Polska w latach 1957-1968

Polska w latach 1957-1968

Sytuacja międzynarodowa, na Kremlu i w ruchu komunistycznym

Druga połowa lat 50. charakteryzowała się skomplikowaną sytuacją polityczną. Francja i Wielka Brytania wsparły państwo Izrael w jego wojnie przeciwko Egiptowi. USA zachowały stanowisko mediatora, ignorując jednocześnie fakt interwencji radzieckiej na Węgrzech. Sytuacja ta doprowadziła do wzrostu wpływów i zaangażowania ZSRR w politykę światową, a szczególnie do wzrostu jego znaczenia w krajach arabskich. Także kolejne lata, wobec zaangażowania Francji w wojnie w Algierii, a Wielkiej Brytanii w problemy rozpadającego się imperium kolonialnego, doprowadziły do wzrostu znaczenia Związku Radzieckiego wśród nowo powstających państw Afryki i Azji - wszechstronna pomoc Kremla dla nowych sojuszników.

Europa Zachodnia podjęła kolejne kroki w kierunku integracji - w Rzymie w marcu 1957 roku powstała Europejska Wspólnota Gospodarcza, która miała na celu stworzenie wspólnego europejskiego rynku i unii gospodarczej. W wyścigu technologicznym ZSRR osiągał pewne sukcesy - jako pierwsze państwo umieścił na orbicie okołoziemskiej sztucznego satelitę (w 1957 r.). Zdobycie władzy na Kubie przez komunistę, Fidela Castro, w 1959 roku było ciosem dla polityki Stanów Zjednoczonych, a wielkim sukcesem (także ideologicznym) dla Kremla.

W 1960 roku prezydentem Stanów Zjednoczonych został demokrata, John Kennedy, który zwrócił uwagę na wzrastającą rolę militarną i polityczną Kremla - naciskał na wzrost amerykańskiego potencjału nuklearnego i umieszczenie rakiet w Europie. W odpowiedzi na to, w sierpniu 1961 roku, została zamknięta granica między Berlinem Wschodnim a Zachodnim. Rząd NRD kazał oddzielić miasta murem.

Było to naruszenie międzynarodowych ustaleń i faktyczne włączenie Berlina Wschodniego do NRD. Napięcie wzrosło, a świat stanął w obliczu wojny, kiedy w październiku 1962 roku Moskwa rozmieściła na Kubie rakiety atomowe, a USA podjęły blokadę wyspy. Akcja wymiany listów przyniosła wycofanie broni radzieckiej z wyspy, co zostało odebrane jako porażka ZSRR na arenie międzynarodowej. Rozpoczęto próby dialogu. Pewne oznaki złagodzenia stosunków między Zachodem a Wschodem nastąpiły w 1963 roku - w sierpniu został podpisany układ o zakazie prób jądrowych, sygnowany przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR. W celu szybkiego komunikowania się założona została bezpośrednia łączność telefoniczna między przywódcami ZSRR i USA.

Wobec pogarszającej się sytuacji gospodarczej Związku Radzieckiego, w polityce międzynarodowej w latach 1965-1966 zaczęły dominować Stany Zjednoczone. Przejawem tego było zaangażowanie się Waszyngtonu w Wietnamie i sukcesywne zwiększanie potencjału militarnego w tym państwie. Jednocześnie rząd Stanów Zjednoczonych, mimo propagandy głoszącej hasła obrony „wolnego świata”, popierał reżimy totalitarne. Wykorzystywała to Moskwa do kreowania, z dużym powodzeniem, w opinii państw Trzeciego Świata negatywnego wizerunku demokracji amerykańskiej.

Walka ideologiczna i wyścig militarny między Zachodem a Wschodem miały swoje odbicie w lokalnych konfliktach. Jednym z przykładów może być 7-dniowa wojna arabsko-izraelska. W wyniku walk w czerwcu 1967 roku Izrael, wspierany przez państwa zachodnie i USA, zajął należący do Egiptu Półwysep Synaj i znaczne tereny Jordanii i Syrii łącznie z Jerozolimą. Państwa arabskie, wspierane przez Moskwę i państwa bloku radzieckiego, poniosły klęskę. Spadek napięcia nastąpił dopiero po bezpośrednich rozmowach między prezydentem USA, Johnsonem, a premierem ZSRR, Kosyginem. Wojna czerwcowa w świecie komunistycznym doprowadziła do wzrostu nienawiści do Żydów, a w Polsce wywołała fobię antysemicką.

Na Kremlu w drugiej połowie lat 50., wobec toczącej się walki frakcyjnej, Nikita Chruszczow ze swoją ekipą zaczął odchodzić od haseł demokratyzacji. Powracały powoli praktyki rządów partyjnych konserwatystów. Mimo pozorów zgody na różne drogi dochodzenia do socjalizmu, rok 1957 przyniósł po naradzie w Moskwie zaostrzenie kursu wobec „rewizjonistów” (przywódców partyjnych i członków partii komunistycznych, którzy dążyli do budowy socjalizmu według własnych wzorców i modeli) i wkroczenie na drogę kolejnego etapu rewolucji komunistycznej. Dało się to zauważyć w ekspansji ideologicznej i pomocy nowo powstałym państwom Afryki i Azji (dekolonizacja w świecie). Rok 1958 przyniósł w Moskwie doniosłe zmiany - Chruszczow został premierem będąc jednocześnie I sekretarzem KC KPZR i zawarł sojusz z konserwatystami partyjnymi. Wykonanie wyroku śmierci na Imre Nagym (premierze i przywódcy powstania węgierskiego w 1956 roku) było sygnałem dla kierujących państwami bloku komunistycznego, aby zrezygnować z samodzielnego myślenia i szukania własnych dróg dojścia do socjalizmu.

Nastąpiło także pęknięcie w ruchu komunistycznym - Chiny obrały własną drogę, tzw. „wielki skok” w budowaniu nowego ładu, krytykując postawę i drogi komunizmu radzieckiego. Ostateczne rozbicie w ruchu komunistycznym nastąpiło w początkach lat 60.

ZSRR odniósł sukcesy w rywalizacji technicznej z Zachodem - 1961 r. - lot w kosmos Jurija Gagarina. Gospodarczo, wobec wielkich trudności, tempo wzrostu znacznie osłabło. XXII Zjazd KPZR wykazał wewnętrzne rozbicie w partii. Nie zostały podjęte żadne konkretne decyzje. Widać jednak było coraz wyraźniej odchodzenie od względnego liberalizmu Chruszczowa z połowy lat 50. (stłumienie wystąpień robotniczych w kilku miastach Związku Radzieckiego). Trudności gospodarcze ZSRR i państw bloku komunistycznego były przyczyną pewnego osłabienia ekspansji komunistycznej w świecie w połowie lat 60. Ostatecznie został potwierdzony rozłam w ruchu komunistycznym, a nawet pojawiła się groźba wojny między Chinami a ZSRR. Rozłam dotyczył nie tylko dwóch głównych adwersarzy, ale miał swoje odbicie w poszczególnych partiach komunistycznych.

Niepowodzenia radzieckiej polityki światowej, trudności gospodarcze, doprowadziły do ustąpienia w październiku 1964 roku Nikity Chruszczowa z funkcji I sekretarza KC KPZR. Jego miejsce zajął Leonid Breżniew. Premierem został Aleksiej Kosygin. Rozpoczynał się nowy etap w dziejach ZSRR, a dla polskich komunistów pojawił się znak dający możliwość wycofania się z ustępstw i wprowadzania ograniczeń swobód obywatelskich. W ZSRR rozpoczęły się procesy dysydentów, ograniczenie swobód twórców kultury, wystąpienia antyżydowskie. Zakończyła się destalinizacja, a do władzy doszli etatowi pracownicy partii. W polityce światowej przywódcy radzieccy podjęli nową ofensywę ideologiczną wykorzystując zaangażowanie USA w Wietnamie i protesty, jakie wojna w Azji wywoływała w całym świecie zachodnim.

Utrwalenie podziału świata na dwa obozy nastąpiło w czasie wojny czerwcowej 1967 r. między Izraelem a państwami arabskimi. ZSRR i państwa komunistyczne opowiedziały się za Arabami, a państwa zachodnie za Izraelem.

Sytuacja w PZPR i we władzach polskich w latach 1957-1967

Na sytuację w Polsce duży wpływ miała sytuacja międzynarodowa, a szczególnie zmiany zachodzące w ZSRR i państwach poddanych wpływom komunistycznym. W PZPR nurt reformistyczny Gomułki zaczął powoli ustępować dawnej linii politycznej partii. Gomułka, który miał w społeczeństwie duży kredyt zaufania, zaczął, nie mając w kręgach partyjnych dostatecznego poparcia dla reform, odchodzić od ideałów października. Aktualne stawało się pytanie: Czy można wierzyć Gomułce?

Jeszcze w styczniu 1957 roku odbyły się wybory do Sejmu. W atmosferze dużych oczekiwań społecznych, wobec wsparcia prymasa Wyszyńskiego, społeczeństwo wzięło liczny udział w wyborach. Do Sejmu weszli także posłowie katoliccy, m.in. Stefan Kisielewski i Stanisław Stomma. Wybory nie przyniosły większych zmian we władzach - premierem ponownie został Józef Cyrankiewicz, a przewodniczącym Rady Państwa Aleksander Zawadzki. Sejm był zdominowany przez komunistów i członków partii satelickich. Poczuli się oni teraz silniej, co ujawniło się wzrostem ich aktywności już w 1957 roku.

W partii nadal trwała rywalizacja między grupą deklarującą się jako reformatorska a zwolennikami rządów „konserwy” partyjnej. Z czasem ta druga opcja osiągnęła przewagę, przejmując kluczowe stanowiska w państwie i aparacie partyjnym. Gomułka, nie mając zbyt mocnej pozycji, szukał zbliżenia zarówno z jednymi jak i z drugimi, co siłą rzeczy musiało prowadzić do ustępstw i powrotu rządów dyktatorskich. Wyrazem nowej tendencji w partii było m.in. zamknięcie w październiku 1957 roku „rewizjonistycznego” tygodnika młodych lewicowych inteligentów „Po prostu”. Nowy kurs wobec społeczeństwa najlepiej dał się zauważyć po stłumieniu październikowych zamieszek w Warszawie. Wobec odchodzenia od ideałów października - dialogu ze społeczeństwem - z partii zaczęli występować intelektualiści i twórcy kultury. Tak rozpoczynał się nowy rozdział w dziejach Polski.

W końcu 1957 roku pod hasłem walki z „frakcyjnością” rozpoczęła się czystka w PZPR - z szeregów partii usunięto ok. 300 tys. członków. Ponownie zwiększyła się rola cenzury, coraz mniej osób wyjeżdżało na Zachód, zaczęto rozbudowywać szeregi tajnej policji i organów przymusu.

Poprawne jeszcze w 1957 r. stosunki państwo - Kościół (prymas Wyszyński ogłosił rozpoczęcie przygotowań do obchodów milenium chrztu Polski poprzedzonego Wielką Nowenną prowadzoną w duchu odrodzenia moralnego Polaków) już w 1958 r. uległy ochłodzeniu.

Wyraźnym odejściem od haseł polskiego października były obrady III Zjazdu PZPR (marzec 1959). Gomułka zerwał ostatecznie z możliwością kroczenia Polski własną drogą do socjalizmu, zapowiedział przywrócenie akcji kolektywizacji rolnictwa. Ponowione zostały ataki na Kościół. Zjazd zakończył się ugruntowaniem pozycji Gomułki, występującego teraz w sojuszu z umiarkowanymi konserwatystami. Zakończył się ostatecznie etap reform i rozpoczynał jednocześnie czas odchodzenia od swobód października ’56.

Na przełom lat 50. i 60. przypadła wzmożona nagonka na Kościół i duchownych. Władze rozpoczęły przejmowanie majątków instytucji kościelnych, niechętnie wydawały pozwolenia na budowę kościołów (1960 rok - rozruchy w Nowej Hucie po odmowie wydania pozwolenia na budowę kościoła). Lekcje religii zostały usunięte ze szkół.

W 1961 roku odbyły się kolejne wybory do Sejmu. Zwycięstwo odnieśli komuniści, którzy zdobyli zdecydowaną większość, a przez posłów z partii i stronnictw satelickich kontrolowali w pełni działalność Sejmu. We władzach nie nastąpiły żadne poważniejsze zmiany.

Wobec okrzepnięcia władzy ekipy Gomułki, z życia politycznego byli odsuwani zwolennicy reform. W atmosferze zwiększającego się nacisku i terroru stosowanego przez UB, zastraszone społeczeństwo nie próbowało większych akcji samoobrony. Do władzy doszli ludzie szermujący hasłami antysemickimi, niechętni jakimkolwiek zmianom, hołdujący dawnym metodom sprawowania władzy. W lutym 1962 roku został zlikwidowany Klub Krzywego Koła w Warszawie, który był forum wolnej dyskusji w środowiskach partyjnych reformatorów i młodych działaczy partyjnych.

Kolejna ofensywa ideologiczna komunistów w Polsce przypadła na rok 1963. Powróciły praktyki rządów systemu totalitarnego. Spotkało się to z reakcją środowiska intelektualistów polskich. W marcu 1964 roku na ręce władz został przekazany protest - List 34 - polskich intelektualistów i ludzi kultury, którzy wystąpili przeciwko praktykom systemu gomułkowskiego i indoktrynacji ideologicznej kultury. List 34, który ukazał się na Zachodzie, wywołał reakcję władz, a jego sygnatariusze byli bojkotowani przez środki masowego przekazu. Sprawa protestu odbiła się szerokim echem w środowisku akademickim Warszawy. Nadający ton grupom dyskusyjnym Jacek Kuroń i Karol Modzelewski zostali aresztowani. Podobny los spotkał w 1965 roku autorów Listu 34.

W takiej sytuacji politycznej odbył się w czerwcu 1964 roku IV Zjazd PZPR, który ostatecznie potwierdził dominację w partii zwolenników totalizacji systemu i życia politycznego w Polsce. Rozbudowano aparat przemocy. Doszło do kolejnych przetasowań w obrębie ekipy komunistycznej na szczytach władzy państwowej, partyjnej, w wojsku i milicji.

W latach 1964-1967 ekipa Gomułki utrwalała rządy systemu. Kolejne wybory do Sejmu i rad narodowych w maju 1965 roku nie przyniosły większych zmian personalnych na szczytach władzy. Stopniowo rola Sejmu była ograniczana, co wyrażało się coraz rzadszymi i krótszymi sesjami Sejmu. Same wybory zostały przez komunistów sfałszowane.

Napięciu uległy stosunki państwo-Kościół. Komuniści próbowali wykorzystać różniące się stanowiska dostojników kościelnych co do zmian zachodzących w Kościele katolickim na fali odnowy po II Soborze Watykańskim, jednak nie przyniosło to efektów. Kościół w Polsce nadal był główną siłą opozycyjną. Wielkie wrażenie wywołał list biskupów polskich skierowany pod koniec 1965 roku do episkopatów różnych krajów. Biskupi polscy w liście do biskupów niemieckich oceniając wzajemne kontakty w przeszłości „wybaczali (Niemcom) i prosili o wybaczenie (m.in. za niehumanitarne akcje przesiedleńcze po wojnie)”. Reakcja władz polskich była wyjątkowo agresywna - episkopat polski został oskarżony o działania antypolskie, a propaganda komunistyczna próbowała za pomocą manipulacji niechętnie nastawić wiernych do duchowieństwa.

Do swoistej konfrontacji między Kościołem a państwem doszło w 1966 roku w czasie obchodów Milenium - 1000-lecia państwowości polskiej (przyjęcia chrześcijaństwa). Oficjalne obchody były organizowane w tym samym czasie i miejscu, co kościelne, a efekt tego był taki, że tłumy wiernych spieszyły na msze i uroczystości religijne, a obchody oficjalne, mimo nakazów, były przez Polaków pomijane.

Na fali wojny czerwcowej 1967 roku między Żydami i Arabami, w Polsce zaczęła narastać fobia antysemicka - Gomułka nazwał nawet polskich komunistów pochodzenia żydowskiego „piątą kolumną”. Rozpoczęła się czystka w wojsku, policji, we władzach - usuwanie ludzi pochodzenia żydowskiego.

Gospodarka polska w latach 1956-1967

Wydarzenia października 1956 roku miały swoje przyczyny w bardzo złej sytuacji gospodarczej państwa i społeczeństwa. Odchodzenie od postulatów października dało się zauważyć także w gospodarce. Zarządzanie gospodarką nadal było centralnie sterowane, a planowość pozostawała podstawą budownictwa i rozwoju gospodarki socjalistycznej. Przedsiębiorstwa państwowe dominowały w polskim przemyśle.

W lipcu 1957 roku został uchwalony pierwszy plan 5-letni, obejmujący lata 1956-1960 - zwiększenie nakładów na poprawę położenia ludności i wzrostu konsumpcji:

- w latach 1957-1958 sytuacja gospodarcza była dobra - rynek był zrównoważony, płace wzrosły, nastąpiła poprawa w zarządzaniu przedsiębiorstwami, w rolnictwie po zaprzestaniu akcji kolektywizacyjnej wzrosła produkcja. W takiej sytuacji w 1958 roku nastąpiła korekta planu - powrót do przyspieszonej industrializacji i położenie nacisku na rozwój przemysłu ciężkiego (konieczność militaryzacji bloku radzieckiego związana z sytuacją międzynarodową);

- dzięki odejściu na fali sukcesów polskiego października od procesu kolektywizacji polepszyła się sytuacja zaopatrzeniowa. Jednak po stopniowej likwidacji zmian z 1956 roku władze z przyczyn ideologicznych zaczęły powracać do koncepcji likwidacji prywatnego rolnictwa, co niebawem ponownie pogorszyło sytuację żywnościową w miastach.

Polska prowadziła bardzo ograniczoną wymianę handlową z państwami zachodnimi. Wobec przestarzałych technologii i złej jakości polskich wyrobów, przegrywaliśmy w konkurencji z produktami zachodnimi. Dla złagodzenia niedoborów na rynku wewnętrznym kupowaliśmy towary za granicą, co prowadziło do deficytu w handlu zagranicznym.

Dzięki przesunięciu znacznych nakładów finansowych na budownictwo mieszkaniowe poprawiła się sytuacja lokalowa. Osiągnięcia były skromne, ale wobec wzrostu realnych dochodów i podniesienia się stopy życiowej, dla przeciętnego Polaka lata 1956-1958 były niezłe - była to tzw. „mała stabilizacja”.

W 1959 roku zostały opracowane założenia nowego planu gospodarczego - 5-letniego, przypadającego na lata 1961-1965. Ponownie szczególny nacisk położono na wzrost inwestycji i produkcji przemysłowej, co musiało się odbić realnym spadkiem nakładów na budownictwo, zahamowaniem wzrostu płac, obniżeniem inwestycji w rolnictwie.

Generalnie w okresie realizacji II planu 5-letniego został przyhamowany rozwój gospodarczy. Szybko rozwijał się przemysł - wielkie inwestycje to budowa kopalń odkrywkowych węgla brunatnego w Koninie i Turoszowie, siarki w okolicach Tarnobrzega i Machowa i inne. Należy jednak pamiętać, że polski przemysł był przestarzały, energo- i materiałochłonny.

W rolnictwie ponownie promowano politykę kolektywizacji - państwo sztucznie dotowało i utrzymywało upadające spółdzielnie, które miały konkurować z prywatnym, indywidualnym rolnictwem. Wobec przewagi mało efektywnego rolnictwa spółdzielczego i państwowego klęski nieurodzaju prowadziły do wielkich trudności aprowizacyjnych w sklepach.

W 1964 roku zostały przyjęte założenia do nowego III planu 5-letniego, przypadającego na lata 1966-1970 - choć były skromniejsze niż poprzednie, jednak po raz kolejny nacisk położono na produkcję przemysłową. Tym razem nie zapomniano o wzroście inwestycji, konsumpcji i produkcji rolnej. W latach 1966-1967 realizacja planu była na ogół dobra. Mimo to sytuacja ludności poprawiła się jedynie nieznacznie, nie wyeliminowano ostatecznie niedoborów na rynku - zmniejszyła się hodowla, co wywołało braki w zaopatrzeniu i podniesienie cen mięsa. Wystąpienia robotników przeciwko rządom Gomułki i jego ekipy były zapowiedzią nadciągającej burzy.