Wesele (S. Wyspiański)

Wesele (S. Wyspiański)

Rodzaj literacki: dramat

Gatunek literacki: dramat symboliczny

Geneza utworu

Inspiracją do powstania dramatu było wesele krakowskiego poety i dramaturga Lucjana Rydla z chłopką z podkrakowskich Bronowic, Jadwigą Mikołajczykówną. Uroczystość odbyła się 20 XI 1900 r. w bronowickim domu Włodzimierza Tetmajera. 16 marca 1901 r. na scenie krakowskiego teatru miała miejsce głośna premiera Wesela, dramatu, którego autorem był gość weselny i bliski przyjaciel Rydla - Stanisław Wyspiański.

Czas i miejsce akcji

Czas: noc 20 listopada 1900 roku, wesele Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny. Miejsce akcji: bronowicki dworek Tetmajera. Wygląd wnętrza poznajemy dzięki didaskaliom: „Izba wybielona siwo, prawie błękitna”, przez drzwi pokoju, w którym wypoczywają goście zmęczeni tańcem, widać „huczne weselisko”. Na środku stoi okrągły stół przykryty białym obrusem, na nim żydowskie świeczniki, zastawa, wokół stołu stołki z białego drewna. Dalej biurko zarzucone papierami, nad nim obraz Matejki Wernyhora i litografia Racławic. Przy ścianie stoi sofa, nad nią „złożone w krzyż szable”. W kącie widnieje bielony piec, obok niego stolik ze starym zegarem, przy drzwiach malowana wiejska skrzynia. Na ścianach wiszą obrazy Matki Boskiej Ostrobramskiej i Matki Boskiej Częstochowskiej. Z oddali dom weselny to „chata rozśpiewana”, „chałupa rozświecona, z daleka jak arka w powodzi”.

Bohaterowie

Osoby występujące w utworze możemy podzielić na dwie grupy:

Postacie realistyczne - są to goście weselni, których prototypy można odnaleźć wśród krakowskiej inteligencji i chłopów z Bronowic. Najważniejsi z nich:

Pan Młody - Lucjan Rydel (1870-1918), młodopolski poeta, dramaturg, autor znanych wówczas utworów Zaczarowane koło, Betlejem polskie; przyjaciel Wyspiańskiego.

Panna Młoda - Jadwiga Mikołajczykówna (1883-1936), siostra Marysi i Anny, czyli Gospodyni.

Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer (1861-1923), przyrodni brat Kazimierza Przerwy-Tetmajera; malarz, poeta, działacz ludowy; ożeniony z Anną Mikołajczykówną.

Gospodyni - Anna z Mikołajczyków (1874-1954).

Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940), wybitny poeta młodopolski, znany głównie z utworów dekadenckich i wierszy o tematyce tatrzańskiej.

Dziennikarz - Rudolf Starzewski (1870-1920), dziennikarz, redaktor konserwatywnego krakowskiego czasopisma „Czas”.

Nos - Tadeusz Noskowski (1886-1932), malarz; jest jakby satyrycznym uosobieniem „przybyszewszczyzny”.

Radczyni - Antonina Domańska (1835-1917), ciotka Rydla, autorka książek dla dzieci i młodzieży.

Rachela - Józefa (Pepa) Singer (1881-1955), córka bronowickiego karczmarza Hersza Singera.

Żyd - Hersz Singer, karczmarz z Bronowic.

Czepiec - Błażej Czepiec (1857-1934), pisarz gminny z Bronowic, starosta weselny.

Marysia - Maria Mikołajczykówna (1877-1925), siostra Anny i Jadwigi, była zaręczona z malarzem Ludwikiem de Laveaux, który zmarł na suchoty.

Maryna i Zosia - siostry Pareńskie; dom ich matki, Elizy, był ośrodkiem życia literacko-artystycznego w Krakowie. Tu Wyspiański po raz pierwszy czytał rękopis Wesela. Pani Eliza Pareńska była też entuzjastką malarstwa poety. Zofia - młodsza z sióstr - to przyszła żona Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Haneczka - Anna Rydlówna, siostra Pana Młodego.

Jasiek i Kuba - bracia Panny Młodej.

Klimina - wdowa po wójcie, matka chrzestna Isi.

Isia - Jadwiga, najstarsza córka Tetmajerów.

Dziad - nędzarz, posługacz w karczmie.

Kasper - Kasper Czepiec, drużba na weselu.

Postacie fantastyczne - osoby dramatu pojawiają się w II akcie dramatu, personifikują rozgrywające się w psychice realnych bohaterów konflikty, ujawniają ich marzenia, niepokoje, lęki, kompleksy głęboko zakorzenione w ich świadomości. Na wesele przybywa zaproszony przez Państwa Młodych Chochoł, który zapowiada korowód zjaw:

„Co się w duszy komu gra,

co kto w swoich widzi snach:

czy to grzech,

czy to śmiech,

czy to kapcan, czy to pan,

na Wesele przyjdzie w tan”.

Chochoł to słomiana pałuba, w którą owinięto na zimę krzak róży. Ukazuje się Isi, która wcale się go nie obawia i próbuje wymieść go z domu. W weselnej izbie, rozśpiewanej i oświetlonej w I akcie, zapada zmrok, rozjaśniony jedynie światełkiem lampy naftowej. W takiej właśnie scenerii zjawia się pierwszy gość z zaświatów:

Widmo - Ludwik de Laveaux, ukazuje się Marysi, jego narzeczonej i przypomina dziewczynie o uczuciach, jakie ich łączyły.

Stańczyk - ten błazen-filozof jest uosobieniem mądrej myśli politycznej. Prawdopodobnie nazywał się Staś Gąska, był błaznem trzech ostatnich Jagiellonów. Schodzi z obrazu Jana Matejki pt. Stańczyk. Wita Dziennikarza słowami „salve, bracie!”. Za jego sprawą Dziennikarz zastanawia się nad słusznością polityki prowadzonej przez stronnictwo konserwatywne. Dialog ze Stańczykiem uświadamia mu, że uprawiana przez nie polityka usypia naród - społeczeństwo ogarnia przygnębienie, marazm, w zapomnienie popadają dawne świetne karty polskiej przeszłości. Stańczyk przypomina Dziennikarzowi, że głos dzwonu Zygmunta kojarzy się nie tylko z uroczystymi pogrzebami sławnych Polaków, ale także z rycerską, dumną przeszłością. Nazywa Dziennikarza „puszczykiem” (ptak, którego krzyk wróży nieszczęście), na koniec wręcza mu kaduceusz - symbol błazeńskiej władzy - by mącił nim w umysłach Polaków:

„Masz tu kaduceus polski,

mąć nim wodę, mąć”.

Rycerz - Zawisza Czarny z Garbowa, ukazuje się Poecie i przypomina mu wielkie, wspaniałe zwycięstwa Polaków, przywołuje imiona Witolda, Jagiełły. Jawi się tu jako symbol, wzór minionej chwały, odsłania bezużyteczność poezji dekadenckiej; uważa, że Polakom potrzebna jest poezja nawołująca do walki. Ujawnia tęsknoty Poety za czynem, marzenia o nim, a jednocześnie bezsilność, niemoc, strach.

Hetman - Ksawery Branicki, jeden z przywódców konfederacji targowickiej, ukazuje się Panu Młodemu. Hetman reprezentuje egoizm magnacki, zdradę kraju, służenie za pieniądze obcym interesom. Dodatkowe skojarzenie wiąże tę zjawę z Wojewodą z dramatu Rydla Zaczarowane koło (w utworze Wojewoda zawarł pakt z szatanem i sprzedał swą duszę za buławę hetmańską). Można również odnosić tę postać do Widma złego pana z II cz. Dziadów Mickiewicza.

Upiór - Jakub Szela, przywódca rabacji chłopskiej z 1846 roku, w wyniku której śmierć poniosło wielu przedstawicieli szlachty. Chłopi byli podburzani przeciw panom przez administrację austriacką, która obawiała się wybuchu powstania narodowego. Upiór jest projekcją wyobraźni Dziada.

Wernyhora - legendarny Kozak, lirnik ukraiński, ludowy wieszcz, przepowiadający przyszłe wydarzenia dziejowe. Do bronowickiej izby schodzi z obrazu Matejki, ale jest on również postacią bardzo żywą w literaturze romantycznej (np. Sen srebrny Salomei i Beniowski Juliusza Słowackiego). Pojawienie się Wernyhory to zapowiedź powstania, na jego przywódcę wybrany zostaje Gospodarz, który na znak władzy otrzymuje złoty róg, mający wezwać naród do walki:

„...wybrałem twój dom, zagrodę

i wybrałem Weselisko.

Waszmość rękę miej szczęśliwą:

Daję Waści złoty róg”.

W postaci Gospodarza Wernyhora upatruje człowieka godnego poprowadzić naród do walki, ale okazuje się on niezdolny do czynu.

Plan wydarzeń

Akt I

1. Rozmowy gości weselnych w bronowickiej chacie.

2. Przybycie Racheli.

3. Rozmowa Poety z Gospodarzem o potędze chłopów.

4. Kłótnia Żyda z Czepcem.

5. Zaproszenie duchów przez Państwa Młodych.

Akt II

6. Przybycie Chochoła.

7. Pojawienie się kolejnych Osób dramatu: Stańczyka, Rycerza, Hetmana, Upiora.

8. Rozmowa Gospodarza z Wernyhorą.

9. Misja Jaśka.

Akt III

10. Wesele ma się ku końcowi.

11. Poranne rozmowy gości.

12. Dialog Poety i Panny Młodej na temat Polski.

13. Zebranie uzbrojonych w kosy chłopów.

14. Przybycie Jaśka bez złotego rogu.

15. Chocholi taniec.

Streszczenie

Akt I

Scena I

Osoby: Czepiec, Dziennikarz

Czepiec okazuje swe zainteresowanie wydarzeniami politycznymi na świecie, zadaje Dziennikarzowi pytania świadczące o jego mądrości i dojrzałości, zmuszającej inteligenta do dostrzeżenia w chłopach godnych uwagi partnerów. Redaktor dziennika ma jednak dosyć rozmów o polityce, uważa, że chłopom powinien wystarczyć ich wiejski świat, który ma stanowić azyl spokoju dla inteligencji:

„Niech na całym świecie wojna,

byle polska wieś zaciszna,

byle polska wieś spokojna”.

Scena II

Osoby: Dziennikarz, Zosia

Dziennikarz prawi Zosi mnóstwo komplementów, rozwodzi się nad jej urodą, lecz dziewczyna wie, że dla niego to tylko „salonowa zabawka”, i mówi mu: „my dla siebie nie będziem”.

Scena III

Osoby: Radczyni, Haneczka, Zosia

Młodziutkie, pełne radości życia panienki - Haneczka i Zosia - chcą potańczyć w ciżbie na środku izby razem z drużbami. Uzyskują na to pozwolenie Radczyni.

Scena IV

Osoby: Radczyni, Klimina

Radczyni, wyniosła, pełna dobrotliwego pobłażania dla ludu, jednak przekonana o swej wrodzonej „wyższości”, uświadamia gawędzącej z nią Kliminie, która chciała swatać wiejską i miejską młodzież, że:

„Wyście sobie, a my sobie.

Każden sobie rzepkę skrobie”.

Scena V

Osoby: Zosia, Kasper

Kasper, wesoły, wiejski parobek, charakteryzujący się „ciętym” językiem, tańczy z Zosią i opowiada jej o pierwszej druhnie - Kasi, swatanej mu na żonę.

Scena VI

Osoby: Haneczka, Jasiek

Haneczka zaprasza do tańca Jaśka, który jest pierwszym drużbą.

Scena VII

Osoby: Radczyni, Klimina

Radczyni w swej rozmowie z Kliminą daje dowód zupełnej nieznajomości realiów życia wiejskiego prezentowanej przez przedstawicieli inteligencji - mianowicie w listopadzie pyta gospodynię: „Cóż ta, gosposiu, na roli? / Czyście sobie już posiali?”, na co Klimina odpowiada: „Tym ta casem się nie siwo”. Z kolei Radczyni mówi Kliminie, że wygląda ona jeszcze młodo i mogłaby z powodzeniem wyjść za mąż.

Scena VIII

Osoby: Ksiądz, Panna Młoda, Pan Młody

Ksiądz mówi do pana młodego o swym chłopskim pochodzeniu i o tym, że w towarzystwie chłopów czuje się swobodnie: „Sami swoi, polska szopa, / i ja z chłopa, i wy z chłopa”. Pan Młody życzy mu, aby otrzymał spodziewaną dla siebie godność kanonika, o którą się ubiega. Do rozmowy włącza się obcesowo Panna Młoda i nie zrozumiawszy dobrze tematu, mówi, iż aby coś wskórać u szlachty, „trza by stoć i walić w mordę”. Pan Młody przeprasza księdza za odzywkę żony i tłumaczy jej, o czym była naprawdę mowa.

Scena IX

Osoby: Pan Młody, Panna Młoda

Szczęśliwy, radosny i zachwycony urodą swej wybranki Pan Młody wyznaje jej swą miłość i zapewnia o swym szczęściu. Jego żona, hoża, pełna zdrowego rozsądku oraz naiwnej prostoty wiejska dziewczyna, trochę zniecierpliwiona ciągłym mówieniem o miłości, mówi do niego:

„Cięgiem ino rad byś godać,

jakie to kochanie będzie”.

Oboje młodzi idą tańczyć.

Scena X

Osoby: Poeta, Maryna

Poeta flirtuje z Maryną, lecz młoda, inteligentna dziewczyna komentuje wypowiedzi pustego i znużonego powodzeniem u kobiet, pełnego niewiary w życie i sztukę „światowca”: „Przez pół drwiąco, przez pół serio / bawi się pan galanterią”.

Scena XI

Osoby: Ksiądz, Pan Młody, Panna Młoda

Ksiądz stara się w delikatny sposób zasugerować, że miłość małżeńska nie zawsze będzie tak gorąca, jak w dniu ślubu i że w przyszłości Pan Młody może się znudzić żoną. Państwo Młodzi nie przejmują się tym jednak zbytnio.

Scena XII

Osoby: Pan Młody, Panna Młoda

Pan Młody zachwyca się urodą i wyglądem żony, którą postrzega:

„jak lalkę dobytą z pudełek,

w Sukiennicach, w gabilotce ...”.

Panna Młoda przerywa te zachwyty i skarży się: „Buciki mom trochę ciasne”. Jednak na propozycję, aby nie męczyła się dłużej i po prostuje zdjęła, odpowiada oburzona: „Trza być w butach na weselu”.

Scena XIII

Osoby: Ksiądz, Pan Młody

Ksiądz wyjawia przed Panem Młodym swój sceptycyzm, co do trwałości i stosowności małżeństwa inteligenta i chłopki. Pan Młody jednak, przekonany o słuszności swego wyboru, odpowiada:

„Szczęście każdy ma przed nosem (...)

Trzeba iść za serdecznym głosem...”.

Scena XIV

Osoby: Radczyni, Maryna

Maryna opisuje Radczyni swe odczucia z tańca z Czepcem:

„jak zawinął i obleciał w kółko,

tom w oczach zobaczyła gwiazdy,...”.

Scena XV

Osoby: Maryna, Poeta

Poeta nadal obdarza Marynę komplementami, które jednak ona przyjmuje bardzo obojętnie - mówi, iż w całym potoku słów zadufanego w siebie Poety można łatwo dostrzec: „próżność na wysokiej skale, / w swojej własnej śpiącą chwale”. Otwarcie mówi mu, iż jest zarozumiały i próżny, nie liczy się z cudzymi uczuciami, a jego kłamliwe zaloty to „bałamuctwa w wielkim stylu”.

Scena XVI

Osoby: Zosia, Haneczka

Zosia zwierza się Haneczce - „Chciałabym kochać, ale bardzo, / ale tak bardzo, bardzo mocno”. Haneczka stwierdza, że aby znaleźć prawdziwą miłość, trzeba się najpierw nacierpieć, „przejść (...) nędzę, bole”, aby przez nie poznać smak i wagę prawdziwego uczucia.

Scena XVII

Osoby: Pan Młody, Żyd

Przybycie na wesele Żyda, którego Pan Młody serdecznie wita, sygnalizuje istotne i bolesne różnice pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi. Żyd mówi bowiem o sobie i o Panu Młodym, że są takimi przyjaciółmi „co się nie lubią”, zaś widząc na nim chłopską sukmanę, mówi: „No, pan się narodowo bałamuci (...) to już było”. Żyd opowiada też o swej córce, Racheli, wychwala jej przymioty:

„Jakie tylko książki są, to czyta (...)

no, zna cały Przybyszewski (...)

Ona lubi te poety;

ona nawet chłopy lubi”.

Scena XVIII

Osoby: Pan Młody, Żyd, Rachela

Pan Młody wita Rachelę i zaprasza ją do wzięcia udziału we wspólnej zabawie.

Scena XIX

Osoby: Pan Młody, Rachela

Rachela zachwyca się wspaniałością i nastrojem wesela, rozmarzona, zapewnia Pana Młodego, że: „ta chata rozśpiewana, / ta roztańczona gromada / zobaczy pan, proszę pana, / że się do poezji nada ...”. Pan Młody podchwytuje myśl, replikując: „ja to czuję, ja to słyszę, / kiedyś wszystko to napiszę ...”. W całej swej późniejszej wypowiedzi wyraża mimowolnie cały swój zewnętrzny, pozbawiony autentycznego zaangażowania stosunek do ludu. Dla niego jest to tylko powierzchowna fascynacja fizycznym zdrowiem, prostolinijnością i bogactwem obyczajów chłopów: „ten lud krasy, kolorowy, / taki rześki, taki zdrowy - / choćby szorstki, choć surowy ...”.

Scena XX

Osoby: Pan Młody, Rachela, Poeta

Poeta oznajmia Panu Młodemu: „Panna Młoda jakieś słówko / ma do ciebie”. Pan Młody odchodzi, zostawiając Rachelę w towarzystwie Poety.

Scena XXI

Osoby: Rachela, Poeta

Poeta okazuje Racheli, że jest zainteresowany jej osobą. Rozmawiają o miłości, poezji - o której Rachela mówi: „Pan to pisze, ja to czuję ...”. Zdradza się, iż w swoim związku z mężczyzną życzyłaby sobie: „Miodu, rozkoszy, słodyczy / miłości, roznamiętnienia / i szczęścia”. Zawsze też marzyła o wolnej miłości.

Scena XXII

Osoby: Radczyni, Pan Młody

Pan Młody entuzjastycznie wykrzykuje: „Jak się żenić, to się żenić!”. Radczyni jednak mówi mu, że „Topi się, kto bierze żonę”. Pan Młody jednak nie zgadza się z nią: chciałby, aby wesele nigdy się nie skończyło, gdyż wtedy czuje się „wszystkich bratem (...) w tym weselu, w tej radości...”.

Scena XXIII

Osoby: Pan Młody, Poeta

Mężczyźni rozmawiają o weselu, o zabawie na nim. Z kolei rozmowa schodzi na sztukę, mówią o ukrytych w zakamarkach swych dusz tęsknotach twórczych. Stwierdzają jednak, że aby je zrealizować „trzeba by lutni Homera! ...”.

Scena XXIV

Osoby: Poeta, Gospodarz

Poeta zwierza się Gospodarzowi z projektu dramatu „groźnego, szumnego, posuwistego”, którego bohaterem miałby być „rycerz z czoła”, zaplątany w grę uczuć. Gospodarz stwierdza, że nie tylko w Poecie, ale w każdym człowieku „coś się burzy”. Poeta, podchwytując myśl, mówi, iż czuje swe powołanie „do ogromnych, wielkich rzeczy”, a tu tymczasem „pospolitość skrzeczy” i nie pozwala na realizację wzniosłych planów, które na zawsze pozostają w sferze marzeń i urojeń. Gospodarz, który od dziesięciu lat żyje na wsi i obcuje na co dzień z chłopami, mówi, iż dostrzega w nich ogromną rozwagę, godność, pobożność, co skłania do stwierdzenia, że chłop ma:

„bardzo wiele, wiele z Piasta;

chłop potęgą jest i basta”.

Scena XXV

Osoby: Poeta, Gospodarz, Czepiec, Ojciec

Ojciec zauważa, że wiejskie wesele jest atrakcją dla panów z Krakowa, a Gospodarz mówi, że „to dla nich nowe rzeczy, / to ich z ospałości leczy”. Ojciec deklaruje gotowość chłopów do walki o niepodległość: „ino by kto nos chcioł użyć - / kosy wissom nad boiskiem”.

Poeta określa się jako ptak „żurawiec”, przelotem tylko bywający w kraju, bo go „coś gna po świecie”. Chłopi współczują mu takiego stosunku do życia, instynktownie rozumiejąc, że w charakterze Poety jest jakaś skaza utrudniająca mu szczęśliwe życie. Czepiec radzi mu z prostotą: „Weź pan sobie żonę z prosta: / duża scęścia, małe kosta”.

Scena XXVI

Osoby: Ojciec, Dziad

Ojciec mówi do Dziada, iż nigdy nie myślał o tym, że jego córka może wyjść za pana; nadeszły takie czasy, że: „pany się nudzą sami, / to sie pięknie bawią z nami ...”. Dziad przypomina, iż chłopi nigdy nie jednoczyli się z panami - na dowód wspomina rzeź galicyjską z 1846 roku:

„a toć były dawniej gniewy!

Nawet była krew, rzezańce

i splamiła krew sukmany...”.

Dziad uważa, iż epidemie tyfusu i cholery, które nawiedziły później kraj, były karą bożą za okrucieństwa chłopów nad panami.

Scena XXVII

Osoby: Dziad, Żyd

Żyd wygania dziada do karczmy, gdzie czeka na niego robota, sam zaś oznajmia, że na wesele przyszedł „po interesie”. Uważa, że wspólna zabawa chłopów i panów to tylko pozorne zbratanie, a zaraz po weselu okaże się, że każdy z nich pociągnie w inną stronę:

„Taka szopka,

bo to nie kosztuje nic

potańcować sobie raz:

Jeden Sas, a drugi w las”.

Scena XXVIII

Osoby: Żyd, Ksiądz

Ksiądz przypomina Żydowi, iż ten ma następnego dnia oddać mu pieniądze. Wśród gości weselnych wybucha bójka - „Czepiec Maćka gruchnoł w łeb”. Żyd nadmienia, że Czepiec jest jego dłużnikiem.

Scena XXIX

Osoby: Żyd, Ksiądz, Czepiec

Następuje kłótnia o dług, który Czepiec powinien zwrócić Żydowi. Ksiądz popiera roszczenia Żyda, na co Czepiec obrusza się i oskarża Księdza o konfidencję z arendarzem i zdzieranie pieniędzy z chłopów:

„To któż moich groszy złodzij,

czy Żyd jucha, czy dobrodzij!?”.

Na koniec Czepiec przeprasza Księdza za ostre słowa, które wypowiedział w złości.

Scena XXX

Osoby: Pan Młody, Gospodarz

Obserwując kłótnię Żyda z Czepcem Gospodarz przypomina „rok czterdziesty szósty” - czyli krwawą, okrutną rzeź dokonaną na szlachcie przez chłopów. Pan Młody zastrzega się: „Znam to tylko z opowiadań, / ale strzegę się tych badań, / bo mi trują myśl o polskiej wsi” - nie chce słuchać o tych zbrodniach, woli widzieć w chłopach lud „lud krasny, kolorowy, / taki rześki, taki zdrowy”. Jednocześnie jednak przypomina, że w 1846 roku „mego dziadka pilą rżnęli” - inteligencja zdaje sobie sprawę z tego, że w chłopach drzemią ukryte groźne siły, a między chłopami a panami istnieją autentyczne i niepokojące konflikty - zaś „bratanie się z ludem” to tylko pozór.

Scena XXXI

Osoby: Gospodarz, Ksiądz

Widząc, że Ksiądz zbiera się do odjazdu, Gospodarz proponuje mu jeszcze wypicie strzemiennego.

Scena XXXII

Osoby: Jasiek, Haneczka

Jasiek odprowadza Haneczkę po tańcu, zaznaczając, że traktuje ją „jak pisankę, malowankę”. Dziewczyna zapewnia go, że jeszcze z nim zatańczy.

Scena XXXIII

Osoby: Kasper, Jasiek

Obaj drużbowie komentują swobodnie zachowanie miejskich panienek - „te panny to nos chcom”. Jednak pewność siebie i poczucie własnej wartości mówi im jednak, że „tak one ino kpiom”.

Scena XXXIV

Osoby: Jasiek

Śpiewa piosenkę: „Zdobyłem se pawich piór”.

Scena XXXV

Osoby: Pan Młody, Radczyni

Radczyni krytykuje małżeństwo zawarte przez Pana Młodego i nie przekonują jej żadne argumenty.

Scena XXXVI

Osoby: Poeta, Rachela

Rachela opowiada Poecie, jak ona, na swój własny, indywidualny sposób czuje i odbiera poezję. Dla niej to klucz do zrozumienia ludzi, natury: „cała ta przyroda tajemna / przestała mi być ciemna”. Poeta trochę pobłażliwie traktuje te jej wynurzenia, ona zaś mówi, że poskarży się chochołowi stojącemu w ogrodzie. Podsuwa Poecie fantastyczną myśl: „zaproście tu na Wesele / wszystkie dziwy, kwiaty, krzewy, / pioruny, brzęczenia, śpiewy...”.

Scena XXXVII

Osoby: Poeta, Panna Młoda

Poeta proponuje Pannie Młodej, aby zaprosiła na wesele:

„tych, którym gdzie złe wciórności

dopiekają - którym źle (...) -

których duch się strachem męczy...”.

Panna Młoda jednak nie rozumie tej myśli i twierdzi, że „Pon cosi trzy po trzy bają...”.

Scena XXXVIII

Osoby: Poeta, Panna Młoda, Pan Młody

Poeta, zgodnie z sugestią Racheli prosi nowożeńców o zaproszenie na wesele stojącego za oknem, w sadzie, chochoła. Państwo Młodzi czynią to wśród śmiechów i żartów: „Sprowadź jeszcze, kogo chcesz, / ciesz się z nami, / ciesz Godami!...”.

Akt II

Scena I

Osoby: Gospodyni, Isia

W opustoszałej, z pogaszonymi światłami izbie zostaje kilkuletnia córka gospodarzy, Isia, mająca za zadanie uśpić młodsze dziecko. Mimo późnej pory dziewczynka nie chce iść spać, lecz pragnie obejrzeć obrzęd oczepin. Gospodyni wyraża na to zgodę.

Scena II

Osoby: Gospodyni, Isia, Klimina

Klimina i Gospodyni wychodzą do drugiej izby ze świeczkami w rękach, aby wziąć udział w oczepinach. Isia zostaje w izbie sama. Zegar wybija północ.

Scena III

Osoby: Isia, Chochoł

Do zasypiającej Isi przychodzi Chochoł - „Kto mnie wołał, / czego chciał...” - i zapowiada przybycie wielu gości na wesele: „Tatusiowi powiadaj, / że tu gości będzie miał, / jako chciał, jako chciał”. Isia reaguje gwałtownie i wygania Chochoła na podwórze: „Huś ha, na pole, / głupi śmieciu, chochole!”.

Scena IV

Osoby: Marysia, Wojtek

Zmęczeni tańcem Marysia i Wojtek przysiadają na chwilę. W czasie rozmowy zauważają na ścianie jakiś cień, lecz nie zwracając na niego uwagi, wychodzą.

Scena V

Osoby: Marysia, Widmo

Widziana wcześniej na ścianie zjawa staje przed Marysią, a ona rozpoznaje w niej swego dawno temu zaginionego narzeczonego. Gdy wyjechał, Marysia czekała na niego długo: on sam nazywa siebie rozhulańcem, pędziwiatrem i twierdzi, że bywając w świecie w końcu „gdziesi w ziemie wpad, gdzie toczy gad”. Marysia wspomina spędzone z nim chwile, po czym Widmo zapraszają do tańca. Gdy jednak przytula się do niej, kobieta czuje, jak mu „zimno wieje z ust (...), taki wieje trupi ciąg”. Marysia wyrywa się z jego objęć i Widmo odchodzi.

Scena VI

Osoby: Marysia, Wojtek

Wojtek dostrzega roztrzęsienie i zdenerwowanie żony i dopytuje się o przyczynę. Marysia jednak nic nie odpowiada i tuli się do męża.

Scena VII

Osoby: Stańczyk, Dziennikarz

Stańczyk jest pierwszą z osób dramatu, które będą się pokazywać poszczególnym weselnym gościom i uzewnętrzniać „co się komu w duszy gra, co kto w swoich widzi snach ...” - wyrażając ich ukryte marzenia, lęki, kompleksy, mity narodowe oraz przypominając bolesne wydarzenia z przeszłości.

Dziennikarz żali się przed Stańczykiem na beznadziejność obecnych czasów, kiedy to „gasną świece narodowe, / okropne się rzeczy dzieją”. Ubolewa nad losem Polski, nazywa ją matką kładzioną do trumny, zaś według niego z jej śmiercią: „wszystko, co było, przepadło...”.

Stańczyk zarzuca Dziennikarzowi, iż „spowiedź czyni (...) cudzych grzechów”, zaś jego rozczulanie się nad losem kraju to tylko chwilowy nastrój. Opowiada też o dzwonie Zygmunta, o tym, jak był obecny przy jego zawieszeniu. Dziennikarz opowiada mu, że „on nam tętni dziś, / jak grzebiemy, kto nam drogi”. Słuchając dalszych oskarżeń Stańczyka, kierowanych do niego, Dziennikarz dochodzi do wniosku, iż właściwie jest moralnym bankrutem, którego - jak i całe społeczeństwo - trawi niemoc czynu. W końcu Dziennikarz stwierdza: „Nad przepaścią stoję / i nie znam, gdzie drogi moje”. Stańczyk przypomina także o roli przeszłości, jej reliktów w życiu narodu - „ale świętości nie szargać, / bo trza, żeby święte były”. Na koniec Stańczyk przekazuje Dziennikarzowi kaduceusz - swą laskę, symbol władzy błazeńskiej i mówi:

„Masz tu kaduceus polski,

mąć nim wodę, mąć.”

Scena VIII

Osoby: Dziennikarz, Poeta

Roztrzęsiony spotkaniem ze Stańczykiem Dziennikarz widzi w sobie w tej chwili wszystkie wady narodowe, o których mówił błazen - nazywa siebie kaleką i twierdzi, że „oplatają grzyby i pleśni”. Zwierza się poecie ze swych cierpień, których źródło - według niego - znajduje się w kajdanach konwenansu, które spowodowały upadek autentycznych cnót: przyjaźni, litości, miłości i szczerości. Oskarża też poezję o to, że chce go „uśpić, znieczulić, zniewolić”, aby nie mógł głośniej wyrzec słów skargi. Poeta widząc jego wzburzenie i rozgorączkowanie, radzi mu, aby wyszedł na dwór i ochłonął.

Scena IX

Osoby: Poeta, Rycerz

Do Poety przychodzi Rycerz i nakazuje mu: „Na koń, zbudź się, ty żak, / ty lecieć masz jak ptak!”. Przypomina Poecie wielką wiktorię pod Grunwaldem - „Grunwald, miecze, król Jagiełło!”. Jest niejako zwiastunem walki o niepodległość, mówi:

„a ciała wstaną,

a zbroje wzejdą

i pochwycą kopije, i przejdą!!! (...)

czas, bym wstał, czas, bym wstał”.

Przed odejściem nakazuje jeszcze poecie: „ślubuj duszę, duszę dasz” - po czym podnosi przyłbicę i znika.

Scena X

Osoby: Poeta, Pan Młody

Będący ciągle pod wrażeniem słów Rycerza Poeta mówi do siebie - Pan Młody bierze to za znak rodzącego się w jego umyśle dzieła i pyta: „Będziesz sonet pisać czy oktawę?”. Jednak zaprzeczając temu Poeta wypowiada swoiste proroctwo:

„Polska to jest wielka rzecz:

podłość odrzucić precz,

wypisać świętą sprawę

na tarczy, jako ideę, godło (...)

a już wstanie któryś wielki,

już wstanie jakiś polski święty”.

Scena XI

Osoby: Pan Młody, Hetman, Chór

Pana Młodego nawiedza zjawa Hetmana (Branickiego - uznanego za symbol zdrady narodowej i szlacheckiego warcholstwa). Wokół zjawy kręci się chór diabłów, którzy „piją krew, szarpają (...) pierś”, mimo iż Hetman próbuje wykupić się od nich rosyjskim złotem. Pan Młody na ten widok krzyczy: „Jezu!” i na dźwięk imienia bożego diabły znikają.

Scena XII

Osoby: Pan Młody, Hetman

Hetman cieszy się chwilowym odstąpieniem od niego diabłów i z wdzięczności chce ofiarować Panu Młodemu tyle złota, ile mu zostało. Oburzony Pan Młody nie przyjmuje splamionych krwią i zdradą pieniędzy, nazywa Hetmana łotrem i z rozpaczą stwierdza:

„a my dzisiaj w psiej niewoli (...)

przecz już nic nas nie ocali,

ani król, ani ból,

ani żale, ni płakanie ...”.

Hetman w odpowiedzi ubliża mu: „Czepiłeś się chamskiej dziewki?!” Według niego „Polska to wszystko hołota, / tylko im złota”. Słysząc te słowa Pan Młody przyzywa na powrót chór szatanów.

Scena XIII

Osoby: Pan Młody, Hetman, Chór

Przybyły diabły z okrzykiem: „zaprzedałeś kraj, ty lew; / złotem pysk ci zaleją!” rzucają się na Hetmana i szarpią jego ciało. Po chwili wszyscy znikają.

Scena XIV

Osoby: Pan Młody, Dziad

Pan Młody mówi do Dziada, iż tu przed chwilą „Tyle się przewlekło mar / z okropnym śmiechem Piekła...”. Dziad, nic nie rozumiejąc, pozostaje sam, gdyż Pan Młody pośpiesznie wychodzi.

Scena XV

Osoby: Dziad, Upiór

Dziadowi - przedstawicielowi biedoty wiejskiej - ukazuje się Upiór (dusza Jakuba Szeli, przywódcy krwawych rzezi galicyjskich z 1846 roku). Upiór - cały we krwi - prosi o kubeł wody, aby mógł się umyć i wprasza się na wesele. O panach mówi: „Przyszedłem tu do Wesela, / bo byłem ich ojcom kat, / a dzisiaj ja jestem swat!!”.

Na czole Upiora znajduje się krwawa plama, która nie daje się zmyć - to znak zarazy, która ogarnęła później wsie biorące udział w rabacji. Dziad wygania upiora z izby, ten jednak nie chce wyjść i uparcie twierdzi, że pójdzie na wesele.

Scena XVI

Osoby: Kasper, Kasia, Jasiek

Kasper i Jasiek starają się o względy Kasi - każdy z parobków próbuje pozbyć się drugiego, gdyż chciałby zostać z dziewczyną sam na sam. W końcu Jasiek idzie przynieść wódki.

Scena XVII

Osoby: Kasper, Kasia

Młodzi przekomarzają się, śmiejąc się rozmawiają o swych uczuciach.

Scena XVIII

Osoby: Kasper, Kasia, Nos

Nos wchodzi do izby z butelką i kieliszkiem i przepija do Kaspra. Ten z kolei przepija do Kasi, którą Nos chce pocałować. Dziewczyna jednak broni się, mówiąc: „pódzies pon (...) ledwo przysed, juz by kcioł”. Kasper widząc stan Nosa mówi: „Cało flaszkę bestia schloł”.

Scena XIX

Osoby: Panna Młoda, Pan Młody

Panna Młoda zmęczona skarży się: „juz nie mogę tańcować”, jednakże, z drugiej strony, nie chciałaby jutro żałować, iż nie wykorzystała należycie na taniec wszystkich sposobnych chwil. Pan Młody snuje marzenia i plany na przyszłość:

„postawimy se dwór modrzewiowy,

brzózek przed oknami posadzę...”.

Gdy drzewa te zazielenią się, będą oboje siadywać w ich cieniu.

Scena XX

Osoby: Dziennikarz, Zosia

Dziennikarz i Zosia spotykają się przypadkiem w ciemnej izbie. Zosia jest zmęczona tańcem, lecz ogólnie zadowolona z zabawy. Obserwując trochę podczas wesela obyczajowość chłopów, stwierdza jednak: „Nie byłabym ja chłopu żona”. Dziennikarz przyznaje, że ta dziewczyna trochę mu się podoba.

Scena XXI

Osoby: Poeta, Rachela

Rachela przyszła ponownie na wesele, gdyż intuicyjnie wyczuła, „że się tu zaczyna coś dziać”. Poeta spostrzega nagle brak chochoła przed chatą - „Ktoś wyrwał krzew różany”. Potwierdza też, że w chacie mają miejsce niesamowite rzeczy - „dwór się od poezji trzęsie”. Rachela zgadza się z nim, według niej czuć, że zaszła:

„w powietrzu atmosferyczna zmiana:

chata stała się rozkochana

w polskości...”.

Scena XXII

Osoby: Gospodarz, Kuba

Do izby wchodzi Kuba i mówi Gospodarzowi, iż na podwórzu zsiada z konia następny gość weselny:

„A pon musi wielgi być:

ubiory na nim czerwone,

siwa broda a lira u siodła...”.

Gospodarz zastanawia się, kto to może być; jednocześnie nakazuje zająć się koniem przybysza.

Scena XXIII

Osoby: Gospodarz, Gospodyni, Kuba

Gospodarz powiadamia gospodynię o przybyciu nowego, prawdopodobnie znamienitego gościa. Gospodyni radzi, aby przyjął go w osobnej izbie, gdzie nikt nie będzie im przeszkadzał.

Scena XXIV

Osoby: Gospodarz, Wernyhora

Wernyhora wchodząc do izby pozdrawia Gospodarza: „Sława, panie Włodzimierzu” (Włodzimierz - to rzeczywiste imię Tetmajera, pierwowzoru Gospodarza). Zaraz na początku oznajmia Gospodarzowi, iż przybył tu, bo „mam Asaństwu nowin wiele: / pomówimy o Przymierzu”. Gospodarz chce godnie przyjąć gościa, chce posłać po żonę, aby przyniosła coś do picia, lecz Wernyhora radzi mu od razu przystąpić do rzeczy. Na pytanie Gospodarza, dlaczego zechciał swą obecnością zaszczycić właśnie jego chatę, odpowiada:

„boście som tu jakoś wraz,

i wybrałem Ichmość Mości

dom, gdzie ludzie sercem prości”.

Wypytuje również o gospodarstwo, o tegoroczne plony; na pytanie o swe imię starzec wspomina „i jęk dzwonów, i pioruny, / i rzeź krwawą, krwawe rzeki...”, po czym przedstawia się jako „Pan - Dziad z lirą - Wernyhora” (na pół legendarny Kozak - wróżbita z XVIII w., z czasu buntu chłopów ukraińskich przeciwko polskiej szlachcie). Jego imię wywiera ogromne wrażenie na Gospodarzu, który jest gotów wypełnić wszystkie jego rozkazy. Wernyhora wydaje mu trzy polecenia:

1. „Roześlesz wici przed świtem,

powołasz gromadzkie stany...”

2. „zgromadzisz lud przed kościołem”

3. „Bogiem powitasz ich kołem (...)

niech wszyscy natężą słuch:

czy tętentu nie posłyszą

od Krakowskiego gościńca ...”

Każe przysiąc Gospodarzowi, iż wypełni wszystkie jego rozkazy, po czym daje mu symbol posłannictwa - złoty róg:

„Na jego rycerny głos

spotężni się Duch,

podejmie Los ...”

Przed odejściem starzec przypomina jeszcze raz, aby zgromadzeni przed kościołem o niczym nie mówili, tylko nasłuchiwali:

„niech nie radzą, nic nie radzą,

jednoś niechaj w ciszy staną”.

Następnie Wernyhora znika.

Scena XXV

Osoby: Gospodyni, Gospodarz

Rozgorączkowany i podekscytowany wizytą Wernyhory i powierzonym mu zadaniem Gospodarz opowiada o starcu żonie i zaczyna przygotowywać się do walki:

„Trza się zbierać, pasy, torby,

moja flinta, pistolety

i te szable wezmę obie - -/”

Przestraszona Gospodyni widząc nagle zapał i niezrozumiałe dla niej okrzyki męża, podejrzewa, że jest on chory lub pijany.

Scena XXVI

Osoby: Gospodyni, Jasiek

Gospodarz, który początkowo sam zamierzał spełnić posłannictwo Wernyhory, postanawia - znużony - powierzyć je Jaśkowi. Nakazuje chłopcu:

„Przeleć, przeleć w cztery strony;

pukaj w okna, zakrzycz »musi«;

niech tu staną przede świtem (...)

chłopy z ostrzem rozmaitem ...”.

Poleca mu, aby wrócił nim zapieje trzeci kur i daje mu złoty róg, przestrzegając:

„Ino nie zgub, bo róg złoty,

bo go zseła Jasny Bóg (...)

Bez tego złotego dźwięku

wniwecz pójdzie cały ruch”.

Jasiek ochoczo wybiega.

Scena XXVII

Osoby: Gospodarz, Staszek

Gospodarz wypytuje Staszka, a ten opisuje parskającego ogniem siwego konia Wernyhory oraz jego odjazd. Oddaje też Gospodarzowi złotą podkowę - wymowny, materialny dowód wizyty Dziada z lirą. Gospodarz, widząc podkowę, mówi:

„Wymowniejsze niźli słowa:

znak widoczny, oczywisty,

że zawitał gość ognisty

na stepowym siwym koniu,

z lirą dzwoniącą u siodła ...”.

Scena XXVIII

Osoby: Gospodarz, Gospodyni, Staszek

Gospodarz pokazuje żonie złotą podkowę, którą ona uważa za znak szczęścia i zastanawia się, kto mógł ją zgubić. Gospodarz twierdzi, że należy ją „pokazać zgromadzeniu”.

Scena XXIX

Osoby: Gospodarz, Gospodyni

Gospodyni jednak nie zgadza się z mężem i nie chce pokazać innym złotej podkowy, która oznacza

„Scęście w ręku:

tego z ręki się nie zbywa,

w tajemnicy się ukrywa”.

Gospodarz przyznaje jej rację i każe wrzucić złoty przedmiot do skrzyni. Po czym zaczyna - jak w transie - mówić o swym posłannictwie od Wernyhory, o „świecie zaczarowanym”, w którym „wszystko była maska podła”. Wyrywa się powstrzymującej go żonie, która nakłania go, aby się położył, gdyż jest pijany.

Scena XXX

Osoby: Gospodarz, Gospodyni, Goście z miasta

Zwabieni odgłosami szamotaniny goście wchodzą do izby, pytając, co się dzieje. Rozjątrzony Gospodarz wykrzykuje im w twarz:

„Wy a wy - co wy jesteście:

wy się wynudzicie w mieście,

to się wam do wsi zachciało (...)

lalki, szopka, podłe maski,

farbowany fałsz, obrazki”.

Akt III

Scena I

Osoby: Gospodarz

Gospodarz chodzi po ciemnej izbie, zamykając drzwi, które ktoś wcześniej pootwierał, w końcu znużony kładzie się, drzemiąc, na zestawionych krzesłach. Rozmowy w głębi toczą się półgłosem.

Scena II

Osoby: Gospodarz, Poeta, Nos, Pan Młody, Gospodyni, Panna Młoda

Wszyscy obecni próbują uspokoić Nosa - typowego dekadenta, człowieka pełnego niewiary i zniechęcenia, tłumiącego swe żale i bóle alkoholem. Gdy Poeta straszy go chorobą serca, na którą może zapaść na skutek ciągłego upijania się, Nos odpowiada:

„Piję, piję, bo ja muszę,

bo jak piję, to mnie kłuje;

wtedy w piersi serce czuję,

strasznie wiele odgaduję,

tak po polsku coś miarkuję”.

W końcu, coś ciągle po pijacku mamrocząc, Nos zasypia na sofie. Zmęczony Gospodarz również układa się do snu na fotelu i krzesłach, a pozostali wychodzą.

Scena III

Osoby: Czepiec, Muzykant

Pijany Czepiec awanturuje się z Muzykantem i żąda, aby grał specjalnie dla niego, skoro mu zapłacił. Muzykant opowiada Czepcowi, że na jego zamówienie już grał i radzi mu: „Nie gawędźcie, gospodorzu, połóżcie się spać...”.

Scena IV

Osoby: Czepiec, Czepcowa

Czepcowa uspokaja męża i tłumaczy mu, iż nie ma się o co awanturować. Prosi go, aby poszedł do domu, bo jest pijany - Czepiec jednak odgraża się, iż pobije Muzykantów.

Scena V

Osoby: Czepcowa, Gospodyni

Gospodyni z Czepcową rozmawiają o weselu, o zamieszaniu wokół całej uroczystości. Komentują też zachowanie gości z miasta:

„Ino to miastowe państwo

patrzy sie, patrzy, a poziwo;

widać to niewyspane cy jakie...”.

Obie zgodnie stwierdzają, że wesele jest okazją do rozrywki dla nich wszystkich - „Tyło ozrywki w cały bidzie”.

Scena VI

Osoby: Rachela, Poeta

Rachela - poprzez wyszukane metafory i porównania - daje poznać Poecie, jakie wrażenie uczynił na niej i wyraża swe uczucia do niego. Żałuje bardzo, że zaraz po weselu to wszystko przeminie: „że my się rozejdziemy, / że się wzajem zapomniemy...” - tzn. zapomni o niej Poeta, bo ona jeszcze długo będzie go wspominać. On zaś radzi jej, aby w chwilach smutku i tęsknoty próbowała przelać swe uczucia na papier, gdyż temu właśnie służy literatura. Zapewnia ją też, że jej „miłość najszczersza (...) Ta będzie najszczerzej oddana, / co do wiersza”.

Scena VII

Osoby: Haneczka, Pan Młody

Haneczka zapewnia Pana Młodego, iż na weselu bawi się wyśmienicie. Zwierza się, iż w tym radosnym uniesieniu chciała nawet pocałować drużbę, z którym właśnie tańczyła. Gdy Pan Młody karci ją za to, Haneczka broni się:

„Niechże przecie się wyszumię

W czułości dla tych Krakusów”.

Scena VIII

Osoby: Poeta, Maryna

Maryna, widząc w jak roznamiętnionym nastroju jest Poeta, mówi: „pan już, widzę, przypiął skrzydła, / pan już upoetyzował chwilę / i dom cały, wesele i gości”. Poeta nie zaprzecza. Maryna zaś pyta, co mają uczynić ci, którzy nie posiadają talentu poetyckiego, aby zatrzymać urok tej nocy, Poeta stwierdza, że jest to niemożliwe, bo „wszystko jak z bicza trzask zgaśnie...”.

Maryna mówi, że przysłuchując się rozmowom weselników usłyszała, jak:

„mówili o Polsce chłopi

i mówili wcale rozsądnie i szczerze;

że tego, tamtego trzeba bić,

że się nie trzeba dać, że trzeba jakoś żyć,

że dłużej tak nie może trwać...”.

Poeta opowiada, że również wyczuł podobne nastroje podczas wesela. Maryna sądzi, że nadchodzi „w całej polskiej naturze przemiana”. Twórca mówi, iż jest wyczerpany ciągłym przeżywaniem poezji, którą tutaj dostrzega na każdym kroku:

„Oszaleć - bo wszędy czuję

ten ustrój poetyczności

i wszystko we mnie tańcuje”.

Widząc jego rozgorączkowanie i uniesienie Maryna doradza mu dla ochłonięcia spacer w ogrodzie - jednakże Poeta twierdzi, że tam jego wrażenia jeszcze bardziej się potęgują.

Scena IX

Osoby: Czepiec, Kuba

Kuba opowiada Czepcowi, iż u Gospodarza był „jakiś bardzo znakomity pon” - Wernyhora. Oznajmia, że zgodnie z poleceniem Wernyhory Czepiec razem z Gospodarzem i innymi chłopami ma pójść bić Rosjan. Czepiec początkowo nie dowierza słowom Kuby, jednak gdy chłopak opowiada mu o niezwykłych szczegółach wizyty Dziada z lirą („Gość z Ukrainy, jakiś okropnie bogaty (...) (koń) jak śnig, mliko, a czaprak pozłocisty”) - daje się przekonać i zaczyna się przygotowywać do wyprawy: „trza, żebyśmy poszli z nim”.

Scena X

Osoby: Czepiec, Dziad

Dziad pyta Czepca, co się dzieje, gdyż „tak sie rozpytujom chłopy, / jakby się co miało dziać: / chcom sie do żelastwa brać”. Czepiec dziwi się, że do tej pory nic nie usłyszał, nawet Jaśka, który jeździł po wsi i zwoływał chłopów - ale Dziad wyjaśnia mu, iż nie mógł słyszeć, bo „wyście, panie wójcie, pił”.

Scena XI

Osoby: Czepiec, Gospodyni

Czepiec dopytuje się Gospodyni, czy nie wie nic bliższego na temat zwoływania chłopów. Gospodyni mówi, iż mąż przed zaśnięciem „ciskoł się, szumioł”, „kajś się broł, / może by był kogo proł” - jednak z tych jego okrzyków nie mogła nic zrozumieć.

Scena XII

Osoby: Radczyni, Dziennikarz

W rozmowie z Dziennikarzem Radczyni dziwi się, iż mimo absorbującej pracy znalazł czas i przybył na wesele. Dziennikarz jednak nazywa swą pracę „głupstwem”, zaś oburzonej tym nieco Radczyni mówi, iż:

„wszystko jest prowizoryczne:

przekonania, opinie, twierdzenia”,

zaś w całej jego pracy nie ma „nawet Prawdy cienia”. Z nudów więc, uciekając od nużących obowiązków, „bywa” w różnych towarzystwach i dlatego też pojechał na to wesele.

Scena XIII

Osoby: Radczyni, Panna Młoda

Radczyni pyta Pannę Młodą, jak sobie wyobraża przyszłość swojego małżeństwa - „jakże wy sobie będziecie żyli?”. Pan Młody jest bowiem człowiekiem wykształconym, ona zaś „bez szkół” - o czym będą więc rozmawiać? Panna Młoda odpowiada jednak z prostotą Radczyni:

„Po cóz by, prose pani, godoł,

jakby mi nie miot nic powiedzieć,

po cóz by sobie gębę psuł?”.

Scena XIV

Osoby: Panna Młoda, Marysia

Marysia mówi swej siostrze, iż mimo że w tej chwili czuje się szczęśliwa, to kiedyś na pewno zatęskni do rodziny i do wsi, gdzie przecież się wychowała - „bo tutok duszę mos, / bo tu sie serce przyjęło, / a tam ci będzie samotno”. Panna Młoda nie przejmuje się jednak smutnymi przepowiedniami siostry i cieszy się chwilą obecną.

Scena XV

Osoby: Marysia, Ojciec

Marysia rozmawia z ojcem o weselu, o tym jak się wszyscy na nim bawią. Ojciec mówi o młodej parze: „jak sie pobiera (...) niech se ta na swoich żarnach mielą”. Marysia prosi ojca o pomoc finansową w sprawie spłaty swego posagu - i mówi, że właśnie na weselu opadła ją dziwna melancholia i wspomnienia o dawnym narzeczonym, choć przecież jest szczęśliwa ze swym obecnym mężem, Wojtkiem. Ojciec radzi jej, by poszła tańczyć i nie myślała o dawnych sprawach - Marysia jednak stwierdza, że woli z ubocza przyglądać się tańcom.

Scena XVI

Osoby: Poeta, Panna Młoda

Panna Młoda opowiada Poecie swój sen - w karecie przez las wiozły ją diabły, mówiąc, że wiozą ją do Polski. Panna Młoda pyta Poetę, gdzież jest ta Polska. Ten odpowiada:

„Po całym świecie

możesz szukać Polski, panno młoda,

i nigdzie jej nie najdziecie”.

Na to Panna Młoda stwierdza, że może w takim razie w ogóle szkoda jej szukać. Poeta każe jej więc przyłożyć rękę do piersi i pyta, co tam puka. Trochę zniecierpliwiona Panna Młoda odpowiada:

„I cóz za tako nauka?

Serce - ! - ?

Poeta: „A to Polska właśnie”.

Scena XVII

Osoby: Poeta, Pan Młody

Poeta zwierza się Panu Młodemu, iż czuje przypływ natchnienia, czuje, jak jego „dusza pnie się”. Na to Pan Młody stwierdza „To są widziadła”, i mówi, iż zamiast uganiać się za czymś nierealnym, nieuchwytnym, on woli spokojne wiejskie życie:

„ja wolę gaik spokojny,

sad cichy, woniami upojny,

żeby (...) kręciła się przy mnie żona,

żebym miał kąt z bożej łaski...”.

Scena XVIII

Osoby: Poeta, Pan Młody, Czepiec

Do izby wchodzi Czepiec uzbrojony w kosę osadzoną na sztorc. Zdziwieni tym widokiem Poeta i Pan Młody nie chcą dopuścić go do śpiącego Gospodarza, z którym Czepiec domaga się rozmowy. Poeta przypuszcza, że kosa Czepca jest rekwizytem, potrzebnym Gospodarzowi do malowania jakiegoś obrazu, Czepiec wyprowadza go z błędu:

„Juz się obrazy skońcyły;

panom ino obrazy, płótna”.

Gdy panowie nadal nie chcą zrozumieć jego intencji, Czepiec stwierdza:

„my sie nie rozumiewa

i na nic rozmowa nasa”.

Scena XIX

Osoby: Poeta, Pan Młody, Czepiec, Gospodarz

Czepiec wyrywa ze snu Gospodarza, który jednak zupełnie nie pamięta nocnych wydarzeń. Nie mogąc dogadać się z nim, ani z pozostałymi inteligentami, Czepiec grozi:

„Panowie, jakeście som,

jeźli nie pójdziecie z nami,

to my na was - i z kosami!”.

Gotowy do czynu Czepiec usiłuje także zmobilizować Pana Młodego i Poetę. Pan Młody zachwyca się jednak pięknem przyrody o świcie, nie bacząc na przestrogi Czepca, że właśnie o tej porze miał być dany znak - zirytowany Czepiec mówi: „Pany - / wyście ino do majaki”. Gospodarz powoli trzeźwieje i przypomina sobie: „ale mi coś świta”. Czepiec mówi, iż przed chatą zebrali się już chłopi, przygotowani do walki. Poeta wychodzi, chcąc ich lepiej zobaczyć.

Scena XX

Osoby: Pan Młody, Czepiec, Gospodarz

Pan Młody uspokaja rozgorączkowanego Czepca, który mówi mu, że przed chatą zebrało się „tyle chłopa, tyle koni”. Pan Młody wybiega, by to wszystko zobaczyć.

Scena XXI

Osoby: Gospodarz, Czepiec

Gospodarz nadal uważa, że niepotrzebnie czyni się ogólne zamieszanie i on i Czepiec są przecież pijani. Zniecierpliwiony Czepiec mówi, że „ludzie chcom się rwać” i stawia na straży w drzwiach chałupy dwóch parobków.

Scena XXII

Osoby: Gospodarz, Czepiec, parobcy

Czepiec zamyka drzwi do izby, aby nie wchodziły kobiety i wypytuje jeszcze raz Gospodarza o jego nocną wizytę. Ten jednak nadal nie może sobie nic przypomnieć, co doprowadza Czepca do tego, że krzyczy:

„Pon se ino serce ziębi

tym myśleniem, sumowaniem;

boby się pon usroł na niem...”.

Scena XXIII

Osoby: poprzedni, Pan Młody

Pan Młody wzywa żonę, ale Kasper oponuje, że „Tu sie ważne grajom sprawy” i dlatego „nie trza żadnych bab”.

Scena XXIV

Osoby: poprzedni, Panna Młoda

Panna Młoda szarpiąc drzwi, siłą dostaje się do izby, a widząc wszystkich rozgorączkowanych, mówi: „Wyście wszyscy niewyspani, / W izbach swąd, a we łbie dym”.

Scena XXV

Osoby: poprzedni, Poeta

Wbiega podekscytowany Poeta i wskazuje Panu Młodemu oraz Gospodarzowi dziwne zjawiska, widoczne na jaśniejącym niebie.

Scena XXVI

Osoby: poprzedni, Gospodyni

Gospodyni, wchodząc do izby, oznajmia że: „jakieś wojsko w ogniu stoi. / Całe pole pod Krakowem / od tych kosisków się roi”.

Scena XXVII

Osoby: Gospodarz, Czepiec, parobcy, Pan Młody, Panna Młoda

Pan Młody ciągnie za sobą Pannę Młodą i oboje wybiegają, aby popatrzeć, co dzieje się przed chatą.

Scena XXVIII

Osoby: Gospodarz, Czepiec, Parobcy, Poeta

Wraca Poeta i opisuje, co widział na polu: „Słyszałem w powietrzu wrzawę, / coś jakoby głosy, śpiew...”.

Scena XXIX

Osoby: poprzedni, Pan Młody

Wbiega Pan Młody i opowiada, że na niebie widać zorzę czerwoną jak krew - „jakby wieża Zygmuntowska / miała we dwie strony wąs...”.

Scena XXX

Osoby: poprzedni, Panna Młoda

Przybiega Panna Młoda mówiąc, że na ganku usiadł ogromny kruk - „potrzaskał gałązki brzóz, / strącił rosy gęsty deszcz” i odleciał.

Scena XXXI

Osoby: poprzedni, Gospodyni

Do izby wpada przerażona Gospodyni, pyta o cel zebrania się chłopów, mówi do Czepca, aby odpoczął, bo przecież nie spał całą noc. Kasper mówi o zbierających się chłopach: „Coraz wiency nas się wali”.

Scena XXXII

Osoby: poprzedni, wielu chłopów z kosami i różną bronią, poubierani jak do drogi.

Czepiec razem z chłopami stwierdzają: „trza nam iść”. Gospodarz usiłuje sobie przypomnieć, co działo się minionej nocy, przypomina sobie jednak tylko strzępy słów, nie mogąc ich razem skojarzyć. Poeta mówi, że jemu w nocy również zjawił się duch.

Scena XXXIII

Osoby: poprzedni, Haneczka, Zosia

Haneczka, wielce przejęta, opowiada Panu Młodemu o dziwnych zjawiskach, widocznych na niebie. Gospodarz przypomina sobie nareszcie, że w nocy odwiedził go jakiś Duch. Staszek i Kuba opisują mu przybyłego starca oraz jego ognistego konia - z ich pomocą Gospodarz przypomina sobie, że jego gościem był:

„Wernyhora! - Wernyhora!

Obudziłem się ze snu -

kazał broń - broń kazał brać!”.

Na zewnątrz gromadzi się coraz większy tłum chłopów uzbrojonych w kosy postawione na sztorc. Wszyscy w podnieceniu oczekują obiecanego znaku - Gospodarz każe im uklęknąć, gdyż ma przybyć Wernyhora z Archaniołem. Wszyscy nasłuchują, tętent zbliża się coraz bardziej - już słyszą -

„Tętni!” / „Jedzie!” / „Goni!”

„Wszyscy pochyleni, półklęczący, zasłuchani; silnie dzierżąc w prawicach kosy, to imając szable, ze ściany pochwycone” - nieruchomieją.

Scena XXXIV

Osoby: poprzedni, Jasiek

W drzwiach izby staje Jasiek, zdumiony niezwykłym widokiem znieruchomiałych uczestników wesela. Próbuje zwrócić na siebie uwagę, ale bez rezultatu. Przypomina sobie wreszcie złoty róg, którego dźwięk ma wyrwać zebranych z odrętwienia. Z przerażeniem zauważa jednak, że gdzieś po drodze zgubił róg. Do izby wchodzi za Jaśkiem kołyszący się słomiany Chochoł.

Scena XXXV

Osoby: poprzedni, Chochoł

Chochoł uświadamia Jaśkowi, że zgubił złoty róg w momencie, gdy schylał się po swą czapkę z pawich piór. Przerażony Jasiek chce wrócić na rozstajne drogi, aby tam poszukać rogu. Wychodzi, a w ślad za nim Chochoł. Jasiek po chwili jednak wraca.

Scena XXXVI

Osoby: poprzedni, Chochoł

Przestraszony Jasiek patrzy na pogrążonych w odrętwieniu zebranych. Stwierdza, że zaraz trzeba będzie zająć się pracami w obejściu i boi się „jakże ja se rade dam / oni we śnie -, ja ino sam - ?”.

Scena XXXVII

Osoby: Jasiek, Chochoł

Chochoł wchodzi do izby, siada na malowanej skrzyni i nakazuje Jaśkowi:

„Powyjmuj im kosy z rąk,

poodpasuj szable z pęt (...)

Na czołach im kółka zrób,

skrzypki mi do ręki daj;

ja muzykę zacznę sam,

tęgo gram, tęgo gram ...”.

Rozpoczyna się niezwykły, jakby w omdleniu, somnambuliczny taniec w takt chochołowego śpiewu:

„Miałeś, chamie, złoty róg,

miałeś, chamie, czapkę z piór:

czapkę wicher niesie,

róg huka po lesie,

ostał ci się ino sznur...”.

Wysiłki Jaśka, aby obudzić tańczących, nie odnoszą żadnego skutku - w ostatnim obrazie dramatu „za głuchym dźwiękiem wodzą się sztywno pary taneczne we wieniec uroczysty, powolny, pogodny...”.

Problematyka

Podkrakowskie wesele, na którym spotkali się przedstawiciele chłopów i inteligencji z miasta, posłużyło pisarzowi za punkt wyjścia do przeprowadzenia dogłębnego rozrachunku ze współczesnym sobie społeczeństwem. W dramacie pojawia się cała galeria postaci reprezentatywnych dla ówczesnego społeczeństwa, a także zjawy, goście z zaświatów, wyrażający marzenia i niepokoje realnych postaci.

Społeczeństwo polskie ukazane w dramacie jest niezdolne do czynu powstańczego, zawiodła zarówno inteligencja - dekadencka, rozpoetyzowana, nieodpowiedzialna, bojaźliwa, jak i chłopi - niedojrzali politycznie, niesamodzielni. Nie doszło do sojuszu stanów. Zadawnione urazy i odwieczne konflikty przyczyniły się do nieufności, obcości, niezrozumienia. Dramat Wyspiańskiego znalazł się w repertuarze klasyki narodowej i jest traktowany jako jedna z najistotniejszych wypowiedzi poetyckich na temat polskiego społeczeństwa.

Obraz inteligencji

Zarówno inteligencja, jak i chłopi zostali poddani dosadnej krytyce i ośmieszeniu. Wyspiański ukazał brak zrozumienia między przedstawicielami obydwu warstw społecznych, ignorancję inteligencji wobec problemów współczesnej wsi:

Pan Młody - jest zafascynowany wiejskim folklorem, przejmuje obyczaje chłopów, poszukuje w ludzie sił witalnych, biologicznych wartości, które w mieście uległy zatraceniu. Jednak jego wiedza o ludzie jest bardzo powierzchowna, nie umie zrozumieć prawdziwej natury chłopów. Jest typowym przykładem ludomana.

Dziennikarz - nie dostrzega problemów wsi, pielęgnuje jej archaiczny obraz, widzi ją jako „wieś zaciszną, wieś spokojną”. Lekceważąco traktuje chłopów, nie rozumie ich zainteresowania światem, polityką. Obawia się rodzącej się w nich świadomości narodowej, nie chce by powtórzyła się sytuacja z 1846 roku (rzeź galicyjska).

Radczyni - to ograniczona, przeświadczona o swej wyższości krakowska mieszczka. W rozmowie z Kliminą obnaża swoją niewiedzę na temat prac gospodarskich.

Poeta - przedstawiciel pokolenia dekadentów, słaby, znużony życiem, zblazowany poszukiwacz nowych wrażeń.

Gospodarz - jest on jakby łącznikiem między światem inteligencji i chłopów. Imponują mu godność, duma, wartości reprezentowane przez lud. Wierzy w ich silę i mądrość. Mówi: „chłop potęgą jest i basta”. Pamięta także o przeszłości, o chłopskiej rabacji.

Polska inteligencja jest dekadencka, nieodpowiedzialna, niezdolna do czynu.

Obraz chłopów

Chłopi są świadomi swojej siły i potęgi. Czepiec przypomina, w rozmowie z Dziennikarzem, że z takich jak on był Bartosz Głowacki (kosynier Kościuszki). Zna swoją wartość, „garnie się do świata”, interesuje się polityką, czytuje gazety. Jednocześnie zadziorny, zawzięty, chętny do bijatyk i awantur. Chłopi w dramacie są niedojrzali politycznie, niesamodzielni, zainteresowani własnymi korzyściami - Jasiek gubi złoty róg, schylając się po czapkę z pawimi piórami. Stanisław Wyspiański rozlicza się także z polskimi mitami narodowymi: mitem chłopa - Piasta, chłopa - kosyniera, mitem o przywódczej roli inteligencji. Nie dochodzi do sojuszu stanów: zadawnione urazy, odwieczne konflikty przyczyniają się do nieufności, obcości, niezrozumienia.

Kompozycja

Oryginalność formy dramatycznej polega na połączeniu dwóch planów: realistycznego i symboliczno-fantastycznego. Obydwa plany przenikają się wzajemnie, sprawiając, że granica między realizmem a fantastyką zdaje się zacierać.

Akt I ma charakter komedii obyczajowej, jest niemal pozbawiony akcji w normalnym tego słowa znaczeniu. Zbudowany jest z dialogów prowadzonych przez kolejno pojawiających się na scenie gości weselnych.

Akt II zaczyna się o północy wraz z pojawieniem się Chochoła, który zapowiada korowód widm. Akt ten ma charakter symboliczno-fantastyczny.

Akt III jest połączeniem elementów obyczajowo-satyrycznych z symbolicznymi.

Wesele swoją formą nawiązuje do tradycji jasełek lub szopki krakowskiej. W izbie gościnnej pojawiają się coraz to nowe pary bohaterów i wygłaszają swoje kwestie.

Wesele jako dramat symboliczny

Sztuka symboliczna, odwołując się do neoplatonizmu, filozofii hinduskiej oraz elementów filozofii Carla du Prela, A. Schopenhauera i in. uznawała, że dostępny człowiekowi świat materialny jest jedynie złudzeniem czymś, co przemija. Rolą artysty jest dotarcie do tajemnicy bytu, ujęcie wieczności.

Symbol, w odróżnieniu od alegorii (skonwencjonalizowanej i jednoznacznej), miał przedstawiać to, co niewyrażalne, niemożliwe do sprecyzowania. Tym samym jest to znak wieloznaczny, polegający na wywoływaniu wzruszeń, ich sugerowaniu, a nie racjonalnym opisie idei. Funkcję symbolu mogą pełnić: (na przykładzie Wesela)

a) postaci z mitów kultury i postaci archetypiczne np. Wernyhora

b) przedmioty np. złoty róg, chochoł

c) sytuacje np. chocholi taniec.

Symbol to fragment świata przedstawionego w dziele literackim (przedmiot, zjawisko, obraz), którego znaczenie jest dwupłaszczyznowe: obok tego, które jest bezpośrednio dane w związku z określoną sytuacją fabularną, sceniczną lub liryczną, istnieje wyższy poziom znaczeniowy, wskazywany przez system sygnałów, choć niejasny i niejednoznaczny.

Znaczenie osób dramatu (postaci symboliczne)

Pojawiające się w dramacie postacie mogą być odbierane na różne sposoby:

- jako duchy, postacie z zaświatów, baśniowe twory, np. Chochoł, Widmo ukochanego Marysi;

- konkretyzacje marzeń i kompleksów bohaterów, produkt przeprowadzanej psychoanalizy, rachunku sumienia, np. Rycerz ukazujący się Poecie, Stańczyk rozmawia z Dziennikarzem;

- symbole narodowe - zbiorowych mitów, spychanych w niepamięć lęków (Upiór - Jakub Szela), snów o wspaniałej przeszłości (Rycerz), wspomnień o hańbie (Hetman), marzeń o solidarnej walce o wolność (Wernyhora).

Przedmioty symboliczne w Weselu to:

- złota podkowa gubi ją koń Wernyhory, pełni funkcję symbolu szczęścia. Gospodyni skrzętnie chowają w skrzyni, co oznacza egoizm, zapomnienie o interesach zbiorowości;

- złoty róg otrzymuje go Gospodarz od Wernyhory. Ma wzywać Polaków do walki niepodległościowej. Jest przekazany Jaśkowi (szlachecka niechęć do przewodnictwa narodowi), a ten gubi róg, schylając się po czapkę z pawimi piórami (przedkładanie dóbr własnych nad interes narodowy);

- sznur pozostaje Jaśkowi po straconym rogu. To znak utraconej szansy i symbol zniewolenia, więzów;

- kosy przygotowane przez chłopów do walki, postawione na sztorc są znakiem patriotyzmu chłopstwa i jego gotowości do walki narodowowyzwoleńczej.

Sytuacja symboliczna: chocholi taniec. Uzbrojeni w kosy chłopi na próżno oczekują na dźwięk cudownego rogu mający zmobilizować naród do powstania. Moment bezsilności wykorzystuje Chochoł, wprowadzając bohaterów w taniec-trans, przy wtórze wygrywanej na badylu muzyki. Ta symboliczna scena tańca niemocy ma wybitnie pesymistyczną wymowę, co podkreślają słowa piosenki Chochoła: „Miałeś, chamie, złoty róg, ostał ci się jeno sznur”.

Utwór ten jest pełen aluzji, niedopowiedzeń, niejednoznacznych obrazów, nie daje się do końca zinterpretować, jest bogaty w symbolikę.

Symbol to pojedynczy motyw lub zespół motywów występujący w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych, mających za zadanie kierować ku nim myśl czytelnika. Interpretacja symbolu wymaga od odbiorcy erudycji i znajomości reguł odczytywania, otwiera możliwości różnych rozumień. Symbol ze swej natury jest wieloznaczny, nieprecyzyjny i niejasny.