Zmierzch średniowiecza - wojny polsko-krzyżackie

Zmierzch średniowiecza - wojny polsko-krzyżackie

Konrad Mazowiecki sprowadził Krzyżaków w 1226 r. Nadał im tereny w ziemi chełmińskiej, które nie były ich własnością, miały stanowić jedynie zaplecze do walki z Prusami. Krzyżacy rozpoczęli akcję zbrojną, prowadząc wypady w dół Wisły i na wschód. Rozwinęli szeroką akcję zmierzającą do zbudowania własnego państwa zakonnego w Prusach. Wykorzystując sfałszowany przez siebie dokument (tzw. falsyfikat kruszwicki) zwrócili się do papieża z prośbą o nadanie inwestytury papieskiej na zdobywane tereny Prus. Papież zgodził się i w 1234 r. wielki mistrz zakonu krzyżackiego został lennikiem papieskim z Prus. Krzyżacy wzrośli w siłę wchłaniając Zakon Braci Dobrzyńskich i łącząc się w 1237 r. z Zakonem Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Do 1283 r. Krzyżacy podbili ziemie Prusów i zbudowali państwo zakonne na tych terenach.

Władze zakonne przejawiały tendencje zaborcze prowadząc walki na Żmudzi, walcząc z księstwami ruskimi nad Bałtykiem. Sąsiedztwo krzyżackie było coraz bardziej uciążliwe dla ziem polskich. W 1308 r. margrabiowie brandenburscy, powołując się na fikcyjne prawa do Pomorza Gdańskiego, zaatakowali miasto i zamek. Nieliczni rycerze polscy z kasztelanem Boguszą nie byli w stanie skutecznie walczyć. Książę Władysław Łokietek zwrócił się z prośbą do Krzyżaków o usunięcie Brandenburczyków. Krzyżacy w 1308 r. sami zaatakowali Gdańsk, zajęli miasto, a w 1309 opanowali całe Pomorze Gdańskie. Łokietek nie był w stanie odebrać tej dzielnicy. Wielki mistrz Zakonu przeniósł swoją siedzibę z Wenecji do nowo powstałej w Malborku na Pomorzu.

W czasie pobytu delegacji polskiej w Awinionie została złożona skarga na Krzyżaków. Papież powołał trybunał, który obradował w Inowrocławiu i Brześciu. W myśl postanowienia Krzyżacy mieli zwrócić Pomorze i zapłacić odszkodowanie. Był to niewątpliwie sukces dyplomacji Łokietka, choć postanowienia nie zostały zrealizowane. W takiej sytuacji rozpoczęły się działania zbrojne. Polacy korzystali z pomocy litewskiej (sojusz i małżeństwo księcia Kazimierza z córką Gedymina, Aldoną-Anną, 1325). Ruszyła wyprawa polsko-litewska na Mazowsze płockie i Brandenburgię, będące w sojuszu z Krzyżakami - doraźne sukcesy polskie. Nowe niebezpieczeństwo, to sojusz króla czeskiego Jana Luksemburskiego, Krzyżaków i niektórych książąt śląskich. Walki w latach 1327-1329 przyniosły porażki polskie - najazd krzyżacko-luksemburski na ziemię dobrzyńską, zhołdowanie przez Jana Luksemburskiego książąt Górnego Śląska, księcia Płocka Wańki, wielkie zniszczenia. Kolejny najazd krzyżacko-luksemburski w 1331 r. doszedł w pochodzie łupieżczym aż pod Sieradz, Kalisz i Środę Wielkopolską. Przegranej polskiej nie zmieniło zwycięstwo polskie nad częścią sił krzyżackich (Płowce, 1331), a kampania 1332 r. przesądziła o zajęciu przez Krzyżaków Kujaw. W trakcie wyprawy król Jan Luksemburski zhołdował wszystkich książąt Śląska i Mazowsza. Rozejm z 1332 r. był przedłużany przez króla Kazimierza Wielkiego.

Nowy władca polski próbował na drodze pokojowej rozstrzygnąć spór z Krzyżakami. W 1335 r. w Wyszehradzie za pośrednictwem królów Karola Roberta węgierskiego i Jana czeskiego - Krzyżacy mieli zwrócić ziemię dobrzyńską i Kujawy. W 1337 r. zwrócili jedynie Kujawy inowrocławskie. W 1339 r. w Warszawie rozpoczął się proces polsko-krzyżacki (sędziowie: legat papieski Galhard de Calceribus, Piotr syn Gerwazego), który postanowił, że Krzyżacy mieli zwrócić Pomorze Gdańskie, Kujawy, ziemię chełmińską i dobrzyńską, zapłacić odszkodowanie i pokryć koszty procesu. Był to wielki sukces dyplomatyczny Kazimierza Wielkiego.

Zapamiętaj!

W 1343 r. w Kaliszu (w wyniku zaangażowania polskiego na Rusi) został podpisany „pokój wieczysty” polsko-krzyżacki. Kazimierz odzyskał Kujawy i ziemię dobrzyńską. Pomorze Gdańskie i ziemia chełmińska pozostały w rękach Zakonu jako „wieczysta jałmużna króla polskiego”. Takie sformułowanie dawało formalny tytuł zwierzchności króla polskiego nad Pomorzem.

Koniec panowania króla Kazimierza przynosi podjęcie przygotowań do wojny z Krzyżakami: sojusz zawarty z Danią i z książętami zachodniopomorskimi, zajęcie te renów na północy, zhołdowanie panów niemieckich von Osten na Drezdenku i Santoku. Jednak śmierć króla zniweczyła akcję.

Okres unii polsko-węgierskiej (1370-1384) nie przynosi działań zbrojnych polsko-krzyżackich. Podobnie pierwsze lata panowania Władysława Jagiełły, który zawarł małżeństwo z Jadwigą, rzeczniczką polityki pokojowej wobec Zakonu. Po śmierci Jadwigi (1399) wzrosło napięcie w stosunkach polsko-krzyżackich. Doprowadziło to do wznowienia walk w XV w.

Wobec zagrożenia Litwy ze strony Krzyżaków w 1401 r. odnowiono unię polsko-litewską (wileńsko-radomska), a w 1404 r. podpisany został pokój z Krzyżakami w Raciążu (Polska wykupiła ziemię dobrzyńską). Nie usunęło to innych przyczyn narastania konfliktu: walki na Żmudzi (w rękach Zakonu), zainteresowanie polskie ważnym grodem Drezdenkiem, ekspansja krzyżacka na tereny Nowej Marchii (1402), agresywna polityka nowego wielkiego mistrza Ulryka von Jungingena (1409). Bezpośrednia przyczyna wojny to wybuch powstania antykrzyżackiego na Żmudzi, wspartego przez wielkiego księcia Witolda i nieformalnie króla Władysława Jagiełłę. Wielka wojna z Zakonem 1409-1411 została poprzedzona stronniczym arbitrażem króla Wacława Luksemburskiego.

Zapamiętaj!

Momentem kulminacyjnym wojny było zwycięstwo oddziałów polsko-litewsko-ruskich, wspieranych przez oddziały tatarskie i czeskie, nad krzyżackimi 15 lipca 1410 r. pod Grunwaldem (Tannenbergiem).

Próba zdobycia Malborka zakończyła się niepowodzeniem. Pokój podpisany w Toruniu (1411) oddawał Polsce ziemię dobrzyńską, Żmudź pozostała przy Witoldzie jako jego dożywocie. Kolejne starcia na przełomie lat 1413 i 1414 nie przyniosły zakończenia sporów. Próbowano je rozstrzygnąć na drodze pokojowej na soborze w Konstancji (1414-1418). Dysputy między delegacją polską (arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba, rektor Akademii Krakowskiej Paweł Włodkowic) z reprezentantem krzyżackim, dominikaninem Janem Falkenbergiem, nie przyniosły rezultatu (przyjęta motywacja Włodkowica - O władzy papieża i cesarza wobec niewiernych - prawo pogan do posiadania własnego państwa). Arbitraż w 1420 r. króla Zygmunta Luksemburskiego nie przyniósł zakończenia sporu, ale jego wznowienie.

Wojna 1421-1422 (Brandenburgia po stronie polskiej, Zygmunt Luksemburski nie wspiera Krzyżaków) ponownie nie przyniosła jednoznacznego rozstrzygnięcia militarnego. Pokój na jeziorze Melno (IX 1422) przyniósł drobne korekty graniczne na korzyść Polski, Żmudź pozostała na stałe przy Witoldzie.

Kryzys społeczny, gospodarczy i polityczny w państwie krzyżackim narastał. Terror władz zakonu krzyżackiego wobec ludności pruskiej i szlachty ziem zakonnych doprowadził do zawiązania się opozycji przeciwko panowaniu krzyżackiemu w Prusach i na Pomorzu Gdańskim. W 1397 r. rycerstwo ziemi chełmińskiej zawiązało tajny Związek Jaszczurczy (cel: przyłączenie ziem zakonnych do Polski), a w 1440 r. mieszczaństwo miast pruskich i pomorskich utworzyło Związek Pruski, który decyzją papieża i cesarza został obłożony klątwą, członkowie skazani na śmierć. Ci jednak udali się do Polski, szukając wsparcia i pomocy u króla Kazimierza Jagiellończyka. W 1454 r. członkowie władz Związku Pruskiego zwrócili się do króla polskiego z prośbą o przyłączenie Prus i Pomorza Gdańskiego do Polski. Wybuchło powstanie antykrzyżackie. Król Kazimierz, powołując się na postanowienia wieczystego pokoju w Kaliszu z 1343 r., inkorporował Prusy do Polski.

Rozpoczęta wojna trzynastoletnia 1454-1466 wykazała, że polska formacja wojskowa - pospolite ruszenie rycerskie - nie jest zdolna stawiać skutecznego oporu dobrze wyćwiczonym i opłacanym wojskom zaciężnym (przegrana pod Chojnicami w 1454 r.). Walki prowadzone w czasie wojny były wielkim wysiłkiem finansowym przede wszystkim miast pruskich: Gdańska, Torunia, a także króla. Dzięki flotom Gdańska i Elbląga została pokonana flotylla duńska wspierająca Krzyżaków (koło Bornholmu, 1456 r.). Przejściowo udało się Polakom opanować Malbork, ale w trakcie działań zbrojnych ponownie został zajęty przez wojska krzyżackie. Zwycięstwo zaciężnych wojsk polskich dowodzonych przez podkomorzego sandomierskiego Piotra Duninaw 1462 r. koło Święcina nad Jeziorem Żarnowieckim przechyliło szalę walk na stronę polską. Użycie żołnierzy najemnych i pokonanie floty krzyżackiej na Zalewie Wiślanym przez floty Gdańska i Elbląga w 1463 r. wpłynęło zdecydowanie na ostateczny wynik wojny.

Zapamiętaj!

W 1466 r. w Toruniu został podpisany pokój polsko-krzyżacki. Polska odzyskała: Pomorze Gdańskie, ziemie chełmińską i michałowską, ziemie biskupstwa warmińskiego jako tzw. dominium warmińskie, Malbork i Elbląg. Zakon krzyżacki: stał się lennem Polski, każdy wielki mistrz Zakonu miał składać hołd lenny i służyć radą i pomocą zbrojną, siedziba władz zakonnych została przeniesiona z Malborka do Królewca (KÖnigsberg).

Początkowo wielcy mistrzowie składali hołd lenny królom polskim, służyli wojskiem. Sytuacja zaczęła się jednak zmieniać już pod koniec XV w. Postanowienia pokoju toruńskiego nie były przestrzegane, a wielcy mistrzowie zaczęli prowadzić samodzielną politykę, mając poparcie zarówno cesarza jak i papieża. Do zaognienia stosunków polsko-krzyżackich doszło po wyborze w 1511 r. na wielkiego mistrza margrabiego Ansbach, Albrechta Hohenzollerna, siostrzeńca króla Zygmunta I Starego. Nowy wielki mistrz, licząc na związki rodzinne i pomoc wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III, zażądał od króla polskiego zwrotu ziem Pomorza Gdańskiego. Mając pomoc finansową ze strony Moskwy rozpoczął przygotowania do wojny.

W 1519 r. atakiem polskim rozpoczęła się ostatnia wojna z Zakonem. Walki toczyły się ze zmiennym szczęściem. Zakon korzystał z pomocy najemników niemieckich. W 1521 r. zaoferował się z mediacją cesarz Karol V Habsburg. Zawieszenie broni było nietrwałe, ale ani jedna, ani druga strona nie chciała podjąć bardziej zdecydowanych działań. Reformacja w Rzeszy i brak możliwości otrzymywania pomocy ze strony książąt niemieckich skłoniły wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna do rozmów pokojowych z królem Zygmuntem I Starym.

Zapamiętaj!

Po długich rokowaniach został podpisany w 1525 r. pokój krakowski (8 kwietnia) i złożony przez Albrechta Hohenzollerna i jego braci hołd lenny królowi polskiemu (10 kwietnia, Rynek krakowski).

Albrecht Hohenzollern:

Układ ostatecznie likwidował państwo zakonne w Prusach.

Pozycja naszego kraju nad Bałtykiem uległa wzmocnieniu, można było mieć nadzieję, że w przyszłości po wymarciu potomków Albrechta Prusy Książęce, bo tak zaczęto nazywać księstwo pruskie w przeciwieństwie do Prus Królewskich, czyli Pomorza Gdańskiego, zostaną bezpośrednio włączone do Polski.