Życie na kredyt. Polska w latach 1970-1976

Życie na kredyt. Polska w latach 1970-1976

Sytuacja międzynarodowa

Początek lat 70. przyniósł w polityce światowej próby łagodzenia napięć i konfliktów. Potencjały militarne obu bloków polityczno-wojskowych były zrównoważone, siły militarne w każdej chwili były gotowe do zniszczenia przeciwnika. Przy jednoczesnym podjęciu akcji odwetowej strony przeciwnej musiałoby to prowadzić do globalnego zniszczenia społeczeństw. Trwał stan zbrojnego pokoju.

Początek lat 70.:

- dla Stanów Zjednoczonych i państw zachodnich był czasem kryzysu politycznego i gospodarczego. USA były zaangażowane w wojnę w Wietnamie a także militarnie i gospodarczo w innych państwach Dalekiego Wschodu. Wywoływało to protesty nie tylko amerykańskiej, ale także światowej opinii publicznej. Trudności ekonomiczne państw Europy Zachodniej przyspieszyły integrację ekonomiczną i polityczną w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, do której chęć wstąpienia zgłosiły nowe państwa;

- ZSRR: przyjęcie Chin do ONZ (październik 1971) jak i globalna sytuacja na świecie stwarzały możliwość prowadzenia polityki odprężenia przy jednoczesnym zachowaniu dominacji politycznej, wojskowej i ideologicznej nie tylko w Europie Środkowo-Wschodniej, ale także na Dalekim Wschodzie, w Afryce i Ameryce Środkowej i Południowej;

- październik 1971 - czterostronny układ w sprawie statusu Berlina Zachodniego - uznanie okupacji czterech państw i zachowanie odrębności od RFN. W konsekwencji układu, który był ustępstwem państw zachodnich na rzecz ZSRR, doszło do normalizacji w stosunkach między RFN i NRD;

- maj 1972 - wizyta prezydenta USA, Richarda Nixona, w Moskwie i podpisanie Układu o Ograniczeniu Zbrojeń Strategicznych - SALT 1;

- od 1972 roku rozpoczęcie przygotowań do zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE), która rozpoczęła obrady w Helsinkach w połowie 1975 roku;

- październik 1973 - wojna arabsko-izraelska w konsekwencji doprowadziła do ustępstw państw zachodnich wobec ZSRR, który żądał powstrzymania Izraela. Z powodu podniesienia cen ropy naftowej przez państwa arabskie rozpoczął się trwający kilka lat na Zachodzie kryzys paliwowo-energetyczny, stagnacja gospodarcza, konieczność szukania porozumień gospodarczych z państwami komunistycznymi, napływ kredytów, które były w znacznej mierze konsumowane i przeznaczane na wzrost potencjału zbrojeniowego państw Układu Warszawskiego;

- pozorna polityka odprężenia ZSRR przy jednoczesnej ekspansji ideologicznej i militarnej przyniosły w połowie lat 70. przejęcie inicjatywy i przewagę potencjału militarnego strony radzieckiej - komunistyczny rząd Wietnamu Północnego zajął Sajgon i południowy Wietnam, przy pomocy radzieckiej w Kambodży i Laosie władzę przejęły reżimy komunistyczne, w Afryce pomoc radziecka i kubańska pozwoliła przejąć przez komunistów władzę w Angoli, Mozambiku, Jemenie Południowym i Somalii;

- w ZSRR doszło do ustabilizowania się prawie dyktatorskiej władzy sekretarza generalnego KC KPZR Leonida Breżniewa i jego ekipy. W konsekwencji deklaracji końcowej KBWE (m.in. poszanowanie praw człowieka), w atmosferze totalitarnych metod rządzenia i fatalnej sytuacji gospodarczej w ZSRR coraz szersze kręgi zataczał ruch dysydencki (opozycyjny). Nasilające się protesty społeczne były krwawo tłumione przez reżim.

Sytuacja wewnętrzna w Polsce - we władzach i w partii

W wyniku wydarzeń na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku została obalona ekipa Gomułki, a władzę w partii i w Polsce przejął I sekretarz KC PZPR, Edward Gierek. Nowe władze dla zdobycia zaufania w społeczeństwie podjęły drobne zmiany i wykonały gesty pojednania, które miały na celu rozładowanie napięć, polepszenie sytuacji politycznej i ekonomicznej w państwie. Zmieniony został ton propagandy, powierzchowne zmiany zaszły w kierownictwie ZSL i Centralnej Radzie Związków Zawodowych, zmienił się stosunek władz do Kościoła katolickiego.

Pozorne ustępstwa władz nie zmieniły sytuacji na Wybrzeżu. Nie zostały wyjaśnione wszystkie okoliczności wypadków grudniowych, osób odpowiedzialnych za masakrę nie ukarano, nie cofnięto podwyżek cen żywności. W konsekwencji w styczniu 1971 roku doszło do ponownych strajków i wieców najpierw w Szczecinie, a następnie w zakładach Trójmiasta.

VIII Plenum KC PZPR z lutego 1971 roku wprowadziło zmiany we władzach partii, potępiono uchybienia i działania podejmowane przez ludzi Gomułki. We wnioskach końcowych znalazła się zapowiedź nawiązania „więzi z masami”, odbudowania zaufania między władzą a społeczeństwem, upowszechniania „demokracji socjalistycznej” - bez jakichkolwiek konkretnych zobowiązań i decyzji. Konsekwencją okrzepnięcia ekipy Gierka było przetasowanie personalne we władzach partyjno-państwowych - odsunięcie od stanowisk Moczara i jego zwolenników, przy jednoczesnym poparciu wojska i służb policyjnych dla nowej elity partyjno-państwowej. VI Zjazd PZPR w grudniu 1971 roku potwierdził dominującą pozycję w partii I sekretarza KC Edwarda Gierka i jego zwolenników, którzy zajęli zdecydowaną większość miejsc w Komitecie Centralnym i w rządzie.

Sukcesem wystąpień robotników ze stycznia i lutego 1971 roku było cofnięcie podwyżki cen żywności, co nastąpiło w połowie lutego 1971 roku.

Przeprowadzone w marcu 1972 roku wybory do Sejmu sfałszowano, a wyniki, trudne do uznania za wiarygodne - nie przyniosły większych zmian, stabilizując władzę nowej ekipy. Kolejne miesiące i lata, mimo deklaracji odejścia od starych praktyk rządzenia, przyniosły:

- umocnienie rządów partyjnych;

- pełną kontrolę partii nad życiem politycznym i społecznym;

- rozbudowanie aparatu przemocy, który miał kontrolować życie obywateli.

Czy wiesz, że...

1 czerwca 1975 roku w Polsce została przeprowadzona reorganizacja administracji. Nowy podział administracyjny kraju na 49 województw w praktyce doprowadził do:

- wzrostu znaczenia władz centralnych;

- osłabienia samorządu terytorialnego (eliminacja powiatów);

- podporządkowania lokalnych działaczy partyjnych pracom i decyzjom centrum.

Pozycja Gierka i jego zwolenników uległa wzmocnieniu. Stabilizacja kierownictwa partyjno-państwowego prowadziła do zwiększenia represyjności - cenzura, konfiskaty, indoktrynacja społeczeństwa, represje wobec niezależnych publicystów, itd. Nowa polityka wyrażała się w nowej propagandzie i przyspieszeniu prac nad zmianą konstytucji.

Przygotowania do kolejnego zjazdu partii upływały w atmosferze zakulisowej walki o wpływy w partii. Na VII Zjeździe PZPR w grudniu 1975 roku zaaprobowano, po dokonaniu pewnych zmian, projekt nowej konstytucji. Walka o władzę w partii nie została jednoznacznie rozstrzygnięta I sekretarzem KC został ponownie Gierek.

ZAPAMIĘTAJ

10 lutego 1976 roku Sejm uchwalił zmiany w konstytucji. Mimo protestów wielu środowisk w nowej ustawie zasadniczej znalazł się zapis o socjalistycznym charakterze państwa, przewodniej i kierowniczej sile PZPR (podporządkowanie jej ZSL i SD w ramach Frontu Jedności Narodu), „nierozerwalnych więziach przyjaźni” i sojuszu z ZSRR, kolektywizacji polskiego rolnictwa.

Uchwalenie kontrowersyjnych zmian w konstytucji zwiększyło ferment polityczny w społeczeństwie. Wybory do Sejmu (marzec 1976) nie zmieniły układu politycznego w państwie. Sytuacja w Polsce, wobec pogarszającego się stanu gospodarki, fermentu społecznego, nierespektowania podpisanego przez władze PRL Aktu Końcowego KBWE, presji państw zachodnich na władze polskie spowodowanej łamaniem praw człowieka, prowadziło do wzrostu napięcia. Opublikowanie w maju 1976 roku programu tajnego Polskiego Programu Niepodległościowego skonsolidowało opozycję niepodległościową, która domagała się m.in. odzyskania suwerenności, pełnej demokracji w rozumieniu zachodnim, swobodnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Sytuacja w Polsce połowy lat 70. groziła wybuchem niezadowolenia społecznego.

W atmosferze odprężenia w Europie polska polityka zagraniczna osiągnęła pewne sukcesy:

- w 1972 roku niemiecki Bundestag ratyfikował polsko-zachodnioniemiecki układ - nawiązanie obustronnych układów i stosunków dyplomatycznych, uregulowanie kwestii odszkodowań dla ofiar hitlerowskich eksperymentów medycznych;

- po wizycie prezydenta USA, Richarda Nixona, w Warszawie uaktywniły się obroty handlowe polsko-amerykańskie;

- dostojnicy partyjno-rządowi składali oficjalne wizyty, przyjmując jednocześnie wielu zachodnich dyplomatów.

W konsekwencji została uruchomiona szeroka oferta kredytowa dla Polski - kontrolowane otwarcie granic polskich - możliwość zakładania kont dewizowych i otrzymania paszportu. Nie można jednak zapomnieć, że polska polityka zagraniczna była jedynie pochodną polityki radzieckiej, w pełni podporządkowaną interesom Kremla.

W latach 1970-1976 stosunki państwo - Kościół przechodziły różne etapy. Zaraz po wydarzeniach grudniowych z propagandy zniknął ton agresywnej antyreligijności, władze wydawały zezwolenia na budowę nowych świątyń. Odprężenie we wzajemnych kontaktach zaowocowało spotkaniem Edwarda Gierka z prymasem Stefanem Wyszyńskim. Gesty pojednania zakończyły się w połowie 1971 roku, kiedy to władza nowej ekipy okrzepła i nastąpił powrót napastliwego tonu propagandy wobec Kościoła, ograniczono ilość zezwoleń na budowy obiektów kościelnych. Kolejne lata przyniosły względną stabilizację - mimo pozorów dobrych stosunków z Kościołem władze próbowały podkopać jego pozycję. Ogromne znaczenie dla Kościoła polskiego miały tzw. „Kazania świętokrzyskie” wygłoszone w styczniu 1974 roku w kościele św. Krzyża w Warszawie przez prymasa Stefana Wyszyńskiego. Prymas zawarł w nich podstawowe prawa i wolności obywatelskie, opowiadając się:

- za godnym życiem wszystkich obywateli,

- przeciwko wszechwładzy państwa nad obywatelami.

Powstanie opozycji w początkach lat 70. było związane m.in. z pozornym liberalizmem nowej ekipy Gierka, pozornym, bo w maju 1971 został wprowadzony nowy kodeks wykroczeń, pozwalający na więzienie bez wyroku sądowego. Wydarzenia marcowe 1968 roku na krótko powstrzymały działania opozycji - teraz na wolność wyszli studenci i przywódcy marca ‘68. Władze nadal prowadziły akcje represyjne, aresztując wielu ludzi, nie zgadzających się na współpracę z reżimem. W wyniku procesu tzw. „Ruchu” (październik 1971) do więzienia trafili m.in. Stefan Niesiołowski i Andrzej Czuma. Środowiska inteligenckie inwigilowała SB, a ewentualne próby wybuchu niezadowolenia władze tłumiły aresztowaniami przywódców lub idąc na ustępstwa ekonomiczne wobec robotników np. Łodzi, czy Śląska.

Kościół katolicki jako samodzielna siła stawał się powoli i nieformalne inicjatorem opozycji antykomunistycznej, forum swobodnej i nieskrępowanej wymiany myśli.

Koniec 1974 roku przyniósł znaczne pogorszenie sytuacji materialnej ludności. Wraz z pojawieniem się niedoborów żywnościowych wystąpiło niezadowolenie społeczne. W niektórych środowiskach intelektualistów, studentów i robotników pojawiła się chęć przeciwstawienia się negatywnym zjawiskom - rozszerzał się ruch protestu. Ogromną rolę odgrywał Kościół katolicki, a szczególnie prymas Wyszyński konsekwentnie walczący o zachowanie podstawowych praw wynikających nie tylko z Karty Praw Człowieka ONZ, ale także z racji przyrodzonych praw ludzkich. Na tym tle doszło do zbliżenia i współdziałania opozycji laickiej (m.in. Antoni Słonimski) i opozycji katolickiej (Stanisław Stomma). Oba skrzydła krystalizującej się opozycji politycznej opowiadały się za uwolnieniem aresztowanych działaczy „Ruchu” i przeciwko antydemokratycznej postawie władz komunistycznych.

Bardzo ważny dla środowiska opozycyjnego był podpisany 5 grudnia 1975 roku List 59 intelektualistów w sprawie proponowanych zapisów w konstytucji. W oparciu o fundamentalne zasady oenzetowskiej Deklaracji Praw Człowieka i Aktu Końcowego KBWE, opozycjoniści domagali się m.in. zapewnienia przez władze podstawowych praw i wolności człowieka - swobody wyrażania poglądów, zrzeszania się, wolności słowa, zniesienia cenzury, a List 59 stał się podstawą do skonsolidowania się opozycji antykomunistycznej w PRL w połowie lat 70.

Władze odpowiedziały nowymi aresztowaniami i represjami wobec środowisk niezależnych.

Na pierwszą połowę lat 70. w polskiej gospodarce przypada okres dużego napływu kredytów udzielanych przez państwa zachodnie. Pieniądze te były lokowane w przedsięwzięcia - giganty: Huta Katowice, Trasa Łazienkowska, Wisłostrada w Warszawie, fabryki „Fiata” w Bielsku-Białej i Tychach i inne. W konsekwencji Polska, nie mogąc spłacić zaciągniętych pożyczek, wobec konieczności spłaty odsetek musiała zaciągać dalsze kredyty. Pod koniec lat 70. łączna suma kredytów i odsetek sięgnęła gigantycznej kwoty ponad 20 mld dolarów!

Polska w tym okresie miała zrealizować w swojej polityce ekonomicznej „wielki skok” inwestycyjny. Zapoczątkowany został już w 1971 roku, a w kolejnych latach kontynuowany:

- zwiększało się zatrudnienie, dochód, nakłady na inwestycje;

- w dużym tempie rosła konsumpcja - w praktyce dnia codziennego wzrost konsumpcji i stopy życiowej nie był wynikiem wypracowania dochodu przez samych Polaków, ale konsekwencją napływu wielkich ilości gotówki z kredytów państw zachodnich;

- przed Polakami stanęła szansa pokonania zacofania technologicznego - napływ nowych technologii i inwestycji.

Nacisk inwestycyjny został położony na przemysł ciężki - w metalurgii nakłady sięgnęły 250% (1971 - 76%), w energetyce tylko 75%. W przemyśle dominowało myślenie nieracjonalne i „gigantomania” - Huta Katowice, kopalnie węgla brunatnego w Bełchatowie, Zagłębie Lubelskie i inne. Nie dbano o ochronę środowiska - byle więcej i szybciej.

W rolnictwie początki rządów Gierka charakteryzowały się zwiększeniem produkcji żywności. W latach 1971-1975 wzrosła produkcja mięsa (wyższe ceny skupu) przy jednoczesnym nieproporcjonalnie mniejszym wzroście produkcji zbóż i pasz. Pociągnęło to za sobą konieczność importu pasz, co w konsekwencji prowadziło do konieczności zaciągania kredytów na rozwój hodowli! Pozorne sukcesy rolnictwa były dla władz motywacją do kolejnego nacisku na akcję kolektywizacji wsi. Władze, obawiając się wybuchu społecznego niezadowolenia w związku z wysokimi cenami żywności, sztucznie dotowały niskie ceny żywności. W praktyce, wobec wzrostu cen pasz i nieopłacalności hodowli, powodowało to negatywne zjawiska w gospodarce, a ponieważ nie zapobiegano tym niepokojącym objawom doszło do kryzysu. Produkcja żywności zaczęła powoli być tak droga, że aż nieopłacalna. Od 1974 roku zaczęliśmy kupować żywność za granicą.

Sytuacja mieszkaniowa nie uległa poprawie - przy wzroście liczby zawieranych związków małżeńskich, ilość oddawanych mieszkań była ciągle niewystarczająca. Nastąpiło realne obniżenie nakładów na gospodarkę mieszkaniową.

W latach 1971-1975 płace wzrosły, jednak wobec braku wielu towarów na rynku pojawił się nadmiar pustego pieniądza i zjawisko inflacji. Negatywną cechą życia społecznego stawał się alkoholizm i takie zjawiska jak łapówkarstwo, przekupstwo czy protekcyjne traktowanie znajomych.

Nadal obowiązywał system planowania, jednak założenia nie były w rzeczywistości realizowane. Statystyki zawyżano a realna sytuacja rynkowa znacznie odbiegała od danych zawartych w zestawieniach. Połowa lat 70. przyniosła pierwsze przesilenia i symptomy kryzysu gospodarczego. Wobec dużych dysproporcji między polityką konsumpcji a realnymi możliwościami społeczeństwa i państwa podwyżka cen stawała się nieunikniona.