzy wykonawczej z ustawodawczą), ogłaszać stan wyjątkowy lub stan wojenny, kontrolować Najwyższą Izbę Kontroli. Mała Konstytucja stwarzała pozory rządów demokratycznych. Złym sygnałem dla praworządności był fakt, że w tekście Małej Konstytucji nie umieszczono rozdziału o prawach obywatelskich. Szerokie gwarancje demokratyczne i obywatelskie znalazły się natomiast w przyjętej 22 lutego 1947 roku deklaracji o prawach obywatelskich. Choć brzmiały wyjątkowo demokratycznie, jednak były aktem niższej rangi niż Mała Konstytucja.

Nowa władza ludowa dla umocnienia swojej pozycji stosowała terror wobec prawdziwych i domniemanych wrogów nowych porządków. Zwiększyły się kompetencje Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Urzędu Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i formacji paramilitarnych. Polscy funkcjonariusze korzystali z wszechstronnej pomocy radzieckich doradców z NKWD. Terror był skierowany na działaczy niepodległościowych, opozycyjnych, na członków polskiego podziemia niepodległościowego.

Działania podejmowane w Polsce przez komunistów były związane z narastającymi sprzecznościami między demokracjami zachodnimi, przede wszystkim Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim i krajami demokracji ludowej z Europy Środkowo-Wschodniej. Coraz wyraźniejsze sprzeczności doprowadziły do napięć i nie wypowiedzianej wojny ideologicznej, politycznej i gospodarczej („zimna wojna”). Rok 1947 w polityce Stanów Zjednoczonych przyniósł bardziej zdecydowane kroki wobec ZSRR. Prezydent USA, Harry Truman, dysponował bronią atomową. Zkolei ZSRR dominował stanem liczebnym wojska w Europie. W celu pomocy dla Europy i państw zniszczonych w czasie wojny (zwłaszcza Europy Środkowo-Wschodniej) w 1947 r. sekretarz stanu USA, George Marshall, opracował kompleksowy plan pomocy gospodarczej dla Europy. Polska początkowo zadeklarowała chęć przystąpienia do planu, licząc na pomoc w odbudowie kraju. Jednak wobec nacisków Kremla, ze względów ideologicznych strona polska zrezygnowała z uczestnictwa w planie Marshalla. Rok 1947 przyniósł także powstanie Biura Informacyjnego partii komunistycznych z państw Europy Środkowej i Południowej - „Kominformu”, wrzesień 1947, Szklarska Poręba. Biuro miało koordynować działania komunistów i dążyć do stworzenia jednolitej władzy komunistycznej w oparciu o wzorzec radziecki. Reprezentujący delegację polską Władysław Gomułka niezbyt przychylnie odnosił się do takiego rozwiązania, dostrzegając konieczność zachowania odrębności Polski. Jego postawa z 1947 r. stała się podstawą oskarżenia go o tzw. „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”.

Gospodarka

Po wojnie gospodarka polska była prawie całkowicie zrujnowana - około 65% zakładów przemysłowych uległo zniszczeniu, w wyniku działań zbrojnych rolnictwo było zdewastowane, brakowało ziarna pod zasiewy, w zaniku był inwentarz żywy. Wiele miast legło w gruzach - m.in. Warszawa, Wrocław, Gdańsk, Szczecin.

13 listopada 1945 roku zostało utworzone Ministerstwo Ziem Odzyskanych, na czele którego stanął Władysław Gomułka, którego zadaniem było jak najszybsze zagospodarowanie i scalenie gospodarcze ziem polskich na zachodzie z pozostałymi częściami państwa. Szeroko była prowadzona akcja zasiedlania nowych ziem przez Polaków, także tych repatriowanych z kresów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Osadnicy zamieszkiwali na ziemiach zachodnich i północnych, gdzie otrzymywali gospodarstwa liczące przeciętnie od 7 do 15 ha.

Państwo, mimo że sprawowało kontrolę nad ok. 10% przemysłu, w praktyce podporządkowało sobie także przedsiębiorstwa prywatne, spółdzielcze. Przed Polakami stanęło niezwykle trudne zadanie odbudowania polskiej gospodarki, co w polskich warunkach politycznych było związane z podporządkowaniem Związkowi Radzieckiemu polskiego przemysłu szczególnie w zakresie dostarczania technologii (często przestarzałych) oraz surowców.

3 stycznia 1946 roku KRN ogłosiła ustawę o nacjonalizacji przemysłu. Państwo bez odszkodowania miało przejąć majątki zarządzane przez Niemców i majątki osób współpracujących z okupantem, które uciekły z kraju. Za odszkodowaniem nacjonalizacji podlegały przedsiębiorstwa kluczowych dziedzin przemysłu oraz zakłady zatrudniające na jedną zmianę ponad 50 osób. Działania władz komunistycznych podejmowane na podstawie ustawy nacjonalizacyjnej w praktyce wyeliminowały prywatne drobne przedsiębiorstwa.

Państwo przejęło kontrolę i monopol w sektorze finansowym i bankowym. Emisja papierowych pieniędzy, nie mających pokrycia w złocie lub dewizach, zakaz obrotu walutami, doprowadziły do szybkiej inflacji i powstania „czarnego rynku”, na którym ceny dewiz były kilkakrotnie zawyżone. Władze przystąpiły do odbudowyzniszczonego transportu - linii kolejowych i dróg. Doceniając rolę gospodarki morskiej, minister Eugeniusz Kwiatkowski przystąpił do odbudowy zniszczonych portów. Jego koncepcje natrafiły na sprzeciw władz komunistycznych, dążących do całkowitego scentralizowania gospodarki i został zmuszony do ustąpienia.