Połączenie głosowe
Upewnij się, że masz włączone głośniki i mikrofon
zaprasza Cię do wspólnej nauki fiszek
W okresie od X do XII w. w Polsce, podobnie jak w Europie Zachodniej, dominował model monarchii patrymonialnej. Jednak wobec słabnięcia władzy centralnej, wzrostu znaczenia możnych duchownych i świeckich, władcy, szczególnie w okresie rozbicia dzielnicowego, nadawali liczne przywileje. Nadawane licznieimmunitety z jednej strony ograniczały zakres władzy centralnej, z drugiej rozszerzały władzę stanów uprzywilejowanych - duchowieństwa i rycerstwa-szlachty. Immunitety doprowadziły do przejścia od monarchii patrymonialnej (X-XIII w.) do monarchii stanowej (XIII-XV w.) i powstania w konsekwencji reprezentacji stanów uprzywilejowanych - parlamentaryzmu, który został już ukształtowany w swoich głównych ramach w XV w. Kolejnym etapem ewolucji ustrojowej naszego państwa było powstanie Rzeczypospolitej szlacheckiej z ugruntowaną w XVI w. demokracją szlachecką.
Immunitety nadawane przez władców faworyzowały dwa stany uprzywilejowane w sferze polityki, gospodarki i spraw społecznych. Stany nieuprzywilejowane: mieszczaństwo i chłopi tracili stopniowo prawa polityczne, gospodarcze i społeczne. Ostatecznie przełom XV i XVI w. przynosi przypisanie chłopów do ziemi i zakaz posiadania przez mieszczan ziemi oraz piastowania urzędów zastrzeżonych dla szlachty. W 2. poł. XI w. od czasów Kazimierza Odnowiciela (1034-1058) ziemia była nadawana przez władców tzw. prawem rycerskim - ziemia z tytułem uczestniczenia w wyprawach zbrojnych na wezwanie władcy. Z czasem ziemia ta stała się dziedziczna. Kolejne przywileje dla tworzącego się rycerstwa pozwoliły właścicielowi ziemi na płacenie tzw. dziesięciny swobodnej (rycerz wybiera dowolnie instytucję kościelną, której płaci dziesięcinę), pobieranie wynagrodzenia za pełnioną służbę, zróżnicowanie prawne wobec innych członków stanów (główszczyzna - kara za zabicie i nawiązka - kara za zranienie). Rozbicie dzielnicowe zwiększyło liczbę immunitetów wydawanych początkowo dla pojedynczych osób czy instytucji, ale z czasem dla całych grup.
Wielką i samodzielną siłę przedstawiał na ziemiach polskich Kościół, który otrzymywał liczne nadania ziemskie od władców i osób fizycznych. Od początku XIII w. (reformy arcybiskupa Henryka Kietlicza) duchowni posiadali własne sądownictwo sprawowane wg prawa kanonicznego. Rządy króla Kazimierza Wielkiego były próbą wzmocnienia władzy królewskiej (trybunały restytucyjne, nałożenie podatków, ograniczenie znaczenia wieców dzielnicowych), ale jednocześnie, wobec braku dziedzica, przyniosły wzrost znaczenia rycerstwa, które w zamian za uznanie następstwa Andegaweńskiego wywierało naciski na króla Węgier w celu potwierdzenia dawnych i nadania nowych przywilejów. Rządy andegaweńskie w Polsce przyniosły osłabienie władzy centralnej - targi króla z rycerstwem i Kościołem o uznanie następstwa tronu polskiego dla jednej z córek.
Zapamiętaj!
Okres panowania Władysława Jagiełły i jego następców, wobec faktu przejścia tronu z dziedzicznego w elekcyjny, jest czasem szczególnie licznych przywilejów stanowych, które znacznie ograniczyły władzę królewską. Były punktem wyjścia do kształtowania się modelu monarchii stanowej (współrządy króla, duchowieństwa i rycerstwa) i powstania parlamentaryzmu.
Przywileje w XIV-XV wieku
| Rok - nazwa - władca | Postanowienia |
|---|---|
| ok. 1347–1352 (1362?) statuty: piotrkowski, wiślicki, Kazimierz Wielki | Spisanie prawa zwyczajowego osobno dla Wielkopolski i reszty ziem królestwa – powstanie sądownictwa ziemskiego dla rycerstwa, zróżnicowanie społeczne – zróżnicowana wysokość kary za zabicie szlachcica i chłopa, zamykanie się stanów – nagana i wywód szlachectwa, potwierdzenie służby wojskowej szlachty w chorągwiach. |
| 1355, Buda na Węgrzech, Ludwik Andegaweński | Zobowiązanie króla: po objęciu tronu polskiego zniesie podatki z wyjątkiem starych, zwyczajowych, skasuje obowiązek stacji w dobrach rycerskich (bezpłatnego korzystania przez króla i jego urzędników z gościny u rycerza w drodze). |
| 1374, koszycki (Koszyce), Ludwik Andegaweński | Zniesienie podatków, podatek poradlny obniżony z 11 do 2 gr. z łana kmiecego (w 1381 r. podobny przywilej dla duchowieństwa – w dobrach klasztornych do 4 gr. z łana kmiecego), zachowanie jedności terytorium państwa, wyłączność obejmowania urzędów przez rycerstwo polskie, szlachcic ma otrzymać zapłatę za wyprawy poza granice kraju, potwierdzenie wszystkich wcześniejszych przywilejów. |
| Przywileje nadane przez Władysława Jagiełłę 1386 krakowski, 1388 piotrkowski |
Potwierdzenie przez Jagiełłę dotychczasowych przywilejów dla rycerstwa. |
| 1422 czerwiński (Czerwińsk) | W czasie wyprawy na wojnę z zakonem krzyżackim – nietykalność dóbr rycerskich bez wyroku sądowego, zakaz bicia monety przez króla bez zgody możnych, sprawowanie sądów według prawa pisanego (statutów Kazimierza Wielkiego), zakaz obejmowania przez szlachtę urzędu sędziego i starosty w tej samej ziemi. |
| 1423 warcki (Warka w Sieradzkiem) | Ograniczenie władzy sądowniczej starostów do tzw. 4 artykułów starościńskich – gwałt, rozbój na drodze publicznej, podpalenie, najście domu; prawo ustalania cen i miar w miastach przekazane wojewodom – tzw. taksy wojewodzińskie; szlachta otrzymała prawo wykupu sołectw, czyli m.in. sprawowania sądów nad ludnością wsi, część czynszów, najlepsze grunty we wsi. |
| 1430, 1433, jedlneńsko-krakowski (Jedlna) | Za zgodę szlachty na objęcie tronu polskiego przez jednego z synów Władysława Jagiełły – potwierdzenie dotychczasowych przywilejów, król nie mógł uwięzić szlachcica bez wyroku sądowego (neminem captivabimus sine iure victum); tylko szlachta osiadła w danej ziemi mogła pełnić urzędy w tej ziemi; utworzono urząd podkomorzego, który rozgraniczał dobra szlacheckie od królewskich; król potwierdził przywileje i nadania dla duchowieństwa; bezpłatna i obowiązkowa obrona granic przez szlachcica, zakaz obiecywania przez króla urzędów i posad. |
| 1454 Cerekwica, Nieszawa, Kazimierz Jagiellończyk | |
| 1493 piotrkowski, Jan Olbracht | Oddzielne obrady przedstawicieli średniej szlachty – izby poselskiej i magnaterii – senatu – tradycyjny początek sejmu walnego (parlamentu). |
| 1496 piotrkowski, Jan Olbracht | Ograniczenie w stosunku do chłopów – możliwość wyjścia ze wsi jednego chłopa w ciągu roku, zaostrzenie kar za zbiegostwo (początek przypisania chłopa do ziemi), zakaz dla mieszczan posiadania i nabywania dóbr ziemskich (1543 obowiązek sprzedaży przez mieszczan dóbr ziemskich). |
Teksty dostarczyło Wydawnictwo GREG. © Copyright by Wydawnictwo GREG
Autorzy opracowań: B. Wojnar, B. Włodarczyk, A Sabak, D. Stopka, A Szostak, D. Pietrzyk, A. Popławska, E. Seweryn, M. Zagnińska, J. Paciorek, E. Lis, M. D. Wyrwińska, A Jaszczuk, A Barszcz, A. Żmuda, K. Stypinska, A Radek, J. Fuerst, C. Hadam, I. Kubowia-Bień, M. Dubiel, J. Pabian, M. Lewcun, B. Matoga, A. Nawrot, S. Jaszczuk, A Krzyżek, J. Zastawny, K. Surówka, E. Nowak, P. Czerwiński, G. Matachowska, B. Więsek, Z. Daszczyńska, R. Całka
Zgodnie z regulaminem serwisu www.opracowania.pl, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody autora jest niedozwolone.
Ciekawostki (0)
Zabłyśnij i pokaż wszystkim, że znasz interesujący szczegół, ciekawy fakt dotyczący tego tematu.