Powstanie Styczniowe

Powstanie Styczniowe

Po upadku powstania listopadowego przez 20 lat w Królestwie Polskim obowiązywał stan wojenny, co oznaczało m.in. zakaz wolnego zrzeszania się. Został on zniesiony w okresie wojny Rosji z Turcją (1853-1856, tzw. wojna krymska), ogłoszono też amnestię, z Syberii i carskich więzień do domu po latach zesłania wróciło wielu Polaków. Wojna krymska ujawniła słabość militarną i gospodarczą Rosji i zakończyła się jej klęską. Turcję wspomagały Anglia i Francja, które nie chciały dopuścić do wzmocnienia Rosji na Bałkanach i nad Morzem Śródziemnym.

Polacy mieli nadzieję wykorzystać moment osłabienia Rosji, dążąc do wymuszenia ustępstw na rzecz przywrócenia dawnych swobód. Chłopi oczekiwali zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia (w roku 1861 car wydał zarządzenie o przekazaniu ziemi chłopom za odszkodowaniem dla dziedziców, ale dekret ten nie objął ziem Królestwa Polskiego).

W Rosji, po przegranej wojnie, przeprowadzono szereg reform, mających na celu wzmocnić państwo carów. W Królestwie liczono na zmianę polityki nowego cara, Aleksandra II, w stosunku do Polaków. Niestety, car po przyjeździe do Warszawy nie zapowiedział żadnych zmian: „Szczęście wasze - mówił car - zamyka się tylko w zupełnym zespoleniu z Rosją. Żadnych marzeń, panowie!”.

Wiarę w zmianę położenia Polaków budziły wieści o wywalczeniu przez Włochy niepodległości i zjednoczeniu, po pokonaniu wojsk austriackich przy pomocy Francji. Wielu Polaków spodziewało się pomocy Francji w momencie rozpoczęcia walki z carem.

Czy wiesz, że...

Oczekiwania Polaków i nastroje niezadowolenia z polityki carskiej zaczęły się wyrażać w licznych manifestacjach patriotycznych (pochodach ulicznych), organizowanych z okazji rocznic narodowych lub ku czci zasłużonych Polaków. Urządzano je od 1860 roku w Warszawie i innych miastach polskich. Pierwszą manifestacją, na której zgromadziły się wielkie tłumy warszawiaków, był pogrzeb generałowej Sowińskiej, wdowy po bohaterskim obrońcy Woli - gen. Józefie Sowińskim. Po raz pierwszy od 30 lat publicznie śpiewano w Warszawie polskie pieśni patriotyczne i niesiono narodowe sztandary. Uczczono także 30 rocznicę wybuchu powstania listopadowego i bitwy pod Olszynką Grochowską, biorąc udział w mszach, procesjach religijnych.

Władze odpowiedziały na te pokojowe pochody represjami, dopuszczając do zabijania przez carskie wojsko uczestników demonstracji. W Królestwie wprowadzono ponownie stan wojenny, wielu Polaków aresztowano, zamykano kościoły, aby uchronić je przed profanacją (zhańbieniem) przez wojska rosyjskie.

Formy walki w Królestwie Polskim w latach 60. XIX wieku: pokojowe manifestacje uliczne, drukowanie tajnych ulotek i odezw, tworzenie organizacji spiskowych w celu przygotowania powstania narodowego, obchody rocznicowe ważnych wydarzeń, połączone z uczestnictwem w nabożeństwach, noszenie na ubraniach oznak żałoby narodowej.

Aby uspokoić grożące wybuchem nowego powstania nastroje społeczeństwa polskiego, car zgodził się na pewne ustępstwa, które miał wprowadzić Aleksander Wielopolski. W tym celu car powierzył mu stanowisko naczelnika Rządu Cywilnego w Królestwie. Aleksander Wielopolski był zwolennikiem współpracy Polaków z carską Rosją, widząc w tym szansę na przeprowadzenie reform i przywrócenie autonomii. Doprowadził do zreformowania i polonizacji (wprowadzenie języka polskiego) szkolnictwa, założył Szkołę Główną, przywrócił samorząd w Królestwie. Opracował warunki zniesienia pańszczyzny (wysokie oczynszowanie), zadbał o równouprawnienie Żydów (władze carskie odmawiały Żydom nawet praw obywatelskich). Społeczeństwo polskie nie darzyło sympatią Wielopolskiego, oskarżając go nawet o zdradę interesów narodowych (przeciwnik ideologii powstańczej).

Przed społeczeństwem w Królestwie zarysowały się dwie drogi dojścia do niezależności:

- walka zbrojna,

- ugoda z carem, do której zmierzały działania Wielopolskiego.

Polacy, pragnący zmiany swojego położenia w Królestwie Polskim, podzielili się na dwa rywalizujące ze sobą obozy polityczne: białych, którzy pragnęli autonomii kraju, osiągniętej działaniami legalnymi (pokojowymi), ale odrzucali współpracę z Aleksandrem Wielopolskim; oraz czerwonych, dążących do wywołania zbrojnego powstania o niepodległość, połączonego z walką o reformy społeczne.

Obozy polityczne

Wielopolski, pragnąc nie dopuścić do wybuchu powstania w Królestwie, jako naczelnik Rządu Cywilnego wydał polecenie nadzwyczajnego poboru do wojska carskiego, gdzie służba trwała 20 lat. Branka miała osłabić bądź zniszczyć działalność konspiracyjną, na listach znalazła się bowiem młodzież podejrzewana o działalność konspiracyjną. Wielopolski swoim posunięciem przyspieszył wybuch powstania.

22 stycznia (stąd nazwa powstanie styczniowe) 1863 r. Centralny Komitet Narodowy ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wydał Manifest, w którym wzywał do zbrojnego powstania przeciw caratowi celem przywrócenia niepodległości Polski. Rząd Narodowy znosił pańszczyznę, a bezrolnym chłopom, którzy wezmą udział w walkach obiecywał ziemię z dóbr narodowych. Wzywał do wspólnej walki Polaków, Litwinów i Ukraińców.

Opierając się na tworzonej wcześniej tajnej organizacji państwa przez okres powstania, tj. 15 miesięcy, działał Rząd Narodowy w Warszawie. Wysyłał on w teren gońców i delegatów, mianował naczelników obszarów, ściągał dobrowolnie płacony podatek narodowy. Funkcjonowała tajna poczta, żandarmeria narodowa wykonywała wyroki na zdrajcach. Specjalni wysłannicy ogłaszali we wsiach dekrety rządu o zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu. Zagraniczni posłowie informowali rządy państw europejskich o tym, co dzieje się w Królestwie. Dokumenty rządowe opatrzone były pieczęcią, na której przedstawiono trzy tarcze herbowe (Polski, Litwy i Ukrainy) połączone jedną koroną. Rząd powstańczy posiadał wojsko, złożone z ochotników. Taka organizacja władz powstańczych zasługuje na nazwę polskie państwo podziemne.

Powstańcy organizowali się w lasach w oddziały powstańcze, tzw. partie, które atakowały znienacka drobniejsze oddziały nieprzyjaciela, a cofały się i kryły przed większymi siłami. Polacy stoczyli przez czas trwania powstania ponad 1200 bitew i potyczek, a przez oddziały powstańcze przewinęło się około 200 tys. ochotników, nie przekraczając jednorazowo 30 tys. żołnierzy walczących w różnych rejonach kraju (porównaj z powstaniem listopadowym, gdzie walczyła regularna armia polska, ścierając się w bitwach z wojskami carskimi).

Powstańcy walczyli w bardzo ciężkich warunkach. Nie mieli dostatecznej ilości broni (często kosy, broń myśliwska, karabiny) ani umundurowania. Udział chłopów w powstaniu był niewielki. Walczyły w nim również kobiety polskie, które chroniły powstańców, pielęgnowały rannych, dostarczając żywności i opatrunków. Do powstania przyłączyli się, przechodząc granice, ochotnicy ze Śląska, Poznańskiego i Galicji. Przewaga 300-tysięcznej armii rosyjskiej była przygniatająca. Mimo kilku zwycięstw (m.in. pod Żyrzynem, Staszowem, Pieskową Skałą), latem siły partyzanckie zaczęły słabnąć.

Rząd Narodowy, w którym władzę przejęli biali, liczył na pomoc w sprawie polskiej rządów mocarstw zachodnich, które jednak ograniczyły się do żądań wobec cara zmiany polityki Rosji w Polsce, proponując zawieszenie broni i podjęcie rokowań. Władze rosyjskie odrzuciły te propozycje, nasilając walkę z oddziałami powstańczymi oraz wprowadzając terror wobec ludności.

Czy wiesz, że...

Narody Europy wyrażały sympatię dla Polski, organizując demonstracje, zbierając pieniądze, do Polski pośpieszyli też ochotnicy (np. włoski pułkownik F. Nullo, który zginął na polskiej ziemi).

Powstanie próbował ratować jego ostatni dyktator, generał Romuald Traugutt. Z oddziałów powstańczych stworzył korpusy regularnego wojska, zreorganizował zaopatrzenie, wydał dekret o bezwzględnej realizacji dekretu uwłaszczeniowego, aby zachęcić chłopów do udziału w powstaniu, rozwinął kontakty z rewolucyjno-demokratycznym ruchem europejskim.

Wiosną 1864 roku car wydał ukaz uwłaszczeniowy dla chłopów Królestwa Polskiego o przekazaniu ziemi bez odszkodowania, a tym samym przekreślił możliwość masowego udziału mieszkańców wsi w walkach po stronie powstania.

Traugutt, choć zagrożony ujawnieniem, do końca nie wyjechał z Warszawy i sprawował funkcję dyktatora. Aresztowany, został stracony 5 VIII 1864 roku w pobliżu Cytadeli warszawskiej, wraz z czterema członkami Rządu Narodowego.

Powstanie upadło, ostatnich powstańców, m.in. walczącego na Podlasiu księdza Stanisława Brzóskę, schwytano wiosną 1865 roku.

Analizując przygotowanie i przebieg powstania listopadowego, można wskazać ujemne i pozytywne skutki powstania:

- do ujemnych następstw zaliczyć trzeba: straty w ludziach - polegli, zesłani na Syberię, skazani na śmierć za udział w powstaniu (ogółem blisko 30 tys. jego uczestników), straty materialne: konfiskata majątków, zniszczenia, represje popowstaniowe;

- skutki pozytywne - pomimo że powstanie nie doprowadziło do odzyskania niepodległości, było protestem przeciw niewoli i ugodzie z zaborcą. W wyniku powstania zniesiono pańszczyznę na ziemiach środkowej Polski. Chłopom nadano całą ziemię przez nich użytkowaną, w zamian zaś mieli płacić dodatkowy podatek gruntowy. Zachowano serwituty (chłopskie prawo do korzystania z dworskich lasów i pastwisk), co było stałą kością niezgody między dworem a wsią. Powstanie przyczyniło się do wzmocnienia poczucia solidarności Polaków we wszystkich zaborach i na emigracji oraz do wzmocnienia świadomości narodowej. W całej Europie wzbudziło zainteresowanie i sympatię dla Polski. Tradycje bohaterskich walk powstańczych przetrwały w powieści, malarstwie, poezji. Polacy pokazali opinii publicznej Europy, że nie pogodzili się z utratą niepodległości i będą o nią nadal walczyć.

Powstanie styczniowe kończy okres polskich powstań narodowych o niepodległość, prowadzonych od momentu I rozbioru (wojna w obronie Konstytucji 3 maja, powstanie kościuszkowskie). Od tej pory Polacy zwrócą się w kierunku pracy nad umysłowym i gospodarczym podnoszeniem sił narodu polskiego, pamiętając jednak o powstaniach narodowych.