Chłopi (W. S. Reymont)

Chłopi (W. S. Reymont)

Rodzaj literacki: epika

Gatunek literacki: powieść

Geneza powieści

Pracę nad utworem pisarz rozpoczął w 1899 roku, a ukończył w 1909. Powieść była drukowana w „Tygodniku Ilustrowanym” w latach 1902-1909. Wydanie osobne ukazało się w Warszawie: tomy I i II w 1904 roku, tom III w 1906, tom IV w 1909.

Chcesz się lepiej przygotować? Obejrzyj za darmo ekranizację w Polsat Go >>

Czas i miejsce akcji

Powieść jest tetralogią, tzn. składa się z czterech tomów: Jesień, Zima, Wiosna i Lato. Akcja została umiejscowiona w autentycznej wsi Lipce (dziś: Lipce Rejmontowskie), położonej na skraju Księstwa Łowickiego. Czas powieści obejmuje dziesięć miesięcy - od końca września do końca lipca ostatniego dziesięciolecia XIX wieku. Akcja dzieje się w tzw. „bezczasie”, co sprzyja sugestii nieprzerwanego trwania.

Bohaterowie

Maciej Boryna - „pierwszy we wsi gospodarz”, zamożny wdowiec, człowiek uczciwy, pracowity, stanowczy, ziemia jest dla niego największą wartością;

Jagna Paczesiówna - młoda, ładna, rozpieszczona przez matkę, nie przywykła do pracy; namiętna, romantyczna i marzycielska, lekceważy bogactwo, nie zależy jej na pieniądzach i na ziemi, wywołuje konflikty wśród mieszkańców Lipiec, postać bardzo kontrowersyjna;

Antek - syn Boryny, uwikłany w spór z ojcem, w romans z Jagną; uparty, pracowity, zawzięty;

Hanka - żona Antka, zakochana w nim; początkowo nieśmiała, lękliwa, z czasem staje się zaradna, samodzielna, energiczna, jest bohaterką dynamiczną, jej postawa ulega zmianie pod wpływem wydarzeń;

Jagustynka - starsza kobieta, wynajmuje się do prac u innych gospodarzy; złośliwa plotkarka, intrygantka, lubi szerzyć zamęt; złośliwość jest jej bronią przed trudnościami, kłopotami;

Kuba - parobek Borynów, powstaniec z 1863 roku, pracowity, poczciwy, pobożny, budzi szacunek i sympatię;

Roch - żebrak przychodzący od czasu do czasu do Lipiec; człowiek wykształcony, pochodzi prawdopodobnie z wyższego stanu niż chłopski; uczy dzieci czytania, pisania, historii; zjawia się wszędzie tam, gdzie jest potrzebny, najbardziej tajemniczy spośród bohaterów powieści;

Ksiądz - na pozór dobroduszny i poczciwy, naprawdę jednak interesowny i małoduszny; pragnie unikać konfliktów, przeważnie trzyma stronę bogatszych, jest chciwy;

Dominikowa - Marcjanna Paczesiowa, bogata wdowa, matka Jagny, Szymka i Jędrzycha;

Kowal - zięć Boryny, chytry, przebiegły, chciwy;

Magda - żona kowala, córka Boryny;

Bylica - ojciec Hanki, ubogi gospodarz;

Mateusz - ponad trzydziestoletni kawaler, uganiający się za wiejskimi dziewczętami, ale nie stroniący też od mężatek;

Wójt - (Piotr) niezbyt dobry urzędnik, gdyż więcej dba o własne interesy niż o powierzone mu sprawy całej wsi;

Witek - pastuch u Borynów, młody chłopak, sierota;

Pan Jacek - stryj dziedzica, były powstaniec, dobry, łagodny, wrażliwy na sytuację chłopów;

Jankiel - Żyd, właściciel karczmy.

Plan wydarzeń (całość utworu)

Tom I - Jesień

1. Stara Agata wyrusza do miasta żebrać.

2. Trwają wykopki.

3. Małżeńskie plany Boryny.

4. Oświadczyny Macieja o rękę Jagny.

5. Jarmark w Tymowie.

6. Huczne zaręczyny Jagny z Boryną.

7. Bójka Antka Boryny z ojcem.

8. Antek i Hanka opuszczają dom Boryny.

9. Wesele Boryny.

10. Śmierć Kuby - parobka Boryny.

Tom II - Zima

1. Hanka próbuje utrzymać rodzinę.

2. Bójka Antka z Mateuszem.

3. Uroczysta Wigilia u Borynów.

4. Chłopi radzą nad sposobem zapobieżenia wyrębowi lasu przez dziedzica.

5. W domu Macieja pojawia się brat dziedzica, Jacek.

6. Decyzja w sprawie wyrębu lasu.

7. Potajemne spotkania Jagny z Antkiem.

8. Spotkanie Macieja Boryny z Hanką.

9. W Lipcach narastają kłótnie i spory.

10. Walka w lesie.

Tom III - Wiosna

1. Powrót Agaty do wsi.

2. Wiadomości o aresztowaniu chłopów.

3. Hanka przenosi się do chaty Boryny.

4. Z seminarium duchownego przybywa na Święta Wielkanocne syn organisty Jan.

6. Jagna zaczyna podkochiwać się w Jasiu.

7. Powrót z więzienia lipeckich gospodarzy.

8. Do Lipiec przybywają Niemcy - osiedleńcy.

9. Kłótnia między Dominikową a Szymkiem.

10. Śmierć Macieja Boryny.

Tom IV - Lato

1. Powrót Antka.

2. Ślub Szymka z Nastką.

3. Chłopi radzą nad wybudowaniem we wsi szkoły.

4. Śmierć Agaty.

5. Gniew wsi wobec Jagny.

6. Wypędzenie Jagny z Lipiec.

Streszczenie (Tom I - Jesień)

I

Przy lipieckiej drodze stoi proboszcz nadzorujący pracę swego parobka. Serdecznie zagaduje on każdego z mijających go mieszkańców wsi. Między innymi zatrzymuje się przy nim na chwilę stara Agata, która - jak co roku - wybiera się w świat, aby zimę spędzić na żebraczych wędrówkach, gdyż jej krewni nie mają dla niej na tę porę roku pracy ani miejsca w chacie. Ale kobieta nie narzeka, a nawet próbuje przed duszpasterzem bronić krewniaków. Podczas drogi powrotnej na plebanię proboszcz mija pole należące do Macieja Boryny. Na polu grupa mężczyzn i kobiet zbiera ziemniaki. Kobiety skracają sobie czas pracy plotkami. Oburzają się przede wszystkim na postępowanie Kłębów, którzy późną jesienią wypędzają starą Agatę z domu. Niepochlebne zdania padają też pod adresem Dominikowej, którą posądzają o uprawianie czarów, oraz jej córki Jagny. W pewnym momencie Józka (córka Boryny) przynosi Hance wieść, że zdycha jedna z krów. Hanka szybko udaje się do domu. Pozostali pracują nadal, aż do zapadnięcia zmroku.

II

Hanka próbuje ratować zdychające zwierzę, jednak ani ona, ani stary kościelny Ambroży, który jest po trosze znachorem, nie są w stanie pomóc bydlęciu. Boryna po powrocie do domu decyduje, że zwierzę trzeba dobić. Wieczorem Maciej dowiaduje się od wójta, że ma się nazajutrz stawić w sądzie. Podczas dalszej rozmowy wójt radzi, aby Maciej ponownie się ożenił, gdyż jego dom i gospodarstwo potrzebują gospodyni. Propozycja przypada staremu gospodarzowi do gustu, tym bardziej, że urzędnik podsuwa mu kandydaturę Jagny.

III

Następnego ranka Boryna zaczyna dzień od sprawienia porządnego lania Witkowi - młodemu pasterzowi, który przez swoje zamiłowanie do majsterkowania zapominał czasami o swych obowiązkach, poprzedniego zaś dnia nie dopilnował krowy, która czymś się zatruła. Następnie gospodarz jedzie do pobliskiego miasteczka - Tymowa. Tam udaje się do sądu, gdzie został pozwany przez Jewkę - dziewczynę, którą poprzedniej zimy przyjął na służbę. Gospodarz oskarżony o zaniżenie zapłaty oraz o gwałt zostaje oczyszczony z zarzutów. Ponieważ przed jego sprawą rozpatrywana była sprawa Dominikowej, powraca do Lipiec w jej towarzystwie. Każde z nich próbuje ostrożnie wybadać nastroje i poglądy drugiej strony. Jest to wstęp przed oficjalnymi oświadczynami Macieja o rękę Jagny.

IV

Przed niedzielną sumą Kuba (parobek Boryny) zanosi proboszczowi upolowane przez siebie kuropatwy, za co zostaje wynagrodzony dobrym słowem oraz drobną zapłatą. Pochwały ze strony księdza wprawiają go w tak dobry nastrój, że nie waha się zająć w kościele miejsca obok najbogatszych gospodarzy. Po mszy dochodzi w domu Borynów do kłótni między Maciejem a Antkiem, który pracuje ciągle dla ojca, ale za swój trud nie słyszy nawet dobrego słowa. Po południu Kuba udaje się do karczmy, gdzie Żyd Jankiel (właściciel), proponuje mu dobry zarobek w zamian za dostarczanie nielegalnie upolowanych w lesie zwierząt. Podpity parobek daje się skusić, tym bardziej, że ma otrzymać od Żyda strzelbę, która ma mu ułatwić polowanie.

V

U Borynów - jak w całej wsi - trwają przygotowania do ostatniego w tym roku jarmarku, który jest okazją do zaopatrzenia się w różne potrzebne towary oraz zdobycia pieniędzy ze sprzedaży żywego inwentarza i rozmaitych produktów. W przeddzień targu Boryna proponuje pracowitemu Kubie pozostanie dłużej na służbie. Po długich dyskusjach dotyczących zapłaty dochodzą do porozumienia. Następnego dnia chłopi tłumnie wyruszają z żywym inwentarzem i produktami rolnymi do Tymowa. Tutaj Maciej udziela Antkowi, Hance i Józce wskazówek co do ceny sprzedawanego zboża i świń, sam zaś udaje się do pisarza (chce zaskarżyć dwór, aby uzyskać odszkodowanie za utraconą krowę, która korzystając z chwili nieuwagi pastuszka weszła na dworskie pole, gdzie zjadła przypuszczalnie coś trującego). Później spotyka Jagnę, z którą przez jakiś czas spaceruje, kupując jej kilka podarków. Spotyka też kowala, swego zięcia, który bezskutecznie próbuje nakłonić teścia do wypłacenia córce należnego jej posagu. Obaj udają się do karczmy, skąd rozchodzą się w pozornej zgodzie. Wieczorem rodzina Borynów powraca do domu, zadowolona z osiągniętych zysków i rozrywek, w które jarmark obfitował.

VI

Nastała deszczowa i szara jesień, chłopi zabrali się za zbieranie kapusty z pól. Pewnego późnego popołudnia powracająca z pola Jagna spotyka Antka. Ten pożąda jej i nie ukrywa tego zbytnio. Po krótkiej rozmowie Antek odchodzi, zaś Jagna nie może długo dojść do siebie, gdyż młody Boryna wywołuje w niej podobne pragnienia. Wieczorem pojawia się u Dominikowej Ambroży, który chce się dowiedzieć, czy Boryna ma jakieś szanse w staraniach o rękę Jagny. Córka pozostawia decyzję matce, która - słysząc o hojnym zapisie na rzecz Jagny - zgadza się na zaręczyny.

VII

Następnego dnia Jagnie bardzo dłuży się czas, gdyż wieczorem ma pójść do chaty Boryny, gdzie ma nadzieję spotkać Antka. Nagle przybywa Mateusz, który był we wsi nieobecny przez ostatnie pół roku. Mężczyzna dość odważnie poczyna sobie z Jagną, która nie ma siły ani wielkiej ochoty bronić się przed nim. Igraszki przerywa pojawienie się Szymka, brata Jagny. Chwilę później powraca do domu Dominikowa i wypędza Mateusza z chaty. Jagna udaje się do Borynów, gdzie gromadzą się licznie panny z bogatszych gospodarstw oraz parobcy. Wszyscy pomagają w rytualnym obieraniu kapusty. Po pewnym czasie przybywa Boryna i zaprasza zebranych na obfitą wieczerzę, po której zaczynają się toczyć żywe rozmowy. Z zainteresowaniem słuchają dźwięków skrzypiec, na których gra jeden z parobków oraz legendy opowiadanej przez wędrownego żebraka - Rocha. Późnym wieczorem wszyscy rozchodzą się do domów. W ślad za Jagną wymyka się też Antek, który odprowadza ją do domu.

VIII

Następnego popołudnia wójt wraz z Szymonem udają się do chaty Dominikowej, aby prosić w imieniu Boryny o rękę Jagny. Matka i córka przyjmują oświadczyny, następnie udają się razem ze swatami do karczmy, gdzie oczekuje na nich zniecierpliwiony Maciej. Wkrótce odbywają się w karczmie huczne zaręczyny, wyprawione przez przyszłego pana młodego. Nieco później, kiedy Jagna wraz z matką wracają już do domu, pojawia się młynarz z wieścią, że dziedzic sprzedał las, który częściowo jest własnością wiejskiej społeczności. Oburzeni chłopi długo radzą, w jaki sposób dochodzić swoich praw.

IX

W sobotę Maciej - zgodnie z umową przedślubną - zapisuje Jagnie sześć mórg ziemi. Następnego dnia zaś zostają ogłoszone w kościele pierwsze zapowiedzi. Dzieci Boryny jednak nie są zadowolone z zamiarów ojca. W poniedziałek przypada Dzień Zaduszny, zatem mieszkańcy Lipiec udają się na cmentarz, aby pomodlić się za zmarłych. Idzie tam też Kuba z Witkiem. Stary parobek dociera do zapomnianych dawno grobów, w których leży jego matka oraz rodzice obecnego dziedzica. Wspomina powstanie styczniowe, w którym brał udział u boku młodego wówczas dziedzica. Został w czasie walk postrzelony w kolano. Jego matka zginęła wtedy wraz z resztą dworskiej służby oraz dziedzicami. Wieczorem Antek podejmuje w swej izbie kilkoro gości, którzy z zaciekawieniem słuchają legend opowiadanych przez Rocha.

X

Oburzony na ojca Antek udaje się po radę do proboszcza, ten jednak zaleca mu jedynie pokorę i cierpliwość. Młody Boryna spieszy wiec do swojego szwagra, kowala, lecz ich rozmowa kończy się kłótnią. Nieco później kowal przychodzi do Antka i radzi, aby poprosił ojca o podział (pozostałych po zapisie na rzecz Jagny) gruntów między Antka i Magdę - jego siostrę, żonę kowala. Młody Boryna wyrzuca szwagra za drzwi, ale dochodzi w końcu do wniosku, że rada była dobra. Wieczorem wraz z Hanką i Magdą próbują nakłonić ojca do podziału gruntów, ale nie udaje im się przekonać starego gospodarza. Między Boryną a Antkiem dochodzi do bójki, po której syn wraz z żoną zostają wyrzuceni z domu. Nie zamierzają poniżać się, prosząc o łaskę, i przenoszą się na drugi koniec wsi, do ubogiej chaty ojca Hanki. Boryna nie jest zbytnio zadowolony, między innymi z tego powodu, że w gniewie syn wypowiedział kilka gorzkich słów prawdy o złym prowadzeniu się Jagny. Tej samej nocy Kuba po raz kolejny udaje się na polowanie. Tym razem ma pecha, gdyż zostaje postrzelony w nogę przez leśniczego. O wypadku nie dowiaduje się jednak nikt oprócz Witka.

XI

Nastał dzień wesela. U Dominikowej trwają ostatnie przygotowania. Matka jest pełna niepokoju o przyszłość córki, zaś Jagny nie cieszy zbliżający się ślub, gdyż pan młody jest jej obojętny. Myśli dziewczyny wciąż krążą wokół Antka. W niedzielne popołudnie orszak weselny z panem młodym przybywa po Jagnę i kieruje się w stronę kościoła. Po krótkim nabożeństwie rozpoczynają się tańce u Dominikowej. Potem goście zasiadają do wieczerzy, obficie zakrapianej wódką. Taneczna zabawa, śpiewy i weselne obrządki trwają do później nocy.

XII

O świcie budzą Witka jęki Kuby, którego nogę zaatakowała gangrena. Chłopak próbuje sprowadzić Ambrożego lub Jagustynkę, ale kościelny jest zbyt pijany, zaś starsza kobieta nie ma zamiaru przerywać sobie zabawy. Przybywa ona do Kuby dopiero po śniadaniu. Radzi jednak, aby posłać po księdza. Pod wieczór pojawia się wreszcie Ambroży, który dochodzi do wniosku, że jedynym ratunkiem jest oddanie parobka do szpitala, gdzie chora noga zostanie odcięta. Kuba ponownie zostaje sam. We wsi trwają huczne przenosiny panny młodej do domu męża, gdzie goście na nowo zaczynają się wesoło bawić. Wieczorem Roch wzywa Ambrożego do Kuby. Nie są oni jednak w stanie mu pomóc, gdyż parobek sam odciął sobie nogę siekierą i prawie całkowicie się wykrwawił. Posyłają po księdza, ale jeszcze przed jego przyjazdem Kuba umiera.

Problematyka

Porządek fabularny w utworze

Społeczność lipiecka: Powieść jest szeroką panoramą życia wsi polskiej. Ukazuje chłopską codzienność, ciężką pracę, święta, zwyczaje; przedstawia rozwarstwienie społeczne wsi, wzajemną zależność chłopów, ich stosunki.

Na szczycie lipieckiej hierarchii stoją ksiądz, młynarz, kowal, wójt, najbogatsi chłopi (Maciej Boryna); dalej chłopi średnio zamożni, potem ubodzy, a na samym dole biedota - bezrolni, komornicy, parobcy. Autor ukazuje także tych, którzy w jakiś sposób są z Lipcami związani - np. dziedzica i Rocha, najbardziej tajemniczą postać w utworze. Roch zawsze służy chłopom dobrą radą, pomaga im, uczy dzieci. Jest wszędzie tam, gdzie gromadzą się ludzie, stara się rozwijać drzemiące w nich instynkty moralności i solidarności społecznej. Postać ta jest wystylizowana na wzór dawnych emisariuszy z okresu międzypowstaniowego.

Życie wsi: Organizuje je rok obyczajowo-obrzędowo-liturgiczny, który nie jest tożsamy z rokiem kalendarzowym. Składają się na niego święta o charakterze religijnym, zwyczaje ludowe, obyczaje związane z życiem rodzinnym, towarzyskim, pracą na roli. Lipczanie bardzo starannie i sumiennie przygotowują się do wszystkich świąt. Reymont szczegółowo opisuje obyczaje związane z Bożym Narodzeniem, Wielkanocą, Bożym Ciałem, a także procesje i odpusty. Bardzo ważnym dniem są Zaduszki - widać wówczas wzajemne przenikanie się tradycji katolickiej i wierzeń pogańskich, gdy po skończonej mszy Kuba wychodzi na cmentarz i zostawia okruchy chleba dla dusz czyśćcowych. Także po chrzcie w kościele, w domu odbywa się ceremonia odegnania złych duchów od narodzonego dziecka.

Ciekawe są także opisy obyczajów (np. przygotowań Boryny do wesela). Tu również obowiązują pewne zasady: posyłanie z wódką, zmówiny, zaręczyny, zapowiedzi, wreszcie ślub i wesele, potem oczepiny i przenosiny panny młodej. Ważnymi elementami życia w Lipcach są również wyjazdy na jarmark, spotkania chłopów w karczmie, wieczory, w czasie których kobiety obierają kapustę, drą pierze - towarzyszą temu śpiewy ludowych piosenek i rozmowy zebranych. Tradycje i obyczaje dają poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji, jednoczenia się wszystkich ludzi. Każdy, kto należy do tej społeczności, musi podporządkować się jej wymaganiom, przestrzegać zwyczajów, norm i zasad. Gdy ktoś te zasady naruszy, zostaje wykluczony z gromady.

Rytm przyrody: Ziemia stanowi główny ośrodek zainteresowania, źródło konfliktów i motor poczynań Lipczan. Ich życie jest nierozerwalnie związane z rytmem przyrody, przemianą pór roku. To natura dyktuje prawa i zgodnie z nimi musi toczyć się życie ludzi. Zmieniające się pory roku wywierają wpływ na ich działanie i postępowanie. To one wyznaczają czas pracy: siewu, żniw, zbierania plonów, wykopków oraz czas odpoczynku, wytchnienia od gospodarskich obowiązków. Czas ukazany w powieści nie jest odmierzany godzinami i miesiącami - jest czasem świętym (sakralnym), wyznaczonym przez naturę i następujące po sobie pory roku. Chłopi są związani z ziemią od chwili narodzin aż do śmierci (symboliczna śmierć Boryny). Ziemia jest dla nich czymś najważniejszym i świętym.

Charakterystyka głównych postaci utworu

W powieści możemy wyróżnić dwa rodzaje bohaterów:

bohater indywidualny - Maciej Boryna, Antek, Jagna;

bohater zbiorowy - cała społeczność lipiecka;

Życie bohaterów nieustannie waha się między poczuciem własnej odrębności a łączności z gromadą. Los bohaterów indywidualnych jest nierozerwalnie związany i uzależniony od całej społeczności. Tak mówi o tym Jagustynka: „Człowiek jeno z biedy da czasem folgę ozorowi, ale w sercu co inszego siedzi, że czy chce, czy nie chce, a z drugimi radować się musi albo i smucić... Nie poredzi żyć z osobna, nie...”. Wieś zespala się w jedną całość w momentach ważnych dla całej społeczności, np. walka o las, wyrzucenie Jagny ze wsi, zbiorowe zabawy, praca. Ludzie żyją zgodnie z odwiecznymi, moralnymi prawami. Każdy, kto nie potrafi się do nich przystosować, zostaje z tej społeczności usunięty.

Maciej Boryna - najważniejszy we wsi gospodarz, bardzo zamożny, gospodarny i pracowity. Potrafi być bezwzględny, oschły i wyrachowany. Najważniejszą wartością jest dla niego posiadanie ziemi, bo to ona stanowi o bogactwie i pozycji, jest nawet ważniejsza niż rodzina (przykładem może być konflikt z Antkiem i wygnanie go z domu). Gdy trzeba bronić interesów wsi, bez wahania obejmuje stanowisko przywódcy. Bardzo kocha Jagnę, ale gdy dowiaduje się o jej zdradzie, jego pierwszym zamiarem jest zabicie niewiernej żony i własnego syna. Umiera żegnając się z ukochaną ziemią. Scena ta ma charakter symboliczny - symbolizuje trwały związek człowieka z ziemią, podkreśla jego przynależność do natury.

Jagna - urodziwa wiejska dziewczyna, zdecydowanie różni się od ogółu lipieckich kobiet. Żyje w świecie marzeń, fantazji, posiada zdolności artystyczne - wykonuje wycinanki, piękne kraszanki; lubi muzykę, opowieści o świecie, baśnie. Poślubia Borynę ulegając namowom matki, której imponuje bogactwo Macieja. Jagna jest osobą, która nie panuje nad swoimi namiętnościami. Reymont nieustannie podkreśla biologiczny aspekt jej życia. To właśnie popęd płciowy wpływa na jej romanse z Antkiem, wójtem, z młodym księdzem Jasiem. Tragedią Jagny jest jej odrębność, inność. Narusza normy moralne obowiązujące w społeczności i spotyka ją za to okrutna kara - samosąd i wywiezienie ze wsi na wozie z gnojem.