Polska w okresie stalinizmu 1948-1955

Sytuacja wewnętrzna Polski

Po wyeliminowaniu z życia politycznego opozycji peeselowskiej (wyjazd Mikołajczyka i innych działaczy ludowych z kraju, przejęcie kontroli nad PSL) komuniści podjęli działania zmierzające do zlikwidowania Polskiej Partii Socjalistycznej i pełnego podporządkowania sobie wszystkich partii i stronnictw politycznych. PPR wzmogła naciski na działaczy PPS, zmierzające do akcji scaleniowej. Mimo nacisków na socjalistów, w grudniu 1947 roku podczas obrad XXVII Kongresu PPS uznano konieczność zwiększenia niezależności partii. Większość uczestników wystąpiła przeciw zjednoczeniu z PPR. Komuniści, często stosując terror, eliminując socjalistów ze stanowisk publicznych, podjęli akcję zmierzającą do zlikwidowania opozycyjnych sił w PPS i połączenia obu partii. Ulegając przemocy działacze socjalistyczni rozpoczęli akcję scaleniową. Ostatecznie wchłonięcie PPS przez PPR nastąpiło w dniach 15-21 grudnia 1948 roku, w czasie wspólnych obrad w gmachu Politechniki Warszawskiej. Powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. I sekretarzem Komitetu Centralnego PZPR został Bolesław Bierut.

W 1948 roku do władzy doszli działacze komunistyczni przybyli do Polski ze Związku Radzieckiego. Pierwszym sekretarzem KC PPR został Bolesław Bierut, a Władysław Gomułka, postulujący tzw. „polską drogę do socjalizmu” i przejawiający zbyt dużą samodzielność, został odsunięty od władzy i oskarżony o „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”. Kierownictwo partii objęli ludzie wiernie wykonujący polecenia Kremla.

Po zjednoczeniu PPR i PPS wzmogły się naciski na działaczy ludowych z PSL i SL w kierunku zjednoczenia stronnictw. Ostatecznie nastąpiło to w listopadzie 1949 roku na Kongresie Zjednoczeniowym - powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe z prezesem Rady Naczelnej ZSL Romanem Niećko. Pozostało ściśle kontrolowane Stronnictwo Demokratyczne, a wegetujące Stronnictwo Pracy zostało rozwiązane w połowie 1950 roku. W ten sposób wykształcił się w Polsce teoretycznie system wielopartyjny. W praktyce życia politycznego monopol na władzę posiadała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza ściśle kontrolująca partie satelickie ZSL i SD.

Komuniści wzorując się na praktyce radzieckiej powielali schematy rządów stalinowskich. W bloku radzieckim, wobec procesów integracyjnych na Zachodzie, państwa komunistyczne Europy Środkowo-Wschodniej podporządkowano Związkowi Radzieckiemu we wszystkich dziedzinach życia państwowego. Rok 1949 przyniósł utrwalenie w PZPR dominującej pozycji zwolenników stalinizmu z Bierutem na czele - z władz partii i z samej partii zostali usunięci „wrogowie” polityczni, m.in. Władysław Gomułka, który ostatecznie po wielkich czystkach w partii lat 1950-1951 w sierpniu 1951 roku został aresztowany. Rozpoczął się mroczny czas rządów stalinizmu w naszym kraju, okres bezprawia, terroru, rozbudowy aparatu represji, szeregów Milicji Obywatelskiej, UB, ORMO i innych formacji służb tajnych, w pełni kontrolowanych przez radzieckich towarzyszy.

Zapamiętaj!

Ostatecznym przypieczętowaniem zmian ustrojowych i politycznych zachodzących w Polsce było uchwalenie 22 lipca 1952 roku nowej konstytucji państwa polskiego - Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Choć dokument uchwalono w rocznicę ogłoszenia Manifestu PKWN, jednak nie zawierał on treści samego Manifestu, który w praktyce w 1952 roku był „białym krukiem” nie do zdobycia.

Nowa konstytucja oparta była na wzorach radzieckich. Pozwalała na dużą dowolność interpretacji przepisów przez władzę. W praktyce życia politycznego przepisy ustawy zasadniczej pozwalały na stosowanie praktyk totalitarnych reżimu komunistycznego. Przewidziano w zakresie ustroju gospodarczego uspołecznienie (nacjonalizację) środków produkcji. Zachowano własność osobistą, ale jednocześnie państwo brało pod kontrolę inne formy własności - spółdzielczą i państwową.

Zatarto granice między władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą:

- najwyższym organem władzy państwowej był Sejm (kadencja 4-letnia, wybory czteroprzymiotnikowe) jednak wobec braku określenia praw posłów i trybu rozwiązywania Sejmu, można było łatwo kierować obradami;

- Rada Państwa - organ władzy państwowej - miała mieć zwierzchnictwo nad radami narodowymi różnych szczebli w terenie i bardzo szerokie kompetencje, które formalnie pokrywały się z prawami Sejmu, a nawet je przewyższały (np. wydawanie przez Radę Państwa dekretów z mocą ustawy w przerwach między sesjami Sejmu, zarządzanie wyborów do Sejmu, zwoływanie jego sesji, ostateczna interpretacja ustaw Sejmu).

Sytuacji w Polsce nie zmieniła śmierć Stalina (5 marca 1953 roku) i zmiany w kierownictwie radzieckim. Kolektywne kierownictwo z Mołotowem, Malenkowem i Chruszczowem z ociąganiem ujawniało zbrodnie stalinowskie, zalecając przywódcom państw komunistycznych zmianę sposobu rządzenia. Sugestie Kremla w Polsce spotkały się z nikłym odzewem - nadal prawie dyktatorskie rządy sprawował Bolesław Bierut i jego najbliżsi współpracownicy z PZPR, pozostający w najwyższych władzach. Nadal na prawdziwych i domniemanych wrogów systemu spadały surowe represje, które nie ominęły nawet ludzi reżimu oskarżanych o współpracę z państwami zachodnimi (wiosna 1953 - aresztowanie marszałka Michała Roli-Żymierskiego i innych oficerów LWP).

Na lata 1949-1955 przypadło wzmożenie ataków ze strony władz na Kościół katolicki i walka z jego wpływami na społeczeństwo polskie. Propaganda komunistyczna przedstawiała duchowieństwo polskie i hierarchię kościelną jako agenturę Watykanu i obcych służb. Organizowano wiece propagandowe w celu dyskredytowania pozycji Kościoła w Polsce - jedynej siły mogącej zagrozić rządom bezprawia komunistycznego.

W 1950 roku rząd przejął majątki instytucji dobroczynnej i oświatowej prowadzonej przez Kościół - Caritasu, a także decyzją sejmu z maja znacjonalizował wszystkie majątki kościelne.

Mimo ataków na Kościół podpisano porozumienie między rządem polskim a episkopatem - kwiecień 1950 - Kościół mógł kontynuować swoją pracę duszpasterską. Prymas Polski, kardynał Stefan Wyszyński, nie wierzył w szczerość porozumienia. Już w końcu 1950 roku wzmogły się ataki na księży, dostojników kościelnych, oskarżenia o antypolską postawę i działalność.

Wobec akcji władz komunistycznych biskupi wystosowali do rządu list Non possumus, w którym zarzucali mu łamanie porozumień, nie uchylali się jednak od partnerskiej współpracy. W odpowiedzi ponowiono ataki, rozpoczęły się procesy polityczne księży, nawet biskupów (m.in. biskupa kieleckiego, Czesława Kaczmarka). W odpowiedzi na nieugiętą postawę prymasa Wyszyńskiego 26 października 1953 roku został on aresztowany i uwięziony w Rywałdzie, a następnie w Stoczku koło Lidzbarka Warmińskiego.

Czy wiesz, że...

Wbrew nadziejom władz na złamanie oporu duchowieństwa i społeczeństwa autorytet Kościoła i samego prymasa w społeczeństwie polskim ogromnie wzrosły.

Gospodarka

Gospodarka polska po wojnie opierała się, zgodnie z modelem radzieckim, na polityce planowania. Już w listopadzie 1945 roku powstał Centralny Urząd Planowania, na czele którego stanął profesor Czesław Bobrowski. Pierwsze plany krótkofalowe pojawiły się jeszcze w latach 1945-1946 i zostały zrealizowane.

W lipcu 1947 roku Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę wprowadzającą w gospodarce polskiej plan 3-letni - Plan Odbudowy Gospodarczej. Obejmował lata 1947-1949. Zakładał:

- podniesienie stopy życiowej Polaków (poziom życia miał przewyższyć wskaźniki przedwojenne),

- likwidację szkód wojennych,

- pełne połączenie Ziem Odzyskanych z resztą Polski,

- ugruntowanie nowego modelu gospodarczego,

- osiągnięcie przedwojennej produkcji w przemyśle, wzrost o 10% produkcji rolnej w porównaniu do stanu przedwojennego, pełne odbudowanie zniszczonych przedsiębiorstw.

Plan 3-letni jako jedyny z powojennych planów gospodarczych Polski został zrealizowany, a założenia osiągnięto jeszcze przed upływem terminu. Niestety przyniósł rozpoczęcie (1948 rok) kolektywizacji (przymusowego przystępowania chłopów do spółdzielni i państwowych gospodarstw rolnych) wsi. Naciski państwa na średnie i drobne przedsiębiorstwa, centralne dystrybuowanie surowców, nakładanie wysokich podatków doprowadziło do przejęcia przez państwo nie tylko dużych, ale znacznej ilości średnich i drobnych przedsiębiorstw. Dzięki wielkim nakładom państwa na odbudowę wzrosło zatrudnienie, choć jakość wykonywanej pracy pozostawiała wiele do życzenia. Trudności w zaopatrzeniu rynku dały komunistom pretekst do oskarżenia handlowców prywatnych i pośredników o akcję sabotażową. Stało się to podstawą przejmowania przez państwo spółdzielni handlowych np. „Społem”, nakładania podatków, które rujnowały drobnych handlowców oraz wydawania specjalnych pozwoleń na prowadzenie handlu. W wyniku tzw. „bitwy o handel” w ciągu dwóch lat liczba prywatnych punktów handlowych i pośredników zmalała o ponad połowę ze 131 tys. w 1947 do ok. 60 tys. w 1949 roku. Niewydolny handel państwowy, trudności aprowizacyjne spowodowały trudności w zaopatrzeniu sklepów, zmniejszenie punktów handlowych a w konsekwencji zjawisko, które miało długo towarzyszyć gospodarce polskiej - kolejki, pogorszenie jakości obsługi i „czarny rynek”.

W okresie realizacji planu państwo przejęło system bankowy. Wzrosły wydatki państwa, braki pieniędzy pokrywano drukiem banknotów, które nie miały pokrycia w złocie, w towarach i w dewizach. Prowadziło to do inflacji.

W lipcu 1950 roku Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę o planie 6-letnim. Wobec narastającego napięcia zimnowojennego nacisk położono szczególnie na rozwój przemysłu ciężkiego. Plan zakładał:

- szybką industrializację Polski w oparciu o przemysł ciężki, zbrojeniowy. Produkcja przemysłowa miała, wzrosnąć aż o 158 %!,

- wzrost w rolnictwie o 50%,

- wzrost dochodu obywateli o 112%.

Początkowo realizacja planu wydawała się łatwa - powodzenie planu 3-letniego mogło wróżyć sukces w latach 1950-1951. Wobec wzrostu niepokoju w świecie i początku rywalizacji i konfrontacji systemu komunistycznego z demokracjami zachodnimi (wojna w Korei) w Polsce wzrosły nakłady na przemysł ciężki. Odbywało się to kosztem inwestycji w przemyśle lekkim i w rolnictwie. Ludzi zmuszano do ciężkiej pracy ciągle podnosząc normy (w praktyce nie były one wykonywane, ale najważniejsze były oficjalne sprawozdania, a te były zawsze optymistyczne). Państwo rozbudowywało przemysł stoczniowy, samochodowy, hutniczy (Huta im. Lenina pod Krakowem) i metali kolorowych (huta aluminium w Skawinie pod Krakowem). Technologie stosowane w przemyśle były przestarzałe, a wzrost produkcji osiągano przez zwiększanie zatrudnienia, a nie przez unowocześnianie oraz zwiększanie wydajności pracy (polityka ekstensywna).

Rolnictwo było niedoinwestowane, rolnicy indywidualni (w ramach walki z „kułactwem” i kolektywizacji wsi) obciążani wysokimi podatkami. Wobec braków żywności na rynku stosowano rekwizycje wśród rolników i przymusowe włączanie gospodarstw indywidualnych do spółdzielni. W konsekwencji nastąpił spadek produkcji, a co za tym idzie ciągłe niedobory na rynku i wprowadzenie systemu kartkowego.

Państwo nie inwestowało w budownictwo mieszkaniowe, a wobec ciągłych migracji ze wsi do miast sytuacja lokalowa była fatalna. W konsekwencji walki z prywatnym handlem w 1953 roku już tylko 7% punktów handlowych pozostawało w rękach prywatnych. Pogorszenie sytuacji materialnej społeczeństwa przyniosła przeprowadzona w październiku 1950 roku wymiana pieniędzy - obywatele posiadający gotówkę i oszczędności stracili na tej operacji ok. 3 mld. ówczesnych złotych polskich. Rok 1953 przyniósł podniesienie przez państwo większości cen na towary przemysłowe i żywność, co spowodowało realny spadek wartości płac i obniżenie stopy życiowej ludności.

Zapamiętaj!

Cechą charakterystyczną planu 6-letniego były ciągłe korekty, zmiany założeń planu. Rok 1955 przyniósł zakończenie realizacji planu; efekty były negatywne: dochód wzrósł jedynie o 73% (założenia 112%), zatrudnienie o 56% (60%), produkcji rolnej 13% (50%!), płace wzrosły o 27% (40%). Jedynie w przemyśle produkcja wzrosła o 172% (158%). Ogólnie obniżył się poziom życia ludności, zmalała konsumpcja, niedoinwestowane rolnictwo przeżywało wielkie trudności, brakowało mieszkań.

Kolejne lata miały przynieść w socjalistycznej gospodarce polskiej plany w cyklach 5-letnich, zgodnie z wzorami radzieckimi.