Wprowadzenie (literatura polska)

Wprowadzenie (literatura polska)

Historyczne tło i główne tendencje w literaturze różnych okresów

- 1939-1945 - literatura czasów wojny i okupacji

Okres literatury wojennej i okupacyjnej trwa od 1 września 1939 r. - daty rozpoczynającej II wojnę światową - do 1945 roku, w którym nastąpiło wyzwolenie kraju. Na skutek wojny wielu pisarzy polskich znalazło się poza granicami kraju: w Związku Radzieckim (Tadeusz Boy-Żeleński, Mieczysław Jastrun, Władysław Broniewski, Aleksander Wat, Gustaw Herling-Grudziński, Beata Obertyńska), we Francji, a po jej kapitulacji w Anglii (Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Antoni Słonimski, Stanisław Baliński), w Stanach Zjednoczonych (Jan Lechoń, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński). Niektórzy twórcy, tacy jak np. Julian Tuwim czy Antoni Słonimski, powrócili po wojnie do kraju, inni, jak Jan Lechoń, przebywali do śmierci za granicą. W Polsce pozostało wielu pisarzy, zarówno tych ze starszego pokolenia, jak np. Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Jarosław Iwaszkiewicz czy Czesław Miłosz, jak i młodych, dopiero wchodzących w życie: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy. Wybuch wojny i okupacja niemiecka nie sprzyjały rozwojowi życia kulturalnego i literackiego. Jednak mimo niemieckiej polityki, zmierzającej do likwidacji wszelkich przejawów kultury duchowej, bujnie rozwijało się w okupowanej Polsce podziemne życie kulturalne i naukowe. Organizowano komplety tajnego nauczania, działały podziemne uniwersytety, wydawano czasopisma literackie i polityczne, organizowano wieczorki literackie, powielano wiersze i drukowano antologie poezji. Większość powstałych w tym czasie tekstów oficjalnie ukazało się po wojnie, w 1945 roku. Były one już jednak znane krytykom i czytelnikom z czasów okupacji. W 1940 roku metodą powielaczową wydane zostały pod pseudonimem Jan Syruć Wiersze Czesława Miłosza. Rok później ukazała się Antologia poezji współczesnej, zawierająca m.in. wiersz Antoniego Słonimskiego pt. Alarm. W 1942 roku pojawiła się nowa antologia zatytułowana Pieśń niepodległa. Poezja polska czasów wojny, przygotowana przez Czesława Miłosza, Jerzego Zagórskiego i Jerzego Andrzejewskiego. Znalazły się w niej m.in. fragmenty Kwiatów polskich Juliana Tuwima oraz utwory Antoniego Słonimskiego i Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. W tym samym roku ukazały się jeszcze dwie antologie poetyckie: Wiatr wolności i Słowo prawdziwe oraz tom poezji różnych autorów zatytułowany Z otchłani, poświęcony problematyce żydowskiej.

Okres wojny i okupacji to czas bujnego rozkwitu czasopiśmiennictwa podziemnego. Jednym z bardziej znaczących pism, które zaczęło ukazywać się w 1942 r. była wydawana pod patronatem prawicowej Konfederacji Narodu „Sztuka i Naród”. Na łamach tego periodyku debiutowali i drukowali swoje utwory m.in. Tadeusz Gajcy, autor katastroficznych wierszy, w tym najbardziej znany Do potomnego oraz Andrzej Trzebiński, poeta, prozaik oraz twórca oryginalnego formalnie dramatu Aby podnieść różę.... Odmienny politycznie charakter miała wydawana od 1944 roku „Droga”, skupiająca młodzież sympatyzującą z ruchami lewicowymi. Na łamach tego czasopisma drukowali swoje utwory m.in. Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Borowski oraz Jan Józef Szczepański. W czasach okupacji ukazywał się także, reprezentujący marksistowską orientację, „Przełom” Władysława Bieńkowskiego oraz lewicowo-socjalistyczne czasopismo „Lewą Marsz”. Oprócz Warszawy znaczącym ośrodkiem kulturalnym był Kraków, w którym ukazywał się konspiracyjny „Miesięcznik Literacki” redagowany przez Tadeusza Kwiatkowskiego i Wojciecha Żukrowskiego. Współpracownikami pisma byli m.in. Tadeusz Kudliński, Jerzy Turowicz, Kazimierz Wyka. W latach wojny tworzyli również pisarze należący do pokolenia wcześniejszego, m.in. Jerzy Andrzejewski, Kazimierz Brandys, Stanisław Dygat, Hanna Malewska, Zofia Nałkowska.

Odmienny już charakter miała twórczość pisarzy urodzonych około 1920 roku. We wrześniu 1939 roku byli oni w większości młodymi ludźmi po maturze, których moment wejścia w dorosłe życie został określony przez wybuch wojny światowej. Większość z nich brała udział w walkach, niektórzy, jak Krzysztof Kamil Baczyński czy Tadeusz Gajcy, zginęli, innym udało się przeżyć. Grupę tych twórców, dla których decydującym przeżyciem pokoleniowym stała się II wojna światowa i związany z tym kryzys wartości, określa się, od tytułu powieści Romana Bratnego Kolumbowie rocznik 20, mianem pokolenia Kolumbów. Było to pierwsze pokolenie wychowane w Polsce niepodległej, które najsilniej przeżyło doświadczenie klęski. Urodzeni około 1920 roku pisarze debiutowali w różnych momentach. Niektórzy, np. Baczyński czy Gajcy, w czasach wojny, inni dopiero oficjalnie w 1956 roku na łamach „Współczesności” (np. Miron Białoszewski, Zbigniew Herbert). Dlatego, mimo iż pisarze ci należą do jednego pokolenia, często zalicza się ich do odmiennych grup literackich. Głęboki kryzys wartości, jakiego doświadczyło pokolenie Kolumbów, spowodowany był wybuchem II wojny światowej, która zanegowała mit silnej Polski. Klęska Francji w 1940 roku, natężenie terroru w kraju i upadek powstania warszawskiego w 1944 roku, oznaczający załamanie dotychczasowej polityki, nasiliły nastroje katastroficzne. Dominującym motywem twórczości pokolenia Kolumbów stało się przekonanie, że całe dziedzictwo humanistyczne Europy, określone przez tradycję kultury śródziemnomorskiej i religię chrześcijańską zostało obalone przez doświadczenia wojny i totalitaryzmu.

Przed młodymi pisarzami stanęło pytanie, jaką postawę należy przyjąć wobec tego kryzysu wartości. Zawarte w tekstach literackich odpowiedzi były bardzo różne. Baczyński szukał ucieczki od otaczającej wojennej rzeczywistości w literaturę i religię. Z kolei Herbert starał się odwoływać do tradycji kultury śródziemnomorskiej, mając pełną świadomość, iż nie przystaje ona już do świata powojennego. W twórczości Białoszewskiego upadek wartości znalazł wyraz w kryzysie formy i języka. Rozwiązaniem dla pisarza stała się ucieczka w prywatność i codzienność. Twórczość Różewicza oscyluje między nihilizmem a moralizatorstwem. Poeta odrzuca tradycyjny model literatury, doświadczenia wojenne prowadzą u niego do prozaizacji języka poetyckiego i destrukcji formy. Borowski w swoich opowiadaniach podejmuje problem degradacji człowieka w warunkach obozowych i odpowiedzialności za totalitaryzm. Krańcowy moralizm pisarza, który uważał, że każdy, kto przeżył obóz, traci na zawsze swoją niewinność, stał się przyczyną niesłusznych oskarżeń Borowskiego o nihilizm.

Twórczość pisarzy pokolenia Kolumbów, głęboko zaangażowana w aktualną sytuację historyczną, była jednocześnie wyrazem moralnego rozdarcia i pytaniem o stosunek między jednostką a historią. Poeci ukazywali dramat człowieka wprzęgniętego w machinę wydarzeń polityczno-historycznych, próbującego ocalić nie tylko własne życie, ale także walczącego przeciwko złu.

- lata 1945-1949 - okres radości po odzyskaniu niepodległości i czas formowania się nowego ustroju politycznego

Po zakończeniu II wojny światowej wielu pisarzy polskich (m.in. A. Słonimski, J. Tuwim) powróciło do kraju, inni zostali za granicą. Pierwsze lata po wojnie przyniosły Polsce radykalne zmiany ustrojowe i związaną z tym dyskusję nad nowym kształtem literatury. Ustanowienie w Polsce ustroju socjalistycznego i walka nowej komunistycznej władzy z polityczną opozycją całkowicie zmieniły kształt państwa. Represje wobec członków Armii Krajowej, krwawa likwidacja opozycji antykomunistycznej oraz utworzenie w 1948 roku z połączenia PPS i PPR Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej ustanowiły faktyczny monopol władzy komunistycznej. Dyskusja nad modelem nowej literatury, która spełniałaby nie do końca jasno sprecyzowane kryteria realizmu, toczyła się głównie na łamach nowo utworzonych w Polsce Ludowej czasopism. W 1944 roku w Lublinie zaczęło wychodzić redagowane przez Kuryluka „Odrodzenie”, którego redakcja przeniosła się potem do Krakowa, a następnie do Warszawy. Rok później w Łodzi założona została marksistowska „Kuźnica” (pod redakcją Stefana Żółkiewskiego). W tym samym roku w Krakowie ukazała się „Twórczość”, redagowana przez Kazimierza Wykę, a rok później „Pokolenie” Romana Bratnego. Odmienną orientację reprezentował krakowski „Tygodnik Powszechny”, prowadzony początkowo przez ks. Jana Piwowarczyka, a następnie przez Jerzego Turowicza. Toczona na łamach czasopism dyskusja na temat realizmu była w zasadzie próbą znalezienia nowej formuły na opis rzeczywistości, która w czasach wojennych przeżyła głęboki kryzys wartości i pojęć. Literatura powojenna miała zrekonstruować na nowo zniszczony przez kataklizm wojenny obraz świata i społeczeństwa opartego na stałym systemie wartości. Głównymi ideologami realizmu w literaturze stali się Jan Kott oraz Kazimierz Wyka. Znaczącą rolę w formowaniu modelu literatury powojennej odegrała dyskusja na temat twórczości Josepha Conrada Korzeniowskiego oraz zawartych w jego dziełach problemów moralizmu i tragizmu. Zarówno Jan Kott jak i Maria Dąbrowska zanegowali zasadność moralnego kodeksu, wyznawanego przez Conrada, który opierał się na specyficznie pojętej wierności samemu sobie, konsekwencji, odpowiedzialności. Moralizmowi Kott przeciwstawił historyzm, a kategoriom honoru, wierności i heroizmu obiektywne skutki postępowania człowieka.

W literaturze pierwszych lat powojennych można wyodrębnić kilka charakterystycznych nurtów. Tuż po odzyskaniu niepodległości głównym tematem literatury stała się wojna i okupacja. Odwołując się do własnych doświadczeń, poszukując nowych form wyrazu, pisarze starali się dać świadectwo okropnościom wojny i ukazać wpływ obozowych przeżyć na psychikę człowieka. Do najważniejszych utworów tego typu należą Medaliony Zofii Nałkowskiej (1946), Opowiadania obozowe Tadeusza Borowskiego, opowiadania Adolfa Rudnickiego, Czarny potok Leopolda Buczkowskiego, Krajobraz niewzruszony Kornela Filipowicza (1947) oraz Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej (1945). Formowanie się nowego ustroju w Polsce powojennej oznaczało kres dawnego świata wartości, bliskiego części polskiej inteligencji. Utwory literackie, których autorzy próbowali ustosunkować się do tej sytuacji z pozycji pisarza - inteligenta Kazimierz Wyka zaliczył do tzw. „literatury inteligenckich obrachunków”. Bohater tego typu utworów był najczęściej przedstawicielem inteligencji, stojącym na pograniczu dwóch kultur i ustrojów, który próbuje zaakceptować nowy porządek, a jednocześnie neguje własną możliwość wydawania słusznych sądów o świecie, za co winą obarcza swoje inteligenckie pochodzenie. Przedstawicielami tego nurtu literackiego byli m.in. Kazimierz Brandys (Między wojnami, 1948-49), Paweł Hertz (Sedan, 1948), Stanisław Dygat (Jezioro Bodeńskie, 1946). Wyrazem dyskusji na temat modelu przyszłej literatury i realizmu stała się interwencyjna powieść Jerzego Andrzejewskiego Popiół i diament (1947-48), która wywołała liczne dyskusje i doczekała się często kontrowersyjnych interpretacji. W literaturze Polski Ludowej podjęto także temat rozrachunku z Polską przedwrześniową. Wyrazem tych tendencji były utwory Zofii Nałkowskiej Węzły życia (1958) i Tadeusza Brezy Mury Jerycha (1946). Problem klęski wrześniowej w 1939 roku został poruszony w tomie opowiadań Wojciecha Żukrowskiego Z kraju milczenia i opowiadaniu Andrzejewskiego Przed sądem.

Oprócz prozy w pierwszych latach powojennych rozwijał się także dramat, którego twórcami byli m.in. Leon Kruczkowski (Niemcy, 1949) oraz Jerzy Szaniawski (Dwa teatry, 1946). Twórczość liryczna tego okresu reprezentowana była przez poezje Mieczysława Jastruna (Rzecz ludzka, 1946), Juliana Przybosia (Póki my żyjemy, 1944), Czesława Miłosza (Ocalenie, 1945), Władysława Broniewskiego, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i Tadeusza Różewicza (Niepokój, 1947, Czerwona rękawiczka, 1948).

- lata 1948-1955 - okres socrealizmu, czyli realizmu socjalistycznego

Okres socrealizmu to lata bardzo trudne dla polskiej kultury. Tzw. „zimna wojna” uniemożliwiająca kontakt z kulturą Europy Zachodniej, silne podporządkowanie Polski Związkowi Radzieckiemu, rządy komunistyczne określane mianem „stalinowskich” przyczyniły się do zdominowania życia kulturalnego przez politykę. Prowadzone w latach wcześniejszych dyskusje na temat realizmu zastąpione zostały narzuconym w trakcie obrad zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie, zorganizowanym w styczniu 1949 roku, realizmem socjalistycznym. Ustalone kryteria odnosiły się nie tyle do założeń radzieckiej szkoły socrealistycznej, powstałej w 1934 roku, ile do literackiej praktyki pisarzy Związku Radzieckiego. Wzorem stała się powieść Szołochowa Cichy Don. Lansowana w ówczesnych czasach teza o „zaostrzającej się walce klasowej”, której przyczyną miało być umacnianie się socjalizmu i związane z tym nasilenie ataków wrogów ustroju, stawiała przed literaturą nowe zadania. Zjazd Szczeciński narzucił twórcom bardzo rygorystyczne wymogi i normy literackie oraz ideowe, wykluczające praktycznie możliwość oryginalnej twórczości. Główne założenia poetyki realizmu socjalistycznego były następujące:

- w sztuce i literaturze powinno się naśladować rzeczywistość, a w zasadzie ukazywać działanie w niej obiektywnych praw historycznych, zgodnych z teorią marksistowską;

- realistycznie opisywać nie to, co indywidualne, ale to co typowe i zgodne z założeniami marksizmu;

- sztuka ma być socjalistyczna w treści i narodowa w formie;

- literatura musi być zrozumiała dla wszystkich;

- obraz rzeczywistości w literaturze zgodny jest z koncepcją rzeczywistości głoszoną przez partię.

Nadmierny schematyzm literatury socrealistycznej wzbudził liczne sprzeciwy, nawet wśród twórców i krytyków związanych z marksizmem. Ówczesna sytuacja polityczna stworzyła młodym pisarzom możliwość szybkiego debiutu i kariery. W poetyce socrealizmu tworzyli nie tylko wchodzący w życie literackie autorzy, ale też ci, którzy debiutowali już wcześniej. Po Zjeździe Szczecińskim ukazało się wiele „powieści produkcyjnych”, których głównym tematem był w zasadzie proces produkcji jakiegoś zakładu bądź fabryki, m.in. Na przykład Plewa (1950) Bogdana Hamera, Przy budowie (1950) Tadeusza Konwickiego, Węgiel (1950) Aleksandra Ścibor-Rylskiego, Mądre zioła (1951) Wojciecha Żukrowskiego. Mimo iż pisarze zbierali materiały do swoich powieści jeżdżąc w teren, a niektórzy z nich mieli już za sobą udane debiuty literackie, to jednak ich proza pozostawała schematyczna i oderwana od rzeczywistości. Nie opisywali bowiem świata takim jakim był, ale takim, jakim powinien być według partii. Jak pisze Jerzy Jarzębski: „Świat przedstawiony w literaturze stał się tedy światem «prognoz społecznych», jego rysem podstawowym miała być w tej chwili podległość naukowym procedurom wyjaśniania zjawisk”. Powieści socrealistyczne cechował głęboki schematyzm, postacie były papierowe, nie pogłębione psychologicznie, jedyne kryterium oceny ich czynów stanowił czynnik ideologiczny. Prozaicy socrealizmu odwoływali się często do schematu powieści sensacyjno-kryminalnej, akcja sprowadzała się zazwyczaj do szukania dywersanta, wroga państwa socjalistycznego, którego niecne poczynania demaskował partyjny, robotniczy kolektyw. Po unieszkodliwieniu przeciwnika i zakończonym sukcesem śledztwie Urzędu Bezpieczeństwa zwarta ideologicznie załoga z jeszcze większym zapałem podejmowała pracę. Jednym z centralnych punktów akcji było zebranie partyjne, na którym oceniano jednostki przez pryzmat partyjnej ideologii. Właśnie ów schematyzm stał się obiektem krytyki samych pisarzy. Nie do końca udanymi próbami udoskonalenia metody socrealistycznej były: powieść Igora Newerlego Pamiątka z Celulozy (1952) i cykl groteskowych utworów Jerzego Andrzejewskiego zatytułowany Wojna skuteczna, albo opis potyczek i bitew z Zadujkami (1953).

Śmierć Stalina w 1953 roku stała się początkiem schyłku epoki socrealizmu. Pierwszą jawną krytyką epoki był wydany w 1955 roku utwór Adama Ważyka zatytułowany Poemat dla dorosłych. Lata pięćdziesiąte przyniosły także debiuty poetów urodzonych około 1930 roku, m.in. Wisławy Szymborskiej i Tadeusza Nowaka. Osłabienie politycznego kursu po 1953 roku pozwoliło pisarzom na większą swobodę. W 1955 roku ukazała się powieść Jana Józefa Szczepańskiego Polska jesień przedstawiająca walkę Polaków z Niemcami we wrześniu 1939 roku. W 1954 roku wydany został, napisany wcześniej, Czarny potok Leona Buczkowskiego oraz Głosy w ciemności Juliana Stryjkowskiego.

Początkiem nowej epoki stał się, zorganizowany w 1956 roku, XX Zjazd KPZR, na którym Nikita Chruszczow potępił „kult jednostki” oraz politykę Stalina, a lata jego rządów określił mianem „okresu błędów i wypaczeń”. W tym samym roku, w czerwcu, w Polsce doszło do krwawych zamieszek w Poznaniu, w październiku zaś zebrało się VIII Plenum PZPR, na którym padł postulat złagodzenia kursu politycznego. Wszystkie te wydarzenia określane mianem „odwilży” doprowadziły do pewnych przemian w kulturze i literaturze.

Okres socrealizmu stał się w późniejszych latach przedmiotem licznych analiz. Centralnym punktem dyskusji będzie problem odpowiedzialności intelektualistów i artystów za bezkrytyczne podporządkowanie się panującej ideologii. Próby wytłumaczenia tego fenomenu odnaleźć można m.in. w książce Czesława Miłosza Zniewolony umysł (1953), czy w cyklu wywiadów przeprowadzonych przez Jacka Trznadla z pisarzami tworzącymi w tym okresie (Hańba domowa, 1986).

Sytuacja kultury polskiej po 1956 r.

Rok 1956 to szczególnie ważna data w dziejach polskiej literatury współczesnej. Po śmierci Stalina (1953) nastąpił okres tzw. odwilży: ograniczenie cenzury, większe swobody polityczne. W lutym 1956 roku odbył się w Moskwie XX zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Nikita Chruszczow wygłosił na nim referat O kulcie jednostki i jego następstwach, w którym poddał krytyce rządy Stalina. Tymczasem w Polsce, po śmierci Bolesława Bieruta, który zmarł w marcu w Moskwie, plenum KC PZPR wybrało Edwarda Ochaba na stanowisko I sekretarza. W kraju zaczęło narastać dążenie do uzyskania większych swobód politycznych i poprawy warunków życiowych.

27 czerwca 1956 roku w Poznaniu wybuchł strajk w zakładach naprawczych taboru kolejowego, protest robotników został krwawo stłumiony przez wojsko i określony przez władze jako prowokacja „imperialistycznej agentury”. Jednak już w lipcu na plenum KC poddano dotychczasową działalność partii krytyce. Na VIII plenum KC PZPR w październiku 1956 roku na stanowisko I sekretarza wybrano Władysława Gomułkę. Do najważniejszych posunięć nowych władz, wyraźnie odcinających się od poprzednich rządów, należały przede wszystkim: zwolnienie z więzienia kardynała Stefana Wyszyńskiego, powrót na dawne stanowiska profesorów uniwersyteckich, usuniętych z uczelni w latach 1949-1950, wznowienie wydawania zawieszonego „Tygodnika Powszechnego”.

Przemiany polityczne, jakie miały miejsce w październiku 1956 roku, doprowadziły do znaczących zmian w kulturze. Złagodzono cenzurę, dopuszczono do druku książki pisarzy zachodnich, a także polskich pisarzy emigracyjnych (Witolda Gombrowicza, Teodora Parnickiego). Do kraju powrócili Stanisław Cat-Mackiewicz, Zofia Kossak-Szczucka, Melchior Wańkowicz, Michał Choromański. Funkcję prezesa Związku Literatów Polskich objął Antoni Słonimski. Ukazało się wówczas wiele utworów tzw. literatury rozrachunkowej, oceniającej i poddającej krytyce system rządów stalinowskich, socrealistyczną przeszłość. Do szczególnie ważnych utworów, pochodzących z tego okresu, należą: Matka Królów Kazimierza Brandysa (1957), Ciemności kryją ziemię Jerzego Andrzejewskiego (1957), Sława i chwała Jarosława Iwaszkiewicza.

Początkowy okres rządów Gomułki to czas względnej swobody. Ale już w 1957 roku na polecenie KC PZPR zostało zamknięte pismo „Po prostu”, na łamach którego krytykowano i podważano działania partii. Jesienią 1957 roku z funkcji redaktora naczelnego „Nowej Kultury” musiał ustąpić Wiktor Woroszylski, a jego miejsce zajął Stefan Żółkiewski, co oznaczało podporządkowanie pisma partii. W maju 1958 roku z redakcji odeszli m.in. Marian Brandys, Tadeusz Konwicki, Jan Strzelecki, Wiktor Woroszylski. Z falą gwałtownych ataków spotkał się Marek Hłasko, zwłaszcza, kiedy po znalezieniu się za granicą opublikował dwa opowiadania zatrzymane w Polsce przez cenzurę.

Okres po 1956 roku to czas dużej aktywności twórczej takich poetów jak Tadeusz Różewicz, Miron Białoszewski, Stanisław Grochowiak, Julian Przyboś, Zbigniew Herbert; to również czas powtórnych debiutów: Wisławy Szymborskiej, Artura Międzyrzeckiego, Wiktora Woroszylskiego, Tadeusza Nowaka.

W prozie to przede wszystkim odejście od socrealistycznego modelu powieści i okres poszukiwania nowych środków wyrazu. Do najciekawszych pisarzy młodego pokolenia możemy zaliczyć Marka Hłaskę, Marka Nowakowskiego, Władysława Terleckiego. Po 1956 roku swoją twórczość aktywnie rozwinął Stanisław Lem.

W latach sześćdziesiątych nastąpiło nasilenie działań cenzury. Kolejnym przejawem zwalczania tendencji przeciwnych obowiązującemu systemowi była likwidacja, na początku 1962 roku, istniejącego od 1956 r. Klubu Krzywego Koła. Klub ten był miejscem cotygodniowych spotkań pisarzy, uczonych, publicystów, artystów, którzy dyskutowali na tematy polityczne, ekonomiczne, historyczne, filozoficzne, prawne. W spotkaniach tych uczestniczyli m.in. Jan Józef Lipski, Paweł Jasienica, Aleksander Małachowski, Jan Strzelecki. Rok później władze rozwiązały dwa tygodniki społeczno-literackie „Przegląd Kulturalny” i „Nową Kulturę”, powołując w to miejsce „Kulturę”, tygodnik dyspozycyjny wobec partii. Jego redaktorem naczelnym został Janusz Wilhelmi, a zastępcami Roman Bratny i Bohdan Czeszko. Duża grupa pisarzy odmówiła współpracy z tym tygodnikiem.

W 1964 roku grupa pisarzy i naukowców wystosowała list (List 34) do ówczesnego premiera Cyrankiewicza, w którym występowała przeciwko ograniczeniom cenzury, swobód politycznych, likwidacji czasopism. Wśród podpisów znalazły się nazwiska m.in. Marii Dąbrowskiej, Pawła Jasienicy, Kazimierza Wyki, Jerzego Turowicza, Jana Parandowskiego, Władysława Tatarkiewicza, Tadeusza Kotarbińskiego i wielu innych. Był to pierwszy tak masowy protest środowisk kulturotwórczych przeciwko polityce kulturalno-społecznej władz PRL.

Datą szczególną jest marzec 1968 roku. Z początkiem stycznia zespół Teatru Narodowego dowiedział się, że władze nakazały zdjąć (od 1 lutego) z afisza spektakl Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka z powodu rzekomych akcentów antyrosyjskich. Decyzja ta spowodowała falę protestów, ostatnie przedstawienie - 30 stycznia - przerodziło się w manifestację. 4 marca władze Uniwersytetu Warszawskiego relegowały z uczelni dwóch studentów za udział w demonstracji. 8 marca na teren uczelni, gdzie odbywał się wiec w obronie usuniętych i przywrócenia Dziadów, wkroczyły oddziały ZOMO, brutalnie tłumiąc wiec i bijąc zgromadzonych studentów; kilkadziesiąt osób aresztowano.

W swoim przemówieniu na spotkaniu z aktywem partyjnym Gomułka zaatakował S. Kisielewskiego, P. Jasienicę, A. Słonimskiego (za ich wystąpienia w sprawie Dziadów) oraz grupę profesorów UW, m.in. Leszka Kołakowskiego, zarzucając im negatywny wpływ na światopogląd młodzieży. Polskich obywateli pochodzenia żydowskiego nazwał „syjonistami i nacjonalistami żydowskimi”, którzy powinni opuścić kraj.

Wskutek wydarzeń marcowych kilkanaście tysięcy Polaków wybrało emigrację, wśród nich L. Kołakowski; decyzję o pozostaniu za granicą podjął m.in. S. Mrożek, J. Kott.

W grudniu 1970 roku doszło do kolejnego protestu - wystąpień robotników przeciwko podwyżkom cen. Wydarzenia grudniowe objęły Gdańsk, Gdynię, Szczecin, Elbląg i kilka innych miejscowości Wybrzeża. Zginęło kilkadziesiąt osób, a najbardziej tragiczny przebieg miały wydarzenia w Gdańsku, szczególnie przed stocznią. VII plenum KC PZPR zatwierdziło wybór Edwarda Gierka na stanowisko I sekretarza partii, w miejsce ustępującego „ze względu na zły stan zdrowia” Gomułki.

Narastały konflikty z cenzurą, po kłopotach Jerzego Andrzejewskiego z wydaniem Miazgi wielu pisarzy zdecydowało się na publikację swoich utworów w Bibliotece „Kultury” w Paryżu.

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych kraj pogrążył się w głębokim kryzysie ekonomicznym i politycznym. Ludzie świata kultury i nauki przyłączyli się do protestu przeciwko projektowanym zmianom w Konstytucji, ograniczającym suwerenność państwa i nierówność obywateli wobec prawa (koniec roku 1975). Memoriał w tej sprawie podpisało 59 intelektualistów, stąd nazwa Memoriał 59.

W czerwcu 1976 roku wybuchły kolejne strajki, wywołane przede wszystkim wprowadzonymi na początku roku poprawkami do Konstytucji, przewidującymi m.in. usankcjonowanie przewodniej roli partii. 25 czerwca wybuchły strajki robotnicze w Radomiu, Ursusie, Płocku, Łodzi. Wobec strajkujących robotników stosowano surowe represje i szykany. W ich obronie wystąpiły środowiska opozycyjne, które wkrótce zawiązały Komitet Obrony Robotników (KOR). Wśród jego założycieli znaleźli się ludzie powszechnie znani, wywodzący się z różnych środowisk (prof. Edward Lipiński, Jacek Kuroń, Adam Michnik, Jan Józef Lipski, Henryk Wujec). Specyfika tej organizacji polegała przede wszystkim na jawności jej działania. Władze uznały KOR za organizację nielegalną i stosowały wobec jej działaczy różnego rodzaju naciski, szykany i represje. Wydawany przez KOR „Biuletyn Informacyjny KOR” stanowił pierwszy krok do powstania w Polsce drugiego obiegu wydawniczego.

W styczniu 1977 roku ukazał się pierwszy numer kwartalnika „Zapis” redagowanego m.in. przez J. Andrzejewskiego, S. Barańczaka, J. Bocheńskiego, K. Brandysa. We wrześniu tego samego roku powstało pierwsze w Polsce wydawnictwo drugiego obiegu - Niezależna Oficyna Wydawnicza „NOW-a”. Dzięki niej ukazały się książki T. Konwickiego, W. Gombrowicza, Cz. Miłosza, nie dopuszczone w obiegu oficjalnym: Miazga J. Andrzejewskiego, Nierzeczywistość K. Brandysa i inne. Do sierpnia 1981 roku NOW-a wydała sto kilkadziesiąt książek i broszur. Zaczęły powstawać inne niezależne wydawnictwa - „Krąg”, „Pokolenie”, „Przedświt” oraz wiele czasopism, takich jak: „Res Publica”, „Agora”, „Puls”, „Robotnik”, „Kultura Niezależna”. Po wprowadzeniu stanu wojennego drugi obieg wydawniczy istniał nadal, co przyczyniło się do obecności na polskim rynku wydawniczym literatury emigracyjnej, opozycyjnej i obcej.

Formą walki o niezależną literaturę, sztukę i naukę była działalność Towarzystwa Kursów Naukowych, nawiązującego do tradycji Latającego Uniwersytetu z okresu zaborów. Naukowcy, artyści i pisarze prowadzili wykłady z historii, ekonomii, literatury, socjologii, filozofii. Spotkania odbywały się w kościołach, prywatnych domach, na terenie ośrodków uniwersyteckich.

W końcu lat siedemdziesiątych sytuacja polityczna Polski zaczęła się zmieniać. Doniosłą rolę odegrał w tym wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża, który nie tylko podniósł Polaków na duchu, ale także spowodował zainteresowanie Polską w świecie i wpłynął na stosunek władz do Kościoła.

Lato 1980 roku przyniosło kolejną falę strajków, protestów przeciw pogłębiającemu się kryzysowi gospodarczemu i politycznemu. Strajki stoczniowców na Wybrzeżu doprowadziły do podpisania tzw. porozumień gdańskich i szczecińskich między rządem a robotnikami. Konsekwencją tych porozumień było powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, a także zmiana rządu. Sytuacja w kraju zaostrzała się coraz bardziej. Na odbytym we wrześniu zjeździe Lech Wałęsa został wybrany przewodniczącym Komisji Krajowej „Solidarności”. Tymczasem funkcję I sekretarza KC PZPR objął w październiku generał Wojciech Jaruzelski. 13 grudnia 1981 roku ogłoszono dekret o stanie wojennym. Wśród tysięcy internowanych działaczy „Solidarności” znalazło się także wielu pisarzy, m.in. Andrzej Szczypiorski, Andrzej Drawicz, Wiktor Woroszylski, Jan Polkowski, Anka Kowalska, Jacek Bocheński. Postawa sprzeciwu wobec stanu wojennego znalazła wyraz w twórczości literackiej - Raport z oblężonego Miasta Z. Herberta, Kadencja J. J. Szczepańskiego, Z notatnika stanu wojennego A. Szczypiorskiego, Raport o stanie wojennym M. Nowakowskiego.

Zdelegalizowano „Solidarność”. Zawieszono działalność stowarzyszeń twórczych. Przestała ukazywać się prasa, z wyjątkiem dwóch dzienników „Trybuny Ludu” i „Żołnierza Wolności”. Pomimo licznych aresztowań, internowań, rekwizycji maszyn poligraficznych, nie przestała ukazywać się podziemna prasa i wydawnictwa drugiego obiegu. Również na emigracji powstały nowe czasopisma kulturalne: w Paryżu „Zeszyty Literackie” i „Kontakt”, w Londynie „Aneks”. W kraju zezwolenie na wznowienie działalności prasa uzyskała między lutym a kwietniem 1982 roku.

Formalnie stan wojenny zniesiono w 1983 roku, ale praktycznie do roku 1989 kultura nie miała swobody rozwoju. Dopiero rok 1989 przyniósł upadek komunizmu, a co za tym idzie zniesienie cenzury, wolność prasy, niezależność literatury. Historia i polityka w latach 1956-1989 wywarły ogromny wpływ na kształt polskiej literatury. Poglądy polityczne i zainteresowania twórców znalazły swoje odbicie w ich twórczości.

Pokolenia literackie

Pokolenie literackie to ugrupowanie artystów, pisarzy, krytyków, urodzonych mniej więcej w tym samym czasie. Czynnikiem spajającym członków danej generacji jest przeżycie pokoleniowe, czyli wydarzenie, które wywarło największy wpływ na młodych ze względu na ich szczególną wrażliwość, np. powstanie listopadowe dla pokolenia romantyków, wybuch II wojny światowej dla pokolenia Kolumbów, itd. Przynależność do pokolenia literackiego nie ma charakteru formalnego, opiera się przede wszystkim na poczuciu wspólnoty ideałów artystycznych, podobnym światopoglądzie i postawie walki z reprezentantami wcześniejszych kierunków.

Pokolenie Pryszczatych to grupa pisarzy wewnętrznie dość rozwarstwiona, składająca się z twórców urodzonych w latach 1920-1924 oraz tych urodzonych po roku 1925. Pierwsi z nich nie pozostali wierni przeżyciu pokoleniowemu w jego kształcie pierwotnym i przeszli po wojnie daleko idącą ewolucję. To przede wszystkim Roman Bratny, Andrzej Braun, Bohdan Czeszko. Natomiast urodzeni po 1925 r. bezkrytycznie zaakceptowali komunistyczną ideologię i socrealizm. Do tej grupy należą: Tadeusz Konwicki, Wiktor Woroszylski, Jacek Bocheński. Niektórzy z nich wkrótce odeszli od tej ideologii i stali się przeciwnikami panującego systemu.

Poetów i pisarzy debiutujących w okresie przełomu październikowego krytycy określili mianem pokolenia ‘56 (lub pokolenia „Współczesności”, od wydawanego w Warszawie czasopisma „Współczesność”). W gronie debiutantów znajdują się twórcy urodzeni między 1930 a 1935 r. Ich doświadczeniem pokoleniowym stał się październik 1956 roku, a co za tym idzie przemiany kulturalne, swoboda twórcza, działalność klubów młodej inteligencji, możliwość dyskusji o latach minionych, niezależność od socrealistycznych wzorów. Wielu poetów należących do tego pokolenia pisało „do szuflady”, nie chcąc wydawać tomików w czasie nieograniczonej działalności cenzury. Zdecydowali się na tzw. „debiut spóźniony”.

O wiele później, niż były gotowe do druku, wydano tomiki: Struna światła Zbigniewa Herberta, Obroty rzeczy Mirona Białoszewskiego. We właściwym dla siebie czasie debiutowali: Stanisław Grochowiak, Ernest Bryll, Jerzy Harasymowicz. Z kolei debiuty powtórne (redebiuty) to tomiki poezji Tadeusza Nowaka i Wisławy Szymborskiej. Zjawiskiem niejako osobnym jest twórczość Andrzeja Bursy. W tym okresie swoje pierwsze utwory wydali tacy prozaicy jak: Marek Hłasko, Marek Nowakowski, Władysław Terlecki. Twórczość tego pokolenia cechuje różnorodność zainteresowań: od klasycyzmu Herberta, poprzez poezję lingwistyczną Białoszewskiego, turpizm Grochowiaka, do ludowej fantastyki Harasymowicza. Do pokolenia „Współczesności” należą także: Edward Stachura, Sławomir Mrożek, Jan Błoński, Jarosław Marek Rymkiewicz.

Pokolenie ‘68, Nowa Fala, to poeci i krytycy urodzeni w latach 1945-1950, których doświadczeniem pokoleniowym stały się przede wszystkim wydarzenia marca 1968, a także grudnia 1970 roku. Główne postacie Nowej Fali to: Ryszard Krynicki, Ewa Lipska, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Stanisław Barańczak. Pokolenie to jest bardzo nieufne wobec rzeczywistości, w jakiej żyje. W swoich utworach domaga się, aby literatura stała się formą aktywności światopoglądowej i moralnej, krytycznej wobec rzeczywistości. Szczególnie niepokoił ich problem wiarygodności języka w konfrontacji z rzeczywistością.

Pokolenie ‘76, to twórcy urodzeni w latach pięćdziesiątych i debiutujący w okresie istnienia drugiego obiegu wydawniczego. Ich przeżyciem pokoleniowym stał się stan wojenny i doświadczenia z nim związane. Wśród twórców tej formacji znajdują się m.in. Tomasz Jastrun, Jan Polkowski, Bronisław Maj, Antoni Pawlak, Paweł Huelle. Ich twórczość jest świadectwem najnowszych przemian społeczno-politycznych w kraju.

Literatura polska na obczyźnie w latach 1939-1956

- literatura czasów wojny

Po wybuchu II wojny światowej wielu pisarzy znalazło się poza granicami kraju. Większość z nich nie myślała wtedy jeszcze o emigracji jako świadomym wyborze i dlatego ten okres literatury polskiej na obczyźnie można za Marią Danilewicz Zielińską określić mianem „literatury Polski Walczącej”. Część pisarzy, m.in. poeci skamandryci: Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Stanisław Baliński, znalazła się we Francji, gdzie od 1940 roku wydawano, ukazujące się dawniej w Polsce, „Wiadomości Literackie” pod redakcją Mieczysława Grydzewskiego. Po upadku Francji w 1940 roku większość pisarzy przeniosła się do Anglii. Tam tworzą: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Antoni Słonimski, Stanisław Baliński, Maria Kuncewiczowa. Po rozpoczęciu działań wojennych wielu pisarzy znalazło się w Związku Radzieckim, gdzie pod redakcją Wandy Wasilewskiej ukazywał się miesięcznik „Nowe Widnokręgi”. Jego współpracownikami byli m.in. Tadeusz Boy-Żeleński, Mieczysław Jastrun, Adam Ważyk i Władysław Broniewski. Wielu pisarzy przebywających na terenie Związku Radzieckiego trafiło do więzień (Władysław Broniewski) i obozów (Gustaw Herling-Grudziński, Aleksander Wat, Józef Czapski). Bogata literatura wspomnieniowa stała się świadectwem tamtych czasów. Do najwybitniejszych utworów poruszających problem jednostki w państwie totalitarnym i opisujących przeżycia więźniów obozów należą: Inny świat (1949) Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Wspomnienia starobielskie, Na nieludzkiej ziemi (1948) Józefa Czapskiego, W domu niewoli Beaty Obertyńskiej.

Do Stanów Zjednoczonych przedostali się Julian Tuwim i Jan Lechoń. Niektórzy pisarze wraz z Armią Polską gen. Andersa dotarli na Bliski Wschód i do Włoch. W Teheranie ukazywał się tygodnik „Orzeł Biały” redagowany przez Józefa Czapskiego i Jerzego Giedroycia. We Włoszech powstała Biblioteka Orła Białego (J. Giedroyć), w której wydawano reportaże wojenne, książki o tematyce sowieckiej, poezje oraz wspomnienia. Geograficzne podziały polskiej emigracji nie zawsze odpowiadały podziałom politycznym. Większość pisarzy związanych z Armią Polską gen. Andersa, którym bliska była Polska przedwrześniowa, pozostała za granicą. Inni, przekonani do władzy socjalistycznej, wrócili do kraju.

- lata 1945-1956

Po zakończeniu II wojny światowej część pisarzy postanowiła wrócić do kraju. Byli wśród nich m.in. Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Władysław Broniewski. Inni, którzy nie mogli zaakceptować nowego ustroju Polski, podjęli decyzję o pozostaniu na emigracji. W 1945 roku pisarze emigracyjni utworzyli Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie, którego głównymi ośrodkami były Londyn, Paryż oraz Nowy Jork. Największymi polskimi czasopismami kulturalno-literackimi za granicą stały się wydawane w latach 1946-78 w Londynie „Wiadomości” redagowane przez Mieczysława Grydzewskiego, a po jego śmierci przez Stefanię Kossowską oraz ukazujący się od 1947 roku w Paryżu miesięcznik „Kultura” redagowany przez Jerzego Giedroycia. W 1946 roku we Włoszech powstał Instytut Literacki założony przez Jerzego Giedroycia, przeniesiony następnie do Francji. Na łamach „Wiadomości” publikowali pisarze znani już wcześniej w kraju, dawniejsi skamandryci. Starali się oni pielęgnować kulturę polską. Z czasem „Wiadomości” stawały się coraz bardziej opozycyjne wobec polityki polskich władz w Londynie. „Kultura” skupiała wokół siebie twórców, którzy w zasadzie debiutowali w czasie wojny. Niekwestionowanymi sławami publikującymi na łamach „Kultury” byli Witold Gombrowicz i Czesław Miłosz. Współpracownikami Giedroycia stali się Gustaw Herling-Grudziński, Józef Czapski, Melchior Wańkowicz, Andrzej Bobkowski. „Kultura” starała się zjednoczyć emigrację polską przeciwko komunistycznej władzy. Do 1956 roku na emigracji ukazały się m.in. utwory Czesława Miłosza Zniewolony umysł (1953), Zdobycie władzy (1953) oraz Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Inny świat (1953).