Polski październik 1956 roku i jego konsekwencje

Polski październik 1956 roku i jego konsekwencje

Pękają lody - początki odwilży w Polsce

W marcu 1953 roku zmarł Józef Stalin. Sekretarzem generalnym Komitetu Centralnego KPZR został Nikita Chruszczow, który podjął pewne kroki w celu złagodzenia terroru stalinowskiego, opierając się częściowo na reformatorach partyjnych. W polityce zagranicznej szukał kompromisów. Głosił hasło „pokojowego współistnienia”.

W Polsce, w marcu 1954 roku, odbył się II Zjazd PZPR. W najwyższym kierownictwie partii nadal dominowała tendencja zachowawcza. Odrzucano jakiekolwiek krytyczne uwagi, zwłaszcza szeregowych członków partii, wobec metod sprawowania władzy. Bierut zrezygnował z funkcji premiera, którym został Józef Cyrankiewicz - w ten sposób miała być spełniona „kolegialna” zasada sprawowania władzy.

Efekty planu 6-letniego nie były dobre. Doprowadzono do fatalnej sytuacji ekonomicznej. W społeczeństwie dały się zauważyć oznaki niezadowolenia i sprzeciwu wynikające ze złagodzenia w latach 1954-1955 terroru polskiego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, a także z nadziei związanych ze zmianami, jakie zachodziły na Kremlu. Zła sytuacja materialna robotników doprowadziła do pierwszych strajków i wystąpień (wrzesień 1954, Poznań, dawna fabryka Cegielskiego). W odróżnieniu od dotychczasowych praktyk tłumienia siłą jakichkolwiek form protestu władze zareagowały częściowymi ustępstwami, co zmobilizowało społeczeństwo do oporu.

Wstrząsem dla społeczeństwa i dla rządzących były emitowane od września 1954 roku przez Radio Wolna Europa audycje płk. Józefa Światły, wicedyrektora X Departamentu MBP. Światło, który pod koniec 1953 r. uciekł na Zachód, demaskował terror bezpieki, brutalne metody śledztwa funkcjonariuszy policji politycznej. Ujawnił także rewelacje o przywilejach najwyższych dygnitarzy komunistycznych w państwie. W szeregach partyjnych i w społeczeństwie zapanowała konsternacja. Rada Państwa rozwiązała znienawidzone Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, na jego miejsce utworzono Ministerstwo Spraw Wewnętrznych z Władysławem Wichą na czele, szefów bezpieczeństwa przeniesiono na niższe stanowiska. W grudniu 1954 roku zwolniono z więzienia Władysława Gomułkę. Tak rozpoczynała się odwilż polityczna w Polsce. Ataki na Kościół nadal jednak były podejmowane, a więzionego prymasa Wyszyńskiego przeniesiono (już po raz trzeci) do więzienia w Prudniku Śląskim.

Lawina poruszona tymi, wydawałoby się niewielkimi, wydarzeniami nabierała teraz przyspieszenia. Ferment rozpoczął się w organizacjach społecznych i politycznych będących pod wpływami PZPR, oraz wśród szeregowych, dotychczas otumanionych propagandą, członków partii. Z krytyką negatywnych zjawisk coraz śmielej występowało pismo młodej inteligencji i studentów „Po prostu”. W marcu 1955 roku powstał Klub Krzywego Koła, który ze swoimi klubami w terenie stał się forum sporów i dyskusji na tematy polityczne i społeczne. Z Zachodu zaczynały docierać dotąd zakazane przez władze filmy, jazz, filozofia egzystencjalizmu; zerwano z wszechobecnym i dominującym w sztuce socrealizmem. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta.

Polski październik 1956

Po śmierci, w marcu 1956 roku w Moskwie, I sekretarza KC PZPR Bolesława Bieruta rozpoczęła się walka o władzę. W atmosferze walk frakcyjnych VI Plenum KC PZPR w marcu 1956 roku wybrało na I sekretarza KC człowieka kompromisu, Edwarda Ochaba. Do KC weszli także ludzie neutralni jak Edward Gierek i zwolennik zmian Jerzy Albrecht. Plenum opowiedziało się za:

- decentralizacją zarządzania gospodarką,

- zmianą polityki wobec wsi (przeciwko kolektywizacji),

- powstawaniem w zakładach pracy rad robotniczych,

- ograniczeniem roli władz bezpieczeństwa,

- ograniczeniem zasięgu cenzury.

W społeczeństwie polskim wydarzenia te zostały odebrane jako zapowiedź dalszych ustępstw i próba „uczłowieczenia” całego systemu komunistycznego.

Odwilż polityczna w Polsce obejmowała coraz więcej dziedzin życia publicznego - powszechnie żądano liberalizacji, krytykowano metody rządzenia, działalność cenzury. Domagano się współudziału robotników w zarządzaniu zakładami przemysłowymi. Szczególnie ostro krytykowali system szeregowi członkowie partii. Prowadziło to do narastania walk w PZPR, kolejnych ustępstw władz, zmian personalnych. Ogłoszona w kwietniu 1956 r. amnestia pozwoliła wyjść na wolność ok. 7 tys. więźniów politycznych, zrehabilitowano żołnierzy AK. Do początku czerwca 1956 r. uwolniono 28 tys. więźniów politycznych, uchylono wyroki w sprawach najgłośniejszych, m.in. gen. Kirchmayera, Mossora, Tatara. Władze, dla uspokojenia coraz gorętszych nastrojów, w czerwcu podniosły płace w górnictwie i przemyśle stoczniowym. W rzeczywistości, mimo pozornych ustępstw, komuniści nie zamierzali ustępować ani dzielić się władzą.

W czerwcu 1956 roku w Poznaniu w zakładach Cegielskiego wybuchł strajk załogi. Przyłączyli się do niego pracownicy Zakładów Naprawy Taboru Kolejowego i Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. Przyczyny wystąpienia leżały w niedotrzymaniu zobowiązań dyrekcji i władz co do podniesienia płac, poprawy warunków pracy, obniżenia podatków i norm. Władze próbowały przeciągać negocjacje z robotnikami, nie chcąc dopuścić do zamieszek w trakcie trwania XXV Międzynarodowych Targów Poznańskich.

28 czerwca 1956 roku, po wiecu robotniczym, do centrum miasta ruszył pochód manifestantów. Pod sztandarami narodowymi wznoszono hasła patriotyczne, żądano wolności i chleba. Demonstranci w sile ok. 100 tys. osób zdobyli więzienie, uwolnili więźniów i uzbrojeni skierowali się pod budynek Komitetu Wojewódzkiego partii i Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Wielu demonstrantów dostało się na teren Targów. Z okien gmachu wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego oddano strzały - padli zabici i ranni, rozpoczęto wznoszenie barykad. Milicjanci odmówili wzięcia udziału w walkach, ale niebawem do akcji przystąpili żołnierze KBW i wojska pancerne Śląskiego Okręgu Wojskowego. W wyniku zaciętych walk według danych oficjalnych zginęło 75 osób, a rannych zostało ok. 800. Premier Cyrankiewicz w imieniu władz potępił strajki i akcje demonstrantów. Do więzień trafiło kilkuset uczestników zajść i ludzi przypadkowo aresztowanych.

26 sierpnia 1956 roku w Częstochowie miały miejsce słynne Śluby Jasnogórskie. Prymas Wyszyński, pozostający ciągle w więzieniu, stawał się teraz symbolem niezłomnej postawy wobec całego systemu. Połowa roku przyniosła dalszą odwilż polityczną, rehabilitację wielu działaczy podziemia niepodległościowego, AK, AL, rozszerzenie amnestii. Otwarto granice, można było słuchać muzyki zachodniej; młodzież manifestacyjnie demonstrowała swój styl, m.in. w sposobie ubierania.

Sytuacja w Polsce powoli zaczęła wymykać się spod kontroli władz. Kreml usztywnił stanowisko popierając konserwatywną grupę zachowawczą Natolińczyków. Ostateczne starcie miało nastąpić na VIII Plenum KC w październiku 1956 roku. 19 października rano specjalnym samolotem przybyła z Moskwy delegacja radziecka z Chruszczowem, Mołotowem i marszałkiem Iwanem Koniewem na czele. Jednocześnie wojska radzieckie, stacjonujące w Polsce, podjęły marsz w kierunku Warszawy. Chruszczow żądał niedopuszczenia do władzy Gomułki i skończenia z polityką liberalizacji. Ochab starał się uspokajać politycznych przeciwników. Straszył ewentualnymi konsekwencjami walk, które były trudne do przewidzenia. Chruszczow, trochę uspokojony, nakazał wstrzymać wojska radzieckie.

Obrady Plenum KC PZPR przebiegały w napiętej atmosferze. Do władz został zgłoszony Gomułka i zwolennicy reform. W trakcie obrad w Warszawie i innych miastach w zakładach trwały wiece poparcia dla przeprowadzenia reform w partii. Gomułka i Ochab uspokajali towarzyszy radzieckich gwarancją sojuszu, współpracy wojskowej, politycznej i gospodarczej w ramach Układu Warszawskiego. W nocy z 19 na 20 października impas został przełamany. Chruszczow z delegacją radziecką wrócili do Moskwy. Wznowione obrady Plenum przyniosły powołanie Gomułki na I sekretarza KC PZPR. Został wydany komunikat o wyniku rozmów polsko-radzieckich, a w specjalnym przemówieniu Gomułka skrytykował stalinizm, kolektywizację prowadzoną na wsi, efekty planu 6-letniego. Znalazły się akcenty wprowadzenia „nowej” polityki w oparciu o zasady, że naczelnymi władzami są sejm i rząd, a partia jest siłą kierującą, co w praktyce, przy zachowaniu pozorów liberalizmu, było jedynie kosmetyczną zmianą sytuacji politycznej (dalsze rządy jednej partii).

Konsekwencje polskiego października 1956 roku

Po wydarzeniach czerwca-października 1956 roku w Polsce zaszły istotne zmiany. Została uchwalona nowa ordynacja wyborcza do Sejmu (bez podania określonej ilości list kandydatów); 20 stycznia 1957 roku odbyły się wybory. Z życia publicznego odeszli skompromitowani ludzie epoki stalinowskiej, np. prezes Sądu Najwyższego Wacław Barcikowski. Wielu generałów i wyższych oficerów z pochodzenia Rosjan (m.in. marszałek Konstanty Rokossowski) zostało zwolnionych z wojska i odesłanych do ZSRR. Stanowiska objęli ludzie represjonowani w poprzednich latach.

Zmiany te, jak miała pokazać przyszłość, były jedynie pozorne. Już na początku listopada 1956 roku na naradzie aktywu PZPR I sekretarz KC, Władysław Gomułka, zapowiedział konieczność dalszego funkcjonowania struktur partyjnych (m.in. w zakładach pracy) i zakończenia walki frakcyjnej w partii.

Konsekwencje wydarzeń 1956 roku:

- zlikwidowane zostały sklepy dla osób uprzywilejowanych;

- pozwolono posiadać dewizy i złoto, choć handel nimi był nadal zabroniony;

- Stalinogród przemianowano na dawną nazwę - Katowice;

- w zakładach pracy wprowadzono rady robotnicze, jako namiastki samorządu robotniczego;

- zaprzestano zagłuszania zachodnich radiostacji nadających po polsku;

- po czystkach kadrowych na wyższe uczelnie powróciło wielu profesorów i docentów represjonowanych za swoje poglądy; odbyły się procesy oprawców stalinowskich; rehabilitowano działaczy konspiracji niepodległościowej;

- w ZSL i SD do władzy doszli nowi ludzie, powstał Front Jedności Narodu (działania te były jedynie pozorne, bo w praktyce PZPR nadal sprawowała kierowniczą rolę i dominowała w polskim życiu politycznym);

- została złagodzona cenzura;

- na wsi powstrzymano akcję kolektywizacyjną.

Zapamiętaj!

28 października 1956 roku wolność odzyskał prymas Polski, kardynał Stefan Wyszyński. Nastąpiła pewna poprawa w stosunkach państwo-Kościół - przywrócono nauczanie religii w szkołach jako przedmiotu nieobowiązkowego, do swoich diecezji na Ziemiach Odzyskanych mogli powrócić biskupi, uchylono dekret z 1953 r. o obsadzaniu stanowisk kościelnych przez władze.