Rozkwit średniowiecza - kultura średniowiecza

Rozkwit średniowiecza - kultura średniowiecza

Przełom starożytności i pierwsze wieki średniowiecza, to wobec wielkich zmian i zawirowań w Europie Zachodniej czas upadku kultury i sztuki. Barbarzyńcy nie doceniali sztuki i nie tworzyli wartości wyższych. Jedynie Kościół katolicki, a szczególnie domy zakonne, były wyspami i oazami jakiejkolwiek kultury w morzu chaosu, zamętu i niepokoju.

W takiej sytuacji korzystnie zaznaczył się okres panowania Karola Wielkiego i jego działania zmierzające do podźwignięcia kultury, sztuki, pisarstwa. Czasy te noszą miano „renesansu karolińskiego” i były ważnym etapem w dalszym rozwoju kulturalnym Europy Zachodniej.

Dużą i niezbadaną jeszcze do końca rolę w XI i XII w. odgrywały pielgrzymki. Ogromne rzesze pielgrzymów wędrowały często tysiące kilometrów do miejsc kultu. Do najpopularniejszych miejsc odwiedzanych przez pielgrzymów należały grób św. Jakuba w Compostelli w Hiszpanii oraz Rzymu. Od czasu krucjat prawie powszechne stało się pielgrzymowanie do Ziemi Świętej.

Zapamiętaj!

Podróże przyczyniły się do zwiedzania nieznanych miejsc, wymiany poglądów i poszerzenia horyzontów umysłowych. Pielgrzymi byli także pośrednikami w przekazywaniu nowych prądów umysłowych, odkryć, wiedzy o świecie. Ożywieniu uległy także nastroje religijne.

Dzięki tym zmianom nastąpił rozwój umysłowy na Zachodzie. Systematycznie podnoszono poziom szkół we Włoszech - w Bolonii i Padwie, we Francji - w Chartres i Paryżu. W wyniku zetknięcia się z dorobkiem kulturowym antyku za pośrednictwem Bizancjum (wyprawy krzyżowe) i kontaktów, także pokojowych, z Arabami (przy okazji krucjat, ale także na Półwyspie Pirenejskim) nastąpiło „odkrycie na nowo” antyku, szczególnie twórczości literackiej i filozoficznej starożytności.

W XI w. na potrzeby Kościoła zaczęła się szybko rozwijać filozofia. Powszechnie znano i studiowano Platona i Arystotelesa. Najwybitniejsi filozofowie średniowieczni to: Roscelin (1050-1120), Abelard (1079-1142), Bernard z Clairvaux (1090-1153).

Scholastyka to nazwa filozofii uprawianej w szkołach średniowiecznych. Wielki filozof Anzelm był zwolennikiem uzasadniania prawd wiary przez rozum, twórcą powiedzenia „wiara szuka poznania”. W tym duchu rozwinęła się scholastyka. W XIII w., dzięki odczytaniu na nowo dzieł Arystotelesa za pośrednictwem filozofów arabskich, stało się z czasem możliwe dostosowanie filozofii wielkiego Greka do potrzeb chrześcijaństwa. Przypisuje się to Albertowi Wielkiemu (1205-1280) i jego uczniowi Tomaszowi z Akwinu (1224-1274). Arystotelizm w wydaniu św. Tomasza stał się podstawą jego koncepcji filozoficzno-religijnej, nazwanej od imienia autora tomizmem. Łacina była językiem powszechnie używanym w średniowiecznej Europie, językiem dyplomacji, nauki, Kościoła, warstw wykształconych, literatury, itd. Coraz częściej jednak zaczęły pojawiać się próby pisania w językach narodowych, choć początkowo miały ograniczony zasięg.

Ogromną popularnością cieszyły się eposy rycerskie tzw. „chansons de geste”, opisujące czyny wojenne rycerzy. Najsłynniejsze z nich to Pieśń o Rolandzie, Pieśń o Nibelungach i inne. Często utrwalone w językach narodowych.

W warunkach Europy XI i XII w. nastąpił potężny rozwój budownictwa, przede wszystkim sakralnego, w którym dominował styl romański. Powstał z połączenia tradycji rzymskich i wschodnich. Podstawowym tworzywem budowlanym był kamień. Drewniane stropy powszechnie zastępowano sklepieniami: krzyżowym i kolebkowym. Mury były grube, okna i drzwi małe. Sprawiało to wrażenie mrocznego wnętrza. Najbardziej popularnym planem, na jakim budowano kościoły, był plan bazyliki o trzech lub pięciu nawach na rzucie krzyża łacińskiego. Motywami dekoracyjnymi były wątki geometryczne i stylizowana roślinność. W sztuce romańskiej rozwijała się rzeźba - naiwna w formie i nieporadna. Na południu Europy rozwinęło się malarstwo ścienne - freski na ścianach kościołów. Nastrój mroczności w świątyniach potęgowały różnobarwne witraże.

W końcu XII i na początku XIII w. ukształtował się nowy styl w architekturze - gotyk. Jego kolebką była Francja. W przeciwieństwie do stylu romańskiego był bardziej śmiały, lekki, o strzelistych konstrukcjach. Przestronne, jasne wnętrza zastąpiły ciężkie i ciemne. Półkole zastąpiono łukiem i strzelistością. Budowle miały kilka kondygnacji, wspartych przyporami. Pojawiły się lekkie i wysokie sklepienia. Ściany otrzymały duże otwory okienne, często przeszklone wspaniałymi witrażami. Kościoły budowano na planie krzyża łacińskiego, najczęściej o trzech nawach. Materiałem budowlanym był powszechnie używany biały kamień, w niektórych krajach czerwona cegła.

Rzeźba gotycka jest bardziej realistyczna, tematy są zaczerpnięte z życia ludzi. W malarstwie coraz śmielej artyści posługują się barwami. W średniowieczu twórczość artystyczna była anonimowa. Kultura w całej Europie była podobna oraz uniwersalna, czyli powszechna.

W filozofii obowiązujący powszechnie tomizm (Tomasz z Akwinu) zaczął być podważany przez franciszkanina Rogera Bacona (1214-1294), który uważał, że zrozumienie dzieł Arystotelesa, którego interpretował Tomasz za pośrednictwem przekładów, powinno nastąpić przez poznanie języka autora. Bacon domagał się, by znajomość przyrody opierała się nie na wiedzy nabytej, książkowej, lecz na doświadczeniu. Bacon był krytykiem nauki scholastycznej, która w XIV w. straciła atrakcyjność. Literatura późnego średniowiecza była nadal pod względem językowym jednolita - dominował język łaciński. Coraz częściej jednak dzieła literackie powstawały w językach narodowych. Wybitni włoscy poeci, którzy są zaliczani do prekursorów nowego prądu kulturowego, nowej epoki - renesansu - tworzyli w łacinie, coraz częściej jednak sięgali do lokalnego narzecza włoskiego, które z czasem stało się podstawą tworzenia literackiego języka włoskiego.

Wybitni twórcy:

Dzieła tworzone przez ludzi późnego średniowiecza przestały być anonimowe. Wiąże się to z pojawieniem się nowej filozofii życia i postępowania, z humanizmem. Stawiał on na pierwszym miejscu człowieka (humanus).

Po upadku Konstantynopola (1453) uchodzący z Bizancjum uczeni Grecy przynieśli do Europy znajomość antyku, który coraz powszechniej poznawany, stał się początkiem rodzącego się renesansu - jego kolebką były państewka włoskie.

We wczesnym średniowieczu nastąpił upadek oświaty i szkół. Za czasów Karola Wielkiego szkolnictwo zostało częściowo zreformowane. Prawdziwy rozwój nastąpił dopiero w XII i XIII w. Ludzie poszukiwali wiedzy. Nie wystarczały im podstawowe wiadomości wynoszone ze szkół klasztornych. Niektóre ze szkół średniowiecznych zyskały znaczną popularność. We Francji najpopularniejsze szkoły w Chartres, w Paryżu na wzgórzu św. Genowefy, w Italii szkoły z Bolonii. To one dały początek średniowiecznym uniwersytetom.

Zapamiętaj!

Uniwersytety (z łac. universitas - wspólnota uczących się i nauczających, czyli profesorów i studentów), powstały w średniowiecznej Europie. Wzorowały się na uczelniach antycznych. O prymat pierwszeństwa rywalizowały szkoły w Paryżu i Bolonii. Stały się wzorami organizacyjnymi nowo zakładanych akademii i uniwersytetów.

Powstały w 1088 r. uniwersytet w Bolonii szczycił się osiągnięciami w badaniach nad prawem rzymskim. Pierwsi wykładowcy prowadzili wykłady z prawa rzymskiego. Studia były płatne. Sława uczelni i miasta sięgała poza granice Italii. Scholarzy (studenci) korzystali z wielu przywilejów, ze swego grona wybierali rektora, organizowali rok akademicki i dobierali sami kadrę profesorską, którą opłacali. Na uniwersytecie w Bolonii wykształciły się demokratyczne stosunki, uniwersytet cechowała świeckość i brak wydziału teologicznego.

Paryż to uniwersytet wyrosły ze szkoły katedralnej i szkół klasztornych m.in. na wzgórzu św. Genowefy. Na tej uczelni nie było wydziału prawniczego. Uniwersytet paryski był uczelnią teologiczną i hierarchiczną. W przeciwieństwie do uniwersytetu w Bolonii, decydujący głos mieli profesorowie - z własnego grona wybierali władze uczelni i rektora. Działalność uniwersytetu paryskiego była poddana kontroli biskupa.

Twórcami dóbr kultury na ziemiach polskich w X-XIII w. byli przybysze z Europy Zachodniej. Łacina była językiem uniwersalnym, którym posługiwano się w piśmiennictwie religijnym, naukowym i w kancelariach władców.

Ogromną rolę w rozwoju kultury we wczesnym średniowieczu spełniały dwory monarsze i możnowładcze. Na dworze Bolesława Chrobrego przebywali wielcy tamtych czasów: biskup praski Wojciech, Bruno z Kwerfurtu (autor Żywota św. Wojciecha) i inni. W twórczości piśmienniczej sławiono żywoty świętych (hagiografia), zawierała ona wiele przypowieści religijnych zaczerpniętych z Pisma Świętego. Już w XI w. nasi władcy znali łacinę, grekę (Mieszko II), a książę Kazimierz Odnowiciel (Mnich) spędził podobno kilka lat w klasztorze.

Ziemie polskie utrzymywały ożywione kontakty z terenami Europy Zachodniej (Nadrenia, Kolonia, teren dzisiejszej Belgii). Na zamówienie dostojników kościelnych sprowadzano księgi liturgiczne, zaczęły powstawać pierwsze zapiski o charakterze kronikarskim (roczniki).

Budownictwo było drewniane, ale od czasów Mieszka I zaczęły powstawać konstrukcje kamienne - budownictwo przedromańskie (rotunda na Ostrowie Lednickim, rotunda Najświętszej Marii Panny na Wawelu, kamienne pozostałości kościoła w Poznaniu). Na przełomie XI i XII w. zbudowano kaplice przypałacowe w Przemyślu, Gieczu, Wiślicy, Trzemeśnie, Łęczycy, kościół Najświętszego Salwatora w Krakowie na Salwatorze. Budowlami w stylu romańskim są: tzw. katedra hermanowska na Wawelu, kościoły-katedry w Poznaniu, Gnieźnie, opactwo Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem, św. Andrzeja w Krakowie, a także katedry w Płocku, kościoły w Wiślicy, Opatowie, Łęczycy, Strzelnie, opactwo w Czerwińsku i wiele innych.

Da najwspanialszych rzeźb romańskich należy zaliczyć: drzwi gnieźnieńskie (ok. 1170-1180), drzwi katedry płockiej (poł. XII w.), nieliczne portale i tympanony rzeźbione w kościołach i katedrach we Wrocławiu, Strzelnie, Wiślicy.

Na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu licznie powstawały zgromadzenia zakonne:

W XIII w. nastąpił w Polsce przełom w dziedzinie kultury. Kulturą zaczęli się interesować ludzie świeccy - możni i bogate mieszczaństwo. Powstawały coraz liczniejsze szkoły przykatedralne i, kształcące na poziomie podstawowym, parafialne, co wpłynęło na wzrost liczebny polskiego duchowieństwa. Wybitnym kronikarzem polskim był Wincenty Kadłubek, absolwent uniwersytetów w Paryżu i Bolonii. Jego Kronika cieszyła się dużym zainteresowaniem. Dziś wiadomo, że autor nie był pisarzem do końca obiektywnym w przeciwieństwie do naszego pierwszego kronikarza Galla Anonima, piszącego na pocz. XII w. na dworze księcia Bolesława Krzywoustego. Autorem powstałych w poł. XIII w. żywotów św. Stanisława był Wincenty z Kielc. Coraz więcej Polaków wybierało studia zagraniczne. Ukazały się licznie kroniki (Kronika wielkopolska, Kronika śląsko-opolska i inne).

Budownictwo XIII w. było jeszcze pod wpływami stylu romańskiego, ale jednak już na ziemie polskie wkracza nowy styl gotycki - kościoły i klasztory dominikanów (Kraków, Poznań, Wrocław), franciszkanów (Gniezno, Kalisz, Kraków). W nowym stylu powstały: katedra wrocławska i kościół Mariacki w Krakowie. Materiałem murarskim, w przeciwieństwie do Europy Zachodniej (kamień), na ziemiach polskich była cegła. Rozwija się także rzeźba, malarstwo, złotnictwo gotyckie.

Mimo ogromnych wpływów z Zachodu, w sztuce polskiej tego okresu zauważalne były również oryginalne elementy polskie.

Rozkwit średniowiecza i kultury tego okresu na ziemiach polskich przypada na XV w. Kultura polska nie była już biernym odbiorcą, ale włączała się aktywnie w tworzenie ogólnoeuropejskich form kulturowych. Podnosił się ogólny poziom rozwoju cywilizacji. Wykorzystywane były zdobycze techniczne z okresu wcześniejszego, nastąpił rozwój hutnictwa, metalurgii, górnictwa. W miastach rozwinęły się te gałęzie rzemiosła, które były związane z wyrobem narzędzi rolniczych.

W XV w. upowszechniło się w miastach budownictwo murowane. Powstawały liczne kamienice mieszkalne, mury obronne. Mimo to drewno w budownictwie dominowało jeszcze do XVIII w.

Wraz z rozwojem sieci parafialnej nastąpił równoległy rozwój szkolnictwa elementarnego, często stojącego na dosyć wysokim poziomie. Uczniami byli synowie szlacheccy, mieszczańscy, a nawet chłopscy.

Zapamiętaj!

Na drugą połowę XV w. przypadają początki wpływów humanistycznych i renesansowych na ziemie polskie. Są one jeszcze nieśmiałe. Do pierwszych humanistów należy zaliczyć: Jana z Ludziska, Grzegorza z Sanoka, arcybiskupa lwowskiego. Wybitnym humanistą, z pochodzenia Włochem, jest wychowawca dzieci królewskich Filip Buonaccorsi, nazywany Kallimachem.

Upowszechnieniu czytelnictwa i rozwojowi piśmiennictwa sprzyjało upowszechnienie się druku. W 1473 r. w Krakowie po raz pierwszy w Polsce wydrukowano kalendarz.

W architekturze na schyłek średniowiecza na ziemiach polskich przypada rozkwit gotyku. Rzeźba schyłku średniowiecza jest drewniana. Najwspanialsze zabytki to: Madonna z Krużlowej i wspaniałe prace środowiska skupionego wokół rzeźbiarza z Norymbergi, mieszkającego w Krakowie Wita Stwosza - ołtarz w kościele Mariackim, który posiada już pewne cechy renesansowe. Malarstwo to przede wszystkim sztuka iluminatorska (Graduał Olbrachta, Psałterz floriański), liczne polichromie. Rozwinęło się malarstwo sztalugowe.