Wprowadzenie (literatura polska)

Wprowadzenie (literatura polska)

Historyczne tło i główne tendencje w literaturze różnych okresów

- 1939-1945 - literatura czasów wojny i okupacji

Okres literatury wojennej i okupacyjnej trwa od 1 września 1939 r. - daty rozpoczynającej II wojnę światową - do 1945 roku, w którym nastąpiło wyzwolenie kraju. Na skutek wojny wielu pisarzy polskich znalazło się poza granicami kraju: w Związku Radzieckim (Tadeusz Boy-Żeleński, Mieczysław Jastrun, Władysław Broniewski, Aleksander Wat, Gustaw Herling-Grudziński, Beata Obertyńska), we Francji, a po jej kapitulacji w Anglii (Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Antoni Słonimski, Stanisław Baliński), w Stanach Zjednoczonych (Jan Lechoń, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński). Niektórzy twórcy, tacy jak np. Julian Tuwim czy Antoni Słonimski, powrócili po wojnie do kraju, inni, jak Jan Lechoń, przebywali do śmierci za granicą. W Polsce pozostało wielu pisarzy, zarówno tych ze starszego pokolenia, jak np. Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Jarosław Iwaszkiewicz czy Czesław Miłosz, jak i młodych, dopiero wchodzących w życie: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy. Wybuch wojny i okupacja niemiecka nie sprzyjały rozwojowi życia kulturalnego i literackiego. Jednak mimo niemieckiej polityki, zmierzającej do likwidacji wszelkich przejawów kultury duchowej, bujnie rozwijało się w okupowanej Polsce podziemne życie kulturalne i naukowe. Organizowano komplety tajnego nauczania, działały podziemne uniwersytety, wydawano czasopisma literackie i polityczne, organizowano wieczorki literackie, powielano wiersze i drukowano antologie poezji. Większość powstałych w tym czasie tekstów oficjalnie ukazało się po wojnie, w 1945 roku. Były one już jednak znane krytykom i czytelnikom z czasów okupacji. W 1940 roku metodą powielaczową wydane zostały pod pseudonimem Jan Syruć Wiersze Czesława Miłosza. Rok później ukazała się Antologia poezji współczesnej, zawierająca m.in. wiersz Antoniego Słonimskiego pt. Alarm. W 1942 roku pojawiła się nowa antologia zatytułowana Pieśń niepodległa. Poezja polska czasów wojny, przygotowana przez Czesława Miłosza, Jerzego Zagórskiego i Jerzego Andrzejewskiego. Znalazły się w niej m.in. fragmenty Kwiatów polskich Juliana Tuwima oraz utwory Antoniego Słonimskiego i Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. W tym samym roku ukazały się jeszcze dwie antologie poetyckie: Wiatr wolności i Słowo prawdziwe oraz tom poezji różnych autorów zatytułowany Z otchłani, poświęcony problematyce żydowskiej.

Okres wojny i okupacji to czas bujnego rozkwitu czasopiśmiennictwa podziemnego. Jednym z bardziej znaczących pism, które zaczęło ukazywać się w 1942 r. była wydawana pod patronatem prawicowej Konfederacji Narodu „Sztuka i Naród”. Na łamach tego periodyku debiutowali i drukowali swoje utwory m.in. Tadeusz Gajcy, autor katastroficznych wierszy, w tym najbardziej znany Do potomnego oraz Andrzej Trzebiński, poeta, prozaik oraz twórca oryginalnego formalnie dramatu Aby podnieść różę.... Odmienny politycznie charakter miała wydawana od 1944 roku „Droga”, skupiająca młodzież sympatyzującą z ruchami lewicowymi. Na łamach tego czasopisma drukowali swoje utwory m.in. Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Borowski oraz Jan Józef Szczepański. W czasach okupacji ukazywał się także, reprezentujący marksistowską orientację, „Przełom” Władysława Bieńkowskiego oraz lewicowo-socjalistyczne czasopismo „Lewą Marsz”. Oprócz Warszawy znaczącym ośrodkiem kulturalnym był Kraków, w którym ukazywał się konspiracyjny „Miesięcznik Literacki” redagowany przez Tadeusza Kwiatkowskiego i Wojciecha Żukrowskiego. Współpracownikami pisma byli m.in. Tadeusz Kudliński, Jerzy Turowicz, Kazimierz Wyka. W latach wojny tworzyli również pisarze należący do pokolenia wcześniejszego, m.in. Jerzy Andrzejewski, Kazimierz Brandys, Stanisław Dygat, Hanna Malewska, Zofia Nałkowska.

Odmienny już charakter miała twórczość pisarzy urodzonych około 1920 roku. We wrześniu 1939 roku byli oni w większości młodymi ludźmi po maturze, których moment wejścia w dorosłe życie został określony przez wybuch wojny światowej. Większość z nich brała udział w walkach, niektórzy, jak Krzysztof Kamil Baczyński czy Tadeusz Gajcy, zginęli, innym udało się przeżyć. Grupę tych twórców, dla których decydującym przeżyciem pokoleniowym stała się II wojna światowa i związany z tym kryzys wartości, określa się, od tytułu powieści Romana Bratnego Kolumbowie rocznik 20, mianem pokolenia Kolumbów. Było to pierwsze pokolenie wychowane w Polsce niepodległej, które najsilniej przeżyło doświadczenie klęski. Urodzeni około 1920 roku pisarze debiutowali w różnych momentach. Niektórzy, np. Baczyński czy Gajcy, w czasach wojny, inni dopiero oficjalnie w 1956 roku na łamach „Współczesności” (np. Miron Białoszewski, Zbigniew Herbert). Dlatego, mimo iż pisarze ci należą do jednego pokolenia, często zalicza się ich do odmiennych grup literackich. Głęboki kryzys wartości, jakiego doświadczyło pokolenie Kolumbów, spowodowany był wybuchem II wojny światowej, która zanegowała mit silnej Polski. Klęska Francji w 1940 roku, natężenie terroru w kraju i upadek powstania warszawskiego w 1944 roku, oznaczający załamanie dotychczasowej polityki, nasiliły nastroje katastroficzne. Dominującym motywem twórczości pokolenia Kolumbów stało się przekonanie, że całe dziedzictwo humanistyczne Europy, określone przez tradycję kultury śródziemnomorskiej i religię chrześcijańską zostało obalone przez doświadczenia wojny i totalitaryzmu.

Przed młodymi pisarzami stanęło pytanie, jaką postawę należy przyjąć wobec tego kryzysu wartości. Zawarte w tekstach literackich odpowiedzi były bardzo różne. Baczyński szukał ucieczki od otaczającej wojennej rzeczywistości w literaturę i religię. Z kolei Herbert starał się odwoływać do tradycji kultury śródziemnomorskiej, mając pełną świadomość, iż nie przystaje ona już do świata powojennego. W twórczości Białoszewskiego upadek wartości znalazł wyraz w kryzysie formy i języka. Rozwiązaniem dla pisarza stała się ucieczka w prywatność i codzienność. Twórczość Różewicza oscyluje między nihilizmem a moralizatorstwem. Poeta odrzuca tradycyjny model literatury, doświadczenia wojenne prowadzą u niego do prozaizacji języka poetyckiego i destrukcji formy. Borowski w swoich opowiadaniach podejmuje problem degradacji człowieka w warunkach obozowych i odpowiedzialności za totalitaryzm. Krańcowy moralizm pisarza, który uważał, że każdy, kto przeżył obóz, traci na zawsze swoją niewinność, stał się przyczyną niesłusznych oskarżeń Borowskiego o nihilizm.

Twórczość pisarzy pokolenia Kolumbów, głęboko zaangażowana w aktualną sytuację historyczną, była jednocześnie wyrazem moralnego rozdarcia i pytaniem o stosunek między jednostką a historią. Poeci ukazywali dramat człowieka wprzęgniętego w machinę wydarzeń polityczno-historycznych, próbującego ocalić nie tylko własne życie, ale także walczącego przeciwko złu.

- lata 1945-1949 - okres radości po odzyskaniu niepodległości i czas formowania się nowego ustroju politycznego

Po zakończeniu II wojny światowej wielu pisarzy polskich (m.in. A. Słonimski, J. Tuwim) powróciło do kraju, inni zostali za granicą. Pierwsze lata po wojnie przyniosły Polsce radykalne zmiany ustrojowe i związaną z tym dyskusję nad nowym kształtem literatury. Ustanowienie w Polsce ustroju socjalistycznego i walka nowej komunistycznej władzy z polityczną opozycją całkowicie zmieniły kształt państwa. Represje wobec członków Armii Krajowej, krwawa likwidacja opozycji antykomunistycznej oraz utworzenie w 1948 roku z połączenia PPS i PPR Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej ustanowiły faktyczny monopol władzy komunistycznej. Dyskusja nad modelem nowej literatury, która spełniałaby nie do końca jasno sprecyzowane kryteria realizmu, toczyła się głównie na łamach nowo utworzonych w Polsce Ludowej czasopism. W 1944 roku w Lublinie zaczęło wychodzić redagowane przez Kuryluka „Odrodzenie”, którego redakcja przeniosła się potem do Krakowa, a następnie do Warszawy. Rok później w Łodzi założona została marksistowska „Kuźnica” (pod redakcją Stefana Żółkiewskiego). W tym samym roku w Krakowie ukazała się „Twórczość”, redagowana przez Kazimierza Wykę, a rok później „Pokolenie” Romana Bratnego. Odmienną orientację reprezentował krakowski „Tygodnik Powszechny”, prowadzony początkowo przez ks. Jana Piwowarczyka, a następnie przez Jerzego Turowicza. Toczona na łamach czasopism dyskusja na temat realizmu była w zasadzie próbą znalezienia nowej formuły na opis rzeczywistości, która w czasach wojennych przeżyła głęboki kryzys wartości i pojęć. Literatura powojenna miała zrekonstruować na nowo zniszczony przez kataklizm wojenny obraz świata i społeczeństwa opartego na stałym systemie wartości. Głównymi ideologami realizmu w literaturze stali się Jan Kott oraz Kazimierz Wyka. Znaczącą rolę w formowaniu modelu literatury powojennej odegrała dyskusja na temat twórczości Josepha Conrada Korzeniowskiego oraz zawartych w jego dziełach problemów moralizmu i tragizmu. Zarówno Jan Kott jak i Maria Dąbrowska zanegowali zasadność moralnego kodeksu, wyznawanego przez Conrada, który opierał się na specyficznie pojętej wierności samemu sobie, konsekwencji, odpowiedzialności. Moralizmowi Kott przeciwstawił historyzm, a kategoriom honoru, wierności i heroizmu obiektywne skutki postępowania człowieka.

W literaturze pierwszych lat powojennych można wyodrębnić kilka charakterystycznych nurtów. Tuż po odzyskaniu niepodległości głównym tematem literatury stała się wojna i okupacja. Odwołując się do własnych doświadczeń, poszukując nowych form wyrazu, pisarze starali się dać świadectwo okropnościom wojny i ukazać wpływ obozowych przeżyć na psychikę człowieka. Do najważniejszych utworów tego typu należą Medaliony Zofii Nałkowskiej (1946), Opowiadania obozowe Tadeusza Borowskiego, opowiadania Adolfa Rudnickiego, Czarny potok Leopolda Buczkowskiego, Krajobraz niewzruszony Kornela Filipowicza (1947) oraz Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej (1945). Formowanie się nowego ustroju w Polsce powojennej oznaczało kres dawnego świata wartości, bliskiego części polskiej inteligencji. Utwory literackie, których autorzy próbowali ustosunkować się do tej sytuacji z pozycji pisarza - inteligenta Kazimierz Wyka zaliczył do tzw. „literatury inteligenckich obrachunków”. Bohater tego typu utworów był najczęściej przedstawicielem inteligencji, stojącym na pograniczu dwóch kultur i ustrojów, który próbuje zaakceptować nowy porządek, a jednocześnie neguje własną możliwość wydawania słusznych sądów o świecie, za co winą obarcza swoje inteligenckie pochodzenie. Przedstawicielami tego nurtu literackiego byli m.in. Kazimierz Brandys (Między wojnami, 1948-49), Paweł Hertz (Sedan, 1948), Stanisław Dygat (Jezioro Bodeńskie, 1946). Wyrazem dyskusji na temat modelu przyszłej literatury i realizmu stała się interwencyjna powieść Jerzego Andrzejewskiego Popiół i diament (1947-48), która wywołała liczne dyskusje i doczekała się często kontrowersyjnych interpretacji. W literaturze Polski Ludowej podjęto także temat rozrachunku z Polską przedwrześniową. Wyrazem tych tendencji były utwory Zofii Nałkowskiej Węzły życia (1958) i Tadeusza Brezy Mury Jerycha (1946). Problem klęski wrześniowej w 1939 roku został poruszony w tomie opowiadań Wojciecha Żukrowskiego Z kraju milczenia i opowiadaniu Andrzejewskiego Przed sądem.

Oprócz prozy w pierwszych latach powojennych rozwijał się także dramat, którego twórcami byli m.in. Leon Kruczkowski (Niemcy, 1949) oraz Jerzy Szaniawski (Dwa teatry, 1946). Twórczość liryczna tego okresu reprezentowana była przez poezje Mieczysława Jastruna (Rzecz ludzka, 1946), Juliana Przybosia (Póki my żyjemy, 1944), Czesława Miłosza (Ocalenie, 1945), Władysława Broniewskiego, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i Tadeusza Różewicza (Niepokój, 1947, Czerwona rękawiczka, 1948).

- lata 1948-1955 - okres socrealizmu, czyli realizmu socjalistycznego

Okres socrealizmu to lata bardzo trudne dla polskiej kultury. Tzw. „zimna wojna” uniemożliwiająca kontakt z kulturą Europy Zachodniej, silne podporządkowanie Polski Związkowi Radzieckiemu, rządy komunistyczne określane mianem „stalinowskich” przyczyniły się do zdominowania życia kulturalnego przez politykę. Prowadzone w latach wcześniejszych dyskusje na temat realizmu zastąpione zostały narzuconym w trakcie obrad zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie, zorganizowanym w styczniu 1949 roku, realizmem socjalistycznym. Ustalone kryteria odnosiły się nie tyle do założeń radzieckiej szkoły socrealistycznej, powstałej w 1934 roku, ile do literackiej praktyki pisarzy Związku Radzieckiego. Wzorem stała się powieść Szołochowa Cichy Don. Lansowana w ówczesnych czasach teza o „zaostrzającej się walce klasowej”, której przyczyną miało być umacnianie się socjalizmu i związane z tym nasilenie ataków wrogów ustroju, stawiała przed literaturą nowe zadania. Zjazd Szczeciński narzucił twórcom bardzo rygorystyczne wymogi i normy literackie oraz ideowe, wykluczające praktycznie możliwość oryginalnej twórczości. Główne założenia poetyki realizmu socjalistycznego były następujące:

- w sztuce i literaturze powinno się naśladować rzeczywistość, a w zasadzie ukazywać działanie w niej obiektywnych praw historycznych, zgodnych z teorią marksistowską;

- realistycznie opisywać nie to, co indywidualne, ale to co typowe i zgodne z założeniami marksizmu;

- sztuka ma być socjalistyczna w treści i narodowa w formie;

- literatura musi być zrozumiała dla wszystkich;

- obraz rzeczywistości w literaturze zgodny jest z koncepcją rzeczywistości głoszoną przez partię.

Nadmierny schematyzm literatury socrealistycznej wzbudził liczne sprzeciwy, nawet wśród twórców i krytyków związanych z marksizmem. Ówczesna sytuacja polityczna stworzyła młodym pisarzom możliwość szybkiego debiutu i kariery. W poetyce socrealizmu tworzyli nie tylko wchodzący w życie literackie autorzy, ale też ci, którzy debiutowali już wcześniej. Po Zjeździe Szczecińskim ukazało się wiele „powieści produkcyjnych”, których głównym tematem był w zasadzie proces produkcji jakiegoś zakładu bądź fabryki, m.in. Na przykład Plewa (1950) Bogdana Hamera, Przy budowie (1950) Tadeusza Konwickiego, Węgiel (1950) Aleksandra Ścibor-Rylskiego, Mądre zioła (1951) Wojciecha Żukrowskiego. Mimo iż pisarze zbierali materiały do swoich powieści jeżdżąc w teren, a niektórzy z nich mieli już za sobą udane debiuty literackie, to jednak ich proza pozostawała schematyczna i oderwana od rzeczywistości. Nie opisywali bowiem świata takim jakim był, ale takim, jakim powinien być według partii. Jak pisze Jerzy Jarzębski: „Świat przedstawiony w literaturze stał się tedy światem «prognoz społecznych», jego rysem podstawowym miała być w tej chwili podległość naukowym procedurom wyjaśniania zjawisk”. Powieści socrealistyczne cechował głęboki schematyzm, postacie były papierowe, nie pogłębione psychologicznie, jedyne kryterium oceny ich czynów stanowił czynnik ideologiczny. Prozaicy socrealizmu odwoływali się często do schematu powieści sensacyjno-kryminalnej, akcja sprowadzała się zazwyczaj do szukania dywersanta, wroga państwa socjalistycznego, którego niecne poczynania demaskował partyjny, robotniczy kolektyw. Po unieszkodliwieniu przeciwnika i zakończonym sukcesem śledztwie Urzędu Bezpieczeństwa zwarta ideologicznie załoga z jeszcze większym zapałem podejmowała pracę. Jednym z centralnych punktów akcji było zebranie partyjne, na którym oceniano jednostki przez pryzmat partyjnej ideologii. Właśnie ów schematyzm stał się obiektem krytyki samych pisarzy. Nie do końca udanymi próbami udoskonalenia metody socrealistycznej były: powieść Igora Newerlego Pamiątka z Celulozy (1952) i cykl groteskowych utworów Jerzego Andrzejewskiego zatytułowany Wojna skuteczna, albo opis potyczek i bitew z Zadujkami (1953).

Śmierć Stalina w 1953 roku stała się początkiem schyłku epoki socrealizmu. Pierwszą jawną krytyką epoki był wydany w 1955 roku utwór Adama Ważyka zatytułowany Poemat dla dorosłych. Lata pięćdziesiąte przyniosły także debiuty poetów urodzonych około 1930 roku, m.in. Wisławy Szymborskiej i Tadeusza Nowaka. Osłabienie politycznego kursu po 1953 roku pozwoliło pisarzom na większą swobodę. W 1955 roku ukazała się powieść Jana Józefa Szczepańskiego Polska jesień przedstawiająca walkę Polaków z Niemcami we wrześniu 1939 roku. W 1954 roku wydany został, napisany wcześniej, Czarny potok Leona Buczkowskiego oraz Głosy w ciemności Juliana Stryjkowskiego.

Początkiem nowej epoki stał się, zorganizowany w 1956 roku, XX Zjazd KPZR, na którym Nikita Chruszczow potępił „kult jednostki” oraz politykę Stalina, a lata jego rządów określił mianem „okresu błędów i wypaczeń”. W tym samym roku, w czerwcu, w Polsce doszło do krwawych zamieszek w Poznaniu, w październiku zaś zebrało się VIII Plenum PZPR, na którym padł postulat złagodzenia kursu politycznego. Wszystkie te wydarzenia określane mianem „odwilży” doprowadziły do pewnych przemian w kulturze i literaturze.

Okres socrealizmu stał się w późniejszych latach przedmiotem licznych analiz. Centralnym punktem dyskusji będzie problem odpowiedzialności intelektualistów i artystów za bezkrytyczne podporządkowanie się panującej ideologii. Próby wytłumaczenia tego fenomenu odnaleźć można m.in. w książce Czesława Miłosza Zniewolony umysł (1953), czy w cyklu wywiadów przeprowadzonych przez Jacka Trznadla z pisarzami tworzącymi w tym okresie (Hańba domowa, 1986).