Starożytna Grecja

Starożytna Grecja

Grecja, rozumiana jako kraina geograficzna, w przeciwieństwie do terenów Bliskiego Wschodu nie posiada wielkich rzek, przy których powstawały pierwsze państwa. Około 30% terytorium stanowią tereny nadające się pod uprawę ziemi, reszta to góry, nieużytki i pastwiska. Ziemia jest dosyć bogata w rudy metali: żelaza, ołowiu, srebra. W starożytności bogactwem był marmur i glinka do wyrobu naczyń. Linia brzegowa jest bardzo dobrze rozwinięta. Liczne zatoki, wyspy wpłynęły na to, że już w starożytności ludy zamieszkujące ziemie greckie były nierozerwalnie związane z morzem. Morze było bogactwem - było źródłem utrzymania i środkiem transportu. Właśnie z uwagi na ukształtowanie terenu starożytni mieszkańcy tych ziem nie zbudowali jednego państwa.

Zanim starożytni Grecy - Hellenowie, zasiedlili tereny greckie i zbudowali własną cywilizację, powstały i rozwijały się tzw. kultury przedhelleńskie, które zostały scharakteryzowane w poniższych tabelkach. Kultura kreteńska (minojska) - była najstarszą cywilizacją na ziemiach greckich.

Od początku II tys. p.n.e. z nad środkowego Dunaju na tereny greckie i wyspy Morza Egejskiego przybywały plemiona greckie. Rozpoczęła się tzw. pierwsza kolonizacja. Proces ten zakończył się ok. 1200 r. p.n.e. Pierwsi Grecy, napływając i kolonizując te tereny, szybko pokonali Kreteńczyków, przejmując od nich wiele osiągnięć i zdobyczy cywilizacyjnych. Na terenie Grecji Środkowej i Południowej plemiona greckie stworzyły nowe organizmy państwowe, najważniejszym z nich były Mykeny - cywilizacja mykeńska.

Około 1200 r. p.n.e. nastąpił ostatni etap migracji (przemieszczania się) plemion greckich - najazd plemienia Dorów spowodował upadek kultury mykeńskiej. Najeźdźcy na szczęście nie zniszczyli całego dorobku wieków wcześniejszych - przejęli m.in. język grecki. Zaczęły powstawać nowe formy państwowe - samodzielne państwa-miasta (poleis). Wśród Greków - mimo występowania wielu różnic (dialekty, różnice religijne) od początku istniało przekonanie o wspólnym pochodzeniu etnicznym, poczucie jedności kultury. Wszyscy Grecy, bez względu na miejsce zamieszkania - nazywali się Hellenami, a swoją ziemię nazywali Helladą.

Ciekawostki

W trakcie fal najazdów plemion greckich na ziemie Hellady wytworzył się oryginalny typ organizacji państwowej starożytnej Grecji - polis. Polis, czyli państwo-miasto, były niewielkie (wyjątek stanowiły Ateny i Sparta). Obejmowało ograniczony obszar - często otoczony górami - rozwijało się więc samodzielnie. Polis zamieszkiwało kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Dzięki istnieniu takiego modelu państwa greckiego, wszyscy obywatele (dorośli mężczyźni) polis mogli uczestniczyć w życiu publicznym, wspólnie uczestniczyli w obrzędach religijnych, współrządzili nim. Czuli się za swoją ojczyznę odpowiedzialni i bardzo mocno identyfikowali się z nią. Można powiedzieć, że naturalną koleją losu w państwach greckich zrodziła się demokracja, czyli władza wszystkich obywateli państwa. Zanim w poleis greckich ugruntowała się demokracja, często władzę przejmowała wąska grupa obywateli nazywających się najlepszymi aristoi (arystokracja) - panowała oligarchia. Kiedy w gronie oligarchii wybijała się jednostka, która, czasami korzystając z pomocy demosu (ludu) przejmowała w polis władzę, rozpoczynały się rządy tzw. tyranów i forma władzy zwana tyranią. Trwało to z reguły jedno, dwa pokolenia po czym tyrani byli obalani i powracała władza ludu - demokracja. Dla wielu miast okres tyrani był czasem świetności i rozkwitu (Korynt). To właśnie tyranii, by dać zajęcie ludności bezrobotnej, organizowali wielkie prace, np. budowę wodociągów czy wspaniałych świątyń i pałaców. Przy okazji sprowadzano doskonałych architektów, rzeźbiarzy i artystów z całej Hellady. Mimo to tyrani nie byli lubiani. Tyrania występowała zwłaszcza w południowej Italii i na Sycylii (kolonie greckie).

Ustrój polis greckich nie był idealny. Przywiązanie mieszkańców do własnej polis hamowało proces jednoczenia się Hellady, chęć narzucenia dominacji jednego państwa nad innym prowadziła do walk o hegemonię, czyli przywództwo, przywiązanie do własnych praw i przywilejów wywoływało niechęć obywateli polis do poszerzania grona mieszkańców. Życie publiczne toczyło się w greckich polis na oczach wszystkich mieszkańców, a miejscem obrad zgromadzenia ludowego, miejscem centralnym był rynek - agora.

Po opanowaniu przez Greków terenów Grecji właściwej i wysp Morza Egejskiego (do X w. p.n.e.), po ukształtowaniu się najważniejszych państw-miast, Grecy rozpoczęli poszukiwanie nowych terenów. Rozpoczęła się nowa fala kolonizacji greckiej.

- Fenicjanie

Konkurencją dla Greków w kolonizacji nowych terenów byli Fenicjanie. Swoją ekspansję rozpoczęli ze starożytnej krainy Fenicji, która znajdowała się na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego (dzisiejsze tereny Libanu i części Syrii). Tereny te były zamieszkiwane przez Fenicjan od pocz. III tys. p.n.e. Podobnie jak Hellenowie,Fenicjanie w starożytności nigdy nie zbudowali jednego państwa, żyli w państwach-miastach, które często ze sobą rywalizowały i nawet prowadziły wojny. Główne ośrodki Fenicji to: Akko (gr. Ptolemais, dzisiaj Akka), Tyr (dziś Sur), Sydon (Sajda), Berytos (Bejrut). Podstawą dobrobytu Fenicji było wysoko rozwinięte rzemiosło (wyroby z metali, kości słoniowej, szkła, tkaniny barwione purpurą, budowa okrętów), handel lądowy (pośrednictwo w nim) i morski oraz eksport własnych wyrobów. Z powodu swego położenia geograficznego Fenicja była terenem częstych najazdów i popadła w zależność od państw silniejszych, m.in. Egiptu, Hetytów; w XII w. p.n.e. zniszczona przez tzw. Ludy Morza. Świetność Fenicji przypada na okres od XI-VIII w. p.n.e. To wtedy zaczęły powstawać liczne kolonie i faktorie handlowe wokół wybrzeży Morza Śródziemnego. Największe zagęszczenie kolonii fenickich występowało na północnych wybrzeżach Morza Śródziemnego, objęło Sycylię, Sardynię, częściowo Korsykę, wybrzeża dzisiejszej Hiszpanii i południową Italię. Największe kolonie fenickie to Kartagina, Sagunt i inne. Kolonizacja trwała od X do VII w. p.n.e.

W okresach: od VIII w. - 625 r. p.n.e. ziemie fenickie dostały się pod panowanie Asyrii, od 586 - Babilonii, 538 - Persji, 332 - Aleksandra III Wielkiego. W latach 286-197 p.n.e. były pod rządami Ptolemeuszów, następnie państwa Seleucydów. W tym to okresie Fenicja uległa w znacznym stopniu hellenizacji. Od 64 r. p.n.e. stanowiła część prowincji rzymskiej Syria, później cesarstwa bizantyjskiego. W poł. VII w. n.e. przeszła w ręce Arabów.

W dziedzinie zdobyczy cywilizacyjnych największym osiągnięciem Fenicji był wynalazek pisma alfabetycznego (pismo fenickie).

Ciekawostki

- Ustrój Sparty i Aten Sparta Powstanie Sparty nie jest w pełni udokumentowane źródłowo. Podbijając Grecję Dorowie ujarzmili autochtoniczny lud zakładając w dolinie rzeki Eurotas miasto-pań stwo Spartę (monarchia z dwoma królami - podwójna liczba władców nie jest do dziś jednoznacznie wyjaśniona). Ustrój społeczny Sparty wykształcił się po dokonaniu podboju ziem Lakonii i Mesenii. Najeźdźcy, spartiaci (warstwa panująca), przejęli całą ziemię, którą podzielili między siebie na równe działy (klaros). Zasada ta przetrwała kilka wieków jako fundament ustroju społecznego państwa. Wszyscy spartiaci formalnie byli równi wobec prawa. Stanowili warstwę rządzącą. Ludność podbita to heloci - pracujący na działkach Spartan i płacący im daniny. Periojkowie mieszkali wokół Sparty, posiadali wolność osobistą, ale bez praw politycznych; pracowali przy wydobywaniu rud i wyrabiali sprzęt wojenny. Cechą charakterystyczną Sparty był podział społeczeństwa na zamknięte klasy. Ustrój polityczny Sparty kształtował się pod wpływem wojen: na czele państwa stało dwóch królów (wodzowie), stopniowo ich władza została ograniczona przez radę starszych - geruzję (28 członków) i 5 eforów (arystokratycznych nadzorców). Stopniowo eforowie przejęli pełną kontrolę nad polityką, administracją, prowadzeniem wojen i helotami, rola zgromadzenia ludowego - apella - była niewielka (brak inicjatywy ustawodawczej, zatwierdzało jedynie wnioski eforów). W VIII-VII wieku p.n.e. spartiaci podbili Mesenię — tzw. wojny meseńskie (730-720 p.n.e. i 684-650 p.n.e.). Powstało jedno z największych i najpotężniejszych państw greckich. Utrzymanie dominacji politycznej Sparty na południu Peloponezu było możliwe dzięki podporządkowaniu ustroju, sposobu życia Spartan jednemu celowi - militaryzacji państwa - utrzymaniu ludności podbitej w posłuszeństwie. Służyć temu miało słynne wychowanie spartańskie.

Ateny Polis ateńska powstała w Attyce. Warunki do życia nie były tu sprzyjające - słabe gleby, niewielkie zalesione tereny. Z czasem odkryto spore pokłady złóż marmuru, rudy ołowiu i srebra w Górach Laurion, co znacznie polepszyło warunki życia obywateli Aten. Dobrze rozwinięta linia brzegowa przesądziła o przywiązaniu Ateńczyków do morza. Wobec braków żywności występowała konieczność jej importowania z kolonii - rozwinął się handel i rzemiosło.

Podobnie jak w Sparcie początki Aten nie są zbyt dobrze potwierdzone w źródłach. Po najeździe Dorów Atenami rządził król. Jego władzę szybko ograniczyła arystokracja, a następnie usunęła, przejmując pełnię władzy - rządy oligarchii. Atenami rządziły możne rody posiadające duże majątki ziemskie. Chłopi i rzemieślnicy początkowo byli wolni. Na skutek kolonizacji największe zyski przypadły arystokracji, która podporządkowała sobie chłopów, udzielając im wysokich pożyczek. Chłopi, nie mogąc spłacić długów, popadali w niewolę za długi. Ziemia przechodziła w ręce arystokracji, a chłopi tracili prawa polityczne związane z posiadaniem majątków ziemskich. Proces ten przebiegał w VII w. p.n.e. Polityka arystokracji doprowadziła do wewnętrznych zamieszek wywołanych przez niezadowolonych chłopów i rzemieślników. W końcu VII w. p.n.e. w Atenach pojawili się tyrani, którzy bez powodzenia próbowali ograniczyć wszechwładzę arystokracji. Sytuacja nadal była napięta, a lud domagał się spisania praw. W 621 r. p.n.e. archontem został Drakon, który spisał bardzo surowe, „pisane krwią” prawa (określenie dzisiaj używane - prawa drakońskie). Sytuacja nie została jednak uspokojona, bo lud domagał się udziału w rządach i praw politycznych. Przemiany ustrojowe Aten charakteryzuje poniższa tabelka.

W ciągu prawie 200 lat przemian ukształtował się w Atenach ustrój - demokracja ateńska - który był fenomenem w ówczesnym świecie. Lud sprawował władzę w swoim państwie za pośrednictwem wybieranych ze swego grona urzędników i sędziów. Sprawowanie władzy wymagało daru umiejętności przekonywania. Posiadali ją demagodzy („prowadzący lud”), którzy często kierowali ludem. Z czasem termin ten nabrał cech negatywnych.

Ciekawostki

- Państwo perskie

Po upadku państwa asyryjskiego na przełomie VIII i VII w. p.n.e. tereny Wyżyny Irańskiej dostały się pod panowanie nowych mieszkańców, Medów. Jednym z zależnych od nich plemion byli Persowie. Szybki rozwój potęgi perskiej nastąpił za panowania króla Cyrusa II z perskiej dynastii Achemenidów. W 550 r. p.n.e. pokonał on Medów i zajął ich stolicę Ekbatanę. W dalszej kolejności podbił Azję Mniejszą i Babilonię. Syn Cyrusa, Kambyzes zajął Egipt (525 r. p.n.e.). Dariusz I opanował północne Indie. W ten sposób powstało olbrzymie państwo od Indusu do Morza Egejskiego i od Morza Czarnego do Nubii. Powstało imperium perskie, pierwsze tak rozległe w dziejach ludzkości. Rządy Persów były na ogół łagodne. Podbite ludy mogły zachować swoje zwyczaje i religię. Lokalni władcy musieli jedynie uznawać władzę perską i płacić daniny. Podstawą panowania była sprawna administracja, którą w prowincjach kierowali satrapowie. Siłę zbrojną państwa stanowiła armia. Wprowadzono jednolite prawo państwowe (królewskie), ujednolicono też miary i wagi. Widocznym znakiem potęgi było wybudowanie tzw. drogi królewskiej, łączącej Suzę z Sardes w Lidii, która miała 2400 km długości. Król wybijał złote monety, będące powszechnie stosowanym środkiem płatniczym. Królowie perscy toczyli wojny z Grekami.

- Powstanie jońskie. Bitwy pod Maratonem, Salaminą i Platejami

Początek wojen grecko-perskich wiążę się z rokiem 499 p.n.e., kiedy to wybuchło powstanie w Milecie. Było ono odpowiedzią na podatki narzucone przez Persów. Po początkowych sukcesach Grecy zostali pokonani. W 492 r. p.n.e. Persowie podporządkowali sobie Macedonię, a następnie uderzyli na Grecję. W bitwie pod Maratonem (490 r. p.n.e.) zostali pokonani przez Greków. W roku 486 p.n.e. Persowie ude rzyli ponownie. W bitwie pod Termopilami zwyciężyli oddziały greckie dowodzone przez króla Sparty - Leonidasa. Dzięki temu Kserkses (nowy władca Persji) miał otwartą drogę do Aten. W bitwie u wybrzeży Salaminy wygrali Grecy. Klejną klęskę Persowie ponieśli pod Platejami (479 r. p.n.e.).

- Zakończenie wojen grecko-perskich

Ateńczyczy przygotowywali się do dalszych walk z Persami i dlatego w 478-477 r. p.n.e. powołali Ateński Związek Morski. Miał on początkowo doprowadzić do ostatecznego zwycięstwa. Na czele związku stanęły Ateny. Przewodnictwo w związku umocniło pozycję Aten wśród polis greckich. Ostatecznie wojny z Persją zakończono w 449 r. p.n.e. pokojem Kaliasa.

- Wojna peloponeska

Wzrost znaczenia Aten wzbudził niezadowolenie w Sparcie. Napięcia pomiędzy Atenami i Spartą przerodziły się w wojnę zwaną peloponeską (431-404 r. p.n.e.). Pierwszy etap wojny zakończył się zawarciem pokoju na 30 lat. Wrócił stan sprzed roku 431 p.n.e. Po obu stronach znalazły się osoby niezadowolone z takiego stanu rzeczy. W Atenach niezadowolonym przewodził Alkibiades, który pośrednio doprowadził do wojny między Argos a Spartą. Ostatecznie w 405 r. p.n.e. Ateny zostały pokonane pod Ajgospotamoj. Koniec wojny nie był jednoznaczny z długim pokojem. Wkrótce rozpoczęła się wojna spartańsko-perska. Ostatecznie w 386 r. p.n.e. zawarto pokój zwany królewskim, który był korzystny dla Persji.

- Sztuka Sztuka grecka ukształtowała się na terenach Hellady i ziem zamieszkiwanych przez Greków. Dzieli się na trzy okresy: archaiczny, klasyczny (helleński) i hellenistyczny.

W Grecji zmiany w stylach najlepiej można dostrzec w architekturze, której etapy rozwoju wyznaczają trzy porządki architektury greckiej: dorycki, joński, koryncki, które powstawały chronologicznie w Grecji właściwej (dorycki - prosty, surowy, bez ozdób, trochę „ciężki”), w koloniach greckich Azji Mniejszej (joński - kolumny bardziej wysmukłe, subtelne, „lżejsze”, kapitel w kształcie ślimacznic), w czasach hellenistycznych (koryncki - pod wpływem kontaktów ze Wschodem bardziej ozdobny, „lekki”, kapitel w kształcie pociętego liścia akantu, bardzo dekoracyjny). Style architektoniczne znalazły zastosowanie w budownictwie sakralnym w Grecji, w świątyniach. Rzeźba grecka ukształtowała się pod wpływem zapotrzebowania religijnego - posągi kultowe, płaskorzeźby na ścianach świątyń i nagrobkach. Dopiero w IV w. p.n.e. rzeźba grecka stała się odrębną dziedziną sztuki. Sport wpłynął w decydujący sposób na przedstawianie nagich postaci na posągach. Obok brązu i kamienia podstawowym materiałem rzeźbiarskim był marmur. Rzeźba grecka przeszła ewolucję. Od posągów okresów wcześniejszych (postaci sztywnych, nieruchomych, statycznych, zakrytych) do wspaniałych rzeźb schyłkowego okresu helleńskiego, a zwłaszcza hellenistycznego. Warto znać imiona i wspaniałe posągi takich rzeźbiarzy jak: Poliklet,

Myron i Fidiasz żyjący w Atenach w II poł. V w. p.n.e. Poszczególne dzieła charakteryzują się idealizmem, naturalizmem i realizmem. W rzeźbach widać ruch, dynamizm. Oto nazwy niektórych rzeźb i ich twórców:

Poliklet - Doryforos (ok. 450 r. p.n.e.), Myron - Dyskobol (ok. 450 r. p.n.e.),

Fidiasz - Atena Partenos (ok. 448 r. p.n.e.), Zeus Olimpijski (ok. 440 r. p.n.e.).

W okresie hellenistycznym mnożyły się rzeźby. Do najsłynniejszych należy zaliczyć Wenus z Milo (ok. 150 r. p.n.e., obecnie można ją podziwiać w paryskim Luwrze), Nike z Samotraki (ok. 200 r. p.n.e., Luwr, Paryż). Budownictwo w Atenach było odzwierciedleniem wielkich możliwości finansowych i organizacyjnych państwa. Dawało zatrudnienie bardzo dużej liczbie obywateli. Ateny po wojnach perskich zamieniły się w wielki plac budowy. Wzmocniono system obronny Aten i Pireusu (wzniesiono tzw. „Długie mury” łączące miasto z portem), zbudowano hangary dla statków, których liczba znacznie wzrosła. Ateny po wojnach perskich przeżywały pod rządami Peryklesa okres świetności gospodarczej, kulturalnej i politycznej.

Ciekawostki

- Filozofia Filozofia - termin ten został wprowadzony do języka przez Greków. Znaczy dosłownie „umiłowanie mądrości”, a filozofowie próbowali odpowiedzieć na pytania dotyczące powstania świata i jego rozwoju. Nie odwoływali się do religijnych pojęć czy opowieści. Otaczający świat próbowali interpretować za pomocą rozumu i logicznego myślenia. Demokratyczna struktura i stosunki panujące w Grecji - otwartość na świat i rozwój myśli - doprowadziły do tego, że to właśnie w Helladzie działali filozofowie i rozwinęła się filozofia.

- Literatura i teatr

Literatura grecka rozwijała się początkowo w postaci mówionej, uprawiana przez wędrownych poetów (aojdów). Prawdopodobnie Homer był autorem dwóch pierwszych greckich arcydzieł Iliady i Odysei. Utwory Homera zostały spisane ok. VIII w. p.n.e. i cieszyły się wielką popularnością wśród Greków. Popularnym wśród Greków poetą był także Hezjod. Jego najważniejsze dzieło to Teogonia. Wśród poetek prym wiodła Safona, która tworzyła głównie pieśni miłosne. Historiografia, dyscyplina wiedzy zajmująca się historią, czyli dziejami, narodziła się w antycznej Grecji. Za ojca historiografii uznawany jest Herodot (autor Dziejów), żyjący w V w. p.n.e. w Atenach. Pisał o wojnach grecko-perskich i jako pierwszy odszedł od mitycznego i bajkowego przedstawiania dziejów. Od pisarza zajmującego się badaniem przeszłości oczekiwał obiektywizmu i prawdy. Tukidydes z Aten, młodszy od Herodota, poddał krytyce relacje żyjących jeszcze świadków wojen perskich. Oddzielił prawdę od mitów, próbując przekazać potomnym prawdę o historii. Żyjąc w czasach wojny peloponeskiej napisał dzieło poświęcone tym wydarzeniom (Wojna peloponeska).

W V w. p.n.e. w Atenach ukształtowały się dwa podstawowe gatunki dramatu - tragedia i komedia. Sztuki grano w amfiteatrach, a aktorami byli wyłącznie mężczyźni. Przedstawienia odbywały się kilka razy w roku na cześć Dionizosa. Miały charakter zawodów, w których zespoły aktorów to zawodnicy, a ludność polis to sędziowie. Widowiska miały charakter dydaktyczny (wychowawczy). Dramat uczył widzów postawy obywatelskiej, poruszał skomplikowane i ponadczasowe problemy ludzkie. Także w naszych czasach niektóre ze sztuk antycznych cieszą się niesłabnącą popularnością, a ich problematyka jest dalej aktualna. Najwybitniejszymi twórcami tragedii byli genialni dramaturdzy: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Powszechnie znana jest historia Antygony, zbuntowanej przeciwko zwyczajom i normom panującym w państwie. Bohaterka tragedii poświęca własne życie w obronie wartości, w które wierzy. Komedie były przedstawieniami wesołymi. Wszystko w komedii mogło być wyśmiane - bogowie, politycy, stosunki między ludźmi, itd. Najsłynniejszym z komediopisarzy greckich był Arystofanes.

- Religia

W antycznej Grecji system religijny charakteryzował się wielobóstwem (politeizm). Hellenowie wierzyli w lepszy świat, w którym żyła cała plejada bogów, bogiń i herosów (bohaterów). Każde z bóstw opiekowało się inną dziedziną życia człowieka, miastem czy wsią. Tylko kilku bogów cieszyło się szacunkiem i odbierało część w całej Helladzie. Życie bogów było nierozerwalnie związane ze światem realnym i tak naprawdę nikt nie wiedział, gdzie kończyła się ziemia a zaczynał Olimp, miejsce przebywania bogów. Nie dziwi więc fakt, że religia grecka była antropomorficzna (bogów wyobrażano sobie na podobieństwo ludzi). Najważniejszymi bogami byli: Zeus - władca bogów (atrybut - berło królewskie), nieba - ciskający błyskawice, Hades - pan świata zmarłych, mieszkał pod ziemią, jego żoną była Persefona. Bogini Demeter żyła na otwartej przestrzeni, żyznych polach. Opiekowała się przyrodą, czcili ją rolnicy. Posejdon - bóstwo wód, Hermes przedstawiany ze skrzydełkami u stóp, dzięki którym mógł szybko się przemieszczać, był opiekunem pasterzy, kupców i podróżników, Afrodyta była boginią miłości. Poeci i artyści wzdychali do swego boga - Apollina.

Grecy wyobrażali sobie życie bogów tak jak życie ludzi - bogowie kochali się, walczyli ze sobą i mieli dzieci. Niektórzy bogowie, zakosztowawszy ziemskiej miło ści, mieli potomstwo z Ziemiankami. Synowie narodzeni z takich związków to herosi, bohaterowie niezliczonej ilości opowieści, baśni, mitów.

Opowieści o bogach i herosach były nierozerwalnie związane z codziennym życiem Greków i dzięki poetom przetrwały w literaturze do naszych czasów. Bogowie odbierali cześć od każdego człowieka indywidualnie. W Grecji nie wykształciła się grupa kapłanów. Bogowie informowali o przyszłości śmiertelników za pośrednictwem wyroczni. Najsłynniejsze znajdowały się w Delfach (wyrocznia Apollina), gdzie siedząca na trójnogu kapłanka pytia (nazwa od imienia pierwszej kapłanki Pytii) w ekstazie, wywołanej przez tajemnicze opary wieszczyła. Przepowiednie interpretowali odpowiednio przygotowani ludzie i przekazywali je śmiertelnikom.

Bardzo żywa była wiara Greków w życie pozagrobowe. W chwili śmierci od ciała odłączała się niematerialna psyche (dusza), która prowadzona przez boskiego przewoźnika Charona przekraczała rzekę Styks i przechodziła do krainy umarłych. Zmarły na drogę był zaopatrywany w pieniążek (kładziono go na powiekach), którym płacił Charonowi za przeprawę przez rzekę zapomnienia.

- Sport i igrzyska Sport w życiu Greków był także związany z religią. Co 4 lata odbywały się igrzyska na cześć Zeusa w Olimpii. Pierwsze prawdopodobnie odbyły się w 776 r. p.n.e. Na czas zmagań sportowych ustawały wśród Greków wojny i zaczynał się czas świętego pokoju. To właśnie ze starożytnej Grecji wywodzi się wiele dzisiaj uprawianych dyscyplin sportowych, m.in. rzut oszczepem, dyskiem,biegi czy zapasy.

Wszystkie konkurencje odbywały się na stadionie, który miał kształt elipsy. Zawierał także tor przeznaczony do wyścigów konnych. Igrzyska organizowano także w innych miastach: w Delfach rozrywały się igrzyska pytyjskie na cześć Apollina - zwycięzca otrzymywał laur wawrzynu; w Nemei odbywały się zawody poświęcone Zeusowi Nemejskiemu - zwycięzców dekorowano bluszczem. Odbywały się również igrzyska, w których uczestniczyły kobiety. W zasadzie każde polis organizowało zawody sportowe. Służyły do tego specjalne place, na których ćwiczono. Od IV w. p.n.e. w każdym mieście znajdował się kompleks budynków zwany gimnazjonem.

- Macedonia pod panowaniem Filipa II Macedończycy zamieszkiwali północne ziemie dzisiejszej Grecji. Pod względem etnicznym byli blisko spokrewnieni z Grekami, mówili podobnym językiem, wierzyli w tych samych bogów. W Macedonii nie było instytucji demokratycznych, a władza spoczywała w rękach królów. Szczególnie szybki rozwój gospodarczy, polityczny i terytorialny państwa nastąpił za panowania króla Filipa II Macedońskiego, który stworzył silną i doskonałą armię. Podjął próbę podporządkowania sobie skłóconych i osłabionych państw greckich. W bitwie pod Cheroneą w 338 r. p.n.e. pokonał Greków, narzucając Helladzie hegemonię i federację (Związek Koryncki), na czele której stanął. Dwa lata później Związek Koryncki podjął decyzję o rozpoczęciu wojny z Persami. W czasie przygotowań Filip został zamordowany, a następcą został jego syn - Aleksander Wielki.

- Aleksander Wielki Aleksander III Macedoński w 336 r. p.n.e. stanął na czele federacji greckiej. Próby buntu Teb stłumił w 335 r. p.n.e. - zdobył miasto, a mieszkańców sprzedał w niewolę. Przystąpił do realizacji dzieła podboju imperium perskiego.

Persja w tym czasie przeżywała poważny kryzys polityczny, społeczny, ekonomiczny. Władcy dysponowali nadal wielkim i zasobnym skarbem, potężną armią. Jednak siła królów perskich była mniejsza (w porównaniu z czasami panowania Dariusza i wojen grecko-perskich). Urzędnicy lokalni - satrapowie - prowadzili własną, niezależną politykę. Wielkie kwoty pochłaniał nadmiernie rozbudowany dwór królewski. Armia, choć liczna, była słaba. „Królem królów” był Dariusz III (336-330 p.n.e.).

W 334 r. p.n.e. na czele 35-tysięcznej armii grecko-macedońskiej Aleksander Wielki wkroczył w granice perskie w Azji Mniejszej. Jego marsz znaczony był wielkimi zwycięstwami: nad Granikiem (334 r. p.n.e.), pod Issos 333 r. p.n.e., zdobycie miast fenickich - Tyr, Sydon, opanowanie Egiptu, w 331 r. p.n.e. wkroczenie do Mezopotamii. W bitwach między Arbelą i Gaugamelą (331 r. p.n.e.) rozbił ostatecznie Persów - zajął Babilon, Suzę i stolicę perską Persepolis. W 330 r. p.n.e., po śmierci Dariusza III, Aleksander ogłosił się królem perskim. Przejął ceremoniał, zwyczaje i tradycje wschodnią. W 329 r. p.n.e. wyruszył na podbój wschodnich prowincji, dochodząc w 327 r. p.n.e. do granic Indii. Aleksander Wielki w czasie przygotowań do kolejnej wyprawy w 323 r. p.n.e. zmarł. Zbudował wielkie imperium sięgającego od Indii do Grecji i Egiptu, był doskonałym administratorem i politykiem.

Zapamiętaj!

Cechami charakterystycznymi rządów Aleksandra było:

Aleksander prowadził politykę zmierzającą do połączenia świata grecko-macedońskiego z perskim, wschodnim - organizował imperium opierając się na arystokracji i urzędnikach ludów podbitych. Wcielał żołnierzy perskich do swojej armii. Jak pisze historyk grecki Plutarch (I-II w. n.e.) Aleksander sam pojął za żonę córkę króla perskiego Dariusza, Statejrę. Wzorem władców wschodnich nakazał oddawać sobie cześć boską, państwo uległo orientalizacji. Próby buntu, zarówno ludności podbitej jak i własnych żołnierzy, oraz zawiązywane spiski likwidował w zarodku, skazując na śmierć nawet swoich towarzyszy broni.

W polityce gospodarczej Aleksander popierał rozwój handlu, rzemiosła, dbał o podniesienie poziomu rolnictwa, zbudował sieć dróg i wiele mostów. Z ogromnej ilości kruszców, przejętych po Persach, bił monety, co spowodowało ożywienie wymia ny handlowej. Celem miało być stworzenie z imperium organizmu dobrze prosperującego pod względem gospodarczym.

Wielkie imperium Aleksandra po jego śmierci rozpadło się na kilka oddzielnych królestw. Walki w latach 323-280 p.n.e. między spadkobiercami i wodzami Aleksandra Wielkiego tzw. diadochami doprowadziły do powstania na gruzach monarchii Aleksandra kilku królestw hellenistycznych. Najpotężniejsze z nowych państw to królestwo Ptolemeuszy (Egipt), Seleucydów (część Azji), Królestwo Pergamonu (Azja Mniejsza), Macedonia z Grecją z dynastią Antygonidów. Powstały nowe centra gospodarcze, polityczne, kulturalne - Aleksandria ze słynną wielką biblioteką i Muzeum, Pergamon, Rodos, Antiochia.

- Kultura hellenistyczna

Epoka hellenistyczna to czas od śmierci Aleksandra Wielkiego do 30 r. p.n.e. W tym czasie kultura grecka rozpowszechniła się na Wschód. Doszło do przemieszania się obu kultur. Do największych osiągnięć tego okresu należą:

- latarnia morska na wyspie Faros koło Aleksandrii, zaliczana do siedmiu cudów świata,

- biblioteka w Aleksandrii - największa w starożytności,

- Musejon - założony w Aleksandrii instytut badawczy.

Do ważnych ośrodków kultury należały: Milet, Efez, Bizancjum, Pergamon. Szybko rozwijały się różne dziedziny sztuki. Do najważniejszych rzeźb kultury hellenistycznych należy Nike z Samotraki, Wenus z Milo.