Wprowadzenie (literatura polska)

Sytuacja kultury polskiej po 1956 r.

Rok 1956 to szczególnie ważna data w dziejach polskiej literatury współczesnej. Po śmierci Stalina (1953) nastąpił okres tzw. odwilży: ograniczenie cenzury, większe swobody polityczne. W lutym 1956 roku odbył się w Moskwie XX zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Nikita Chruszczow wygłosił na nim referat O kulcie jednostki i jego następstwach, w którym poddał krytyce rządy Stalina. Tymczasem w Polsce, po śmierci Bolesława Bieruta, który zmarł w marcu w Moskwie, plenum KC PZPR wybrało Edwarda Ochaba na stanowisko I sekretarza. W kraju zaczęło narastać dążenie do uzyskania większych swobód politycznych i poprawy warunków życiowych.

27 czerwca 1956 roku w Poznaniu wybuchł strajk w zakładach naprawczych taboru kolejowego, protest robotników został krwawo stłumiony przez wojsko i określony przez władze jako prowokacja „imperialistycznej agentury”. Jednak już w lipcu na plenum KC poddano dotychczasową działalność partii krytyce. Na VIII plenum KC PZPR w październiku 1956 roku na stanowisko I sekretarza wybrano Władysława Gomułkę. Do najważniejszych posunięć nowych władz, wyraźnie odcinających się od poprzednich rządów, należały przede wszystkim: zwolnienie z więzienia kardynała Stefana Wyszyńskiego, powrót na dawne stanowiska profesorów uniwersyteckich, usuniętych z uczelni w latach 1949-1950, wznowienie wydawania zawieszonego „Tygodnika Powszechnego”.

Przemiany polityczne, jakie miały miejsce w październiku 1956 roku, doprowadziły do znaczących zmian w kulturze. Złagodzono cenzurę, dopuszczono do druku książki pisarzy zachodnich, a także polskich pisarzy emigracyjnych (Witolda Gombrowicza, Teodora Parnickiego). Do kraju powrócili Stanisław Cat-Mackiewicz, Zofia Kossak-Szczucka, Melchior Wańkowicz, Michał Choromański. Funkcję prezesa Związku Literatów Polskich objął Antoni Słonimski. Ukazało się wówczas wiele utworów tzw. literatury rozrachunkowej, oceniającej i poddającej krytyce system rządów stalinowskich, socrealistyczną przeszłość. Do szczególnie ważnych utworów, pochodzących z tego okresu, należą: Matka Królów Kazimierza Brandysa (1957), Ciemności kryją ziemię Jerzego Andrzejewskiego (1957), Sława i chwała Jarosława Iwaszkiewicza.

Początkowy okres rządów Gomułki to czas względnej swobody. Ale już w 1957 roku na polecenie KC PZPR zostało zamknięte pismo „Po prostu”, na łamach którego krytykowano i podważano działania partii. Jesienią 1957 roku z funkcji redaktora naczelnego „Nowej Kultury” musiał ustąpić Wiktor Woroszylski, a jego miejsce zajął Stefan Żółkiewski, co oznaczało podporządkowanie pisma partii. W maju 1958 roku z redakcji odeszli m.in. Marian Brandys, Tadeusz Konwicki, Jan Strzelecki, Wiktor Woroszylski. Z falą gwałtownych ataków spotkał się Marek Hłasko, zwłaszcza, kiedy po znalezieniu się za granicą opublikował dwa opowiadania zatrzymane w Polsce przez cenzurę.

Okres po 1956 roku to czas dużej aktywności twórczej takich poetów jak Tadeusz Różewicz, Miron Białoszewski, Stanisław Grochowiak, Julian Przyboś, Zbigniew Herbert; to również czas powtórnych debiutów: Wisławy Szymborskiej, Artura Międzyrzeckiego, Wiktora Woroszylskiego, Tadeusza Nowaka.

W prozie to przede wszystkim odejście od socrealistycznego modelu powieści i okres poszukiwania nowych środków wyrazu. Do najciekawszych pisarzy młodego pokolenia możemy zaliczyć Marka Hłaskę, Marka Nowakowskiego, Władysława Terleckiego. Po 1956 roku swoją twórczość aktywnie rozwinął Stanisław Lem.

W latach sześćdziesiątych nastąpiło nasilenie działań cenzury. Kolejnym przejawem zwalczania tendencji przeciwnych obowiązującemu systemowi była likwidacja, na początku 1962 roku, istniejącego od 1956 r. Klubu Krzywego Koła. Klub ten był miejscem cotygodniowych spotkań pisarzy, uczonych, publicystów, artystów, którzy dyskutowali na tematy polityczne, ekonomiczne, historyczne, filozoficzne, prawne. W spotkaniach tych uczestniczyli m.in. Jan Józef Lipski, Paweł Jasienica, Aleksander Małachowski, Jan Strzelecki. Rok później władze rozwiązały dwa tygodniki społeczno-literackie „Przegląd Kulturalny” i „Nową Kulturę”, powołując w to miejsce „Kulturę”, tygodnik dyspozycyjny wobec partii. Jego redaktorem naczelnym został Janusz Wilhelmi, a zastępcami Roman Bratny i Bohdan Czeszko. Duża grupa pisarzy odmówiła współpracy z tym tygodnikiem.

W 1964 roku grupa pisarzy i naukowców wystosowała list (List 34) do ówczesnego premiera Cyrankiewicza, w którym występowała przeciwko ograniczeniom cenzury, swobód politycznych, likwidacji czasopism. Wśród podpisów znalazły się nazwiska m.in. Marii Dąbrowskiej, Pawła Jasienicy, Kazimierza Wyki, Jerzego Turowicza, Jana Parandowskiego, Władysława Tatarkiewicza, Tadeusza Kotarbińskiego i wielu innych. Był to pierwszy tak masowy protest środowisk kulturotwórczych przeciwko polityce kulturalno-społecznej władz PRL.

Datą szczególną jest marzec 1968 roku. Z początkiem stycznia zespół Teatru Narodowego dowiedział się, że władze nakazały zdjąć (od 1 lutego) z afisza spektakl Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka z powodu rzekomych akcentów antyrosyjskich. Decyzja ta spowodowała falę protestów, ostatnie przedstawienie - 30 stycznia - przerodziło się w manifestację. 4 marca władze Uniwersytetu Warszawskiego relegowały z uczelni dwóch studentów za udział w demonstracji. 8 marca na teren uczelni, gdzie odbywał się wiec w obronie usuniętych i przywrócenia Dziadów, wkroczyły oddziały ZOMO, brutalnie tłumiąc wiec i bijąc zgromadzonych studentów; kilkadziesiąt osób aresztowano.

W swoim przemówieniu na spotkaniu z aktywem partyjnym Gomułka zaatakował S. Kisielewskiego, P. Jasienicę, A. Słonimskiego (za ich wystąpienia w sprawie Dziadów) oraz grupę profesorów UW, m.in. Leszka Kołakowskiego, zarzucając im negatywny wpływ na światopogląd młodzieży. Polskich obywateli pochodzenia żydowskiego nazwał „syjonistami i nacjonalistami żydowskimi”, którzy powinni opuścić kraj.

Wskutek wydarzeń marcowych kilkanaście tysięcy Polaków wybrało emigrację, wśród nich L. Kołakowski; decyzję o pozostaniu za granicą podjął m.in. S. Mrożek, J. Kott.

W grudniu 1970 roku doszło do kolejnego protestu - wystąpień robotników przeciwko podwyżkom cen. Wydarzenia grudniowe objęły Gdańsk, Gdynię, Szczecin, Elbląg i kilka innych miejscowości Wybrzeża. Zginęło kilkadziesiąt osób, a najbardziej tragiczny przebieg miały wydarzenia w Gdańsku, szczególnie przed stocznią. VII plenum KC PZPR zatwierdziło wybór Edwarda Gierka na stanowisko I sekretarza partii, w miejsce ustępującego „ze względu na zły stan zdrowia” Gomułki.

Narastały konflikty z cenzurą, po kłopotach Jerzego Andrzejewskiego z wydaniem Miazgi wielu pisarzy zdecydowało się na publikację swoich utworów w Bibliotece „Kultury” w Paryżu.

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych kraj pogrążył się w głębokim kryzysie ekonomicznym i politycznym. Ludzie świata kultury i nauki przyłączyli się do protestu przeciwko projektowanym zmianom w Konstytucji, ograniczającym suwerenność państwa i nierówność obywateli wobec prawa (koniec roku 1975). Memoriał w tej sprawie podpisało 59 intelektualistów, stąd nazwa Memoriał 59.

W czerwcu 1976 roku wybuchły kolejne strajki, wywołane przede wszystkim wprowadzonymi na początku roku poprawkami do Konstytucji, przewidującymi m.in. usankcjonowanie przewodniej roli partii. 25 czerwca wybuchły strajki robotnicze w Radomiu, Ursusie, Płocku, Łodzi. Wobec strajkujących robotników stosowano surowe represje i szykany. W ich obronie wystąpiły środowiska opozycyjne, które wkrótce zawiązały Komitet Obrony Robotników (KOR). Wśród jego założycieli znaleźli się ludzie powszechnie znani, wywodzący się z różnych środowisk (prof. Edward Lipiński, Jacek Kuroń, Adam Michnik, Jan Józef Lipski, Henryk Wujec). Specyfika tej organizacji polegała przede wszystkim na jawności jej działania. Władze uznały KOR za organizację nielegalną i stosowały wobec jej działaczy różnego rodzaju naciski, szykany i represje. Wydawany przez KOR „Biuletyn Informacyjny KOR” stanowił pierwszy krok do powstania w Polsce drugiego obiegu wydawniczego.

W styczniu 1977 roku ukazał się pierwszy numer kwartalnika „Zapis” redagowanego m.in. przez J. Andrzejewskiego, S. Barańczaka, J. Bocheńskiego, K. Brandysa. We wrześniu tego samego roku powstało pierwsze w Polsce wydawnictwo drugiego obiegu - Niezależna Oficyna Wydawnicza „NOW-a”. Dzięki niej ukazały się książki T. Konwickiego, W. Gombrowicza, Cz. Miłosza, nie dopuszczone w obiegu oficjalnym: Miazga J. Andrzejewskiego, Nierzeczywistość K. Brandysa i inne. Do sierpnia 1981 roku NOW-a wydała sto kilkadziesiąt książek i broszur. Zaczęły powstawać inne niezależne wydawnictwa - „Krąg”, „Pokolenie”, „Przedświt” oraz wiele czasopism, takich jak: „Res Publica”, „Agora”, „Puls”, „Robotnik”, „Kultura Niezależna”. Po wprowadzeniu stanu wojennego drugi obieg wydawniczy istniał nadal, co przyczyniło się do obecności na polskim rynku wydawniczym literatury emigracyjnej, opozycyjnej i obcej.

Formą walki o niezależną literaturę, sztukę i naukę była działalność Towarzystwa Kursów Naukowych, nawiązującego do tradycji Latającego Uniwersytetu z okresu zaborów. Naukowcy, artyści i pisarze prowadzili wykłady z historii, ekonomii, literatury, socjologii, filozofii. Spotkania odbywały się w kościołach, prywatnych domach, na terenie ośrodków uniwersyteckich.

W końcu lat siedemdziesiątych sytuacja polityczna Polski zaczęła się zmieniać. Doniosłą rolę odegrał w tym wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża, który nie tylko podniósł Polaków na duchu, ale także spowodował zainteresowanie Polską w świecie i wpłynął na stosunek władz do Kościoła.

Lato 1980 roku przyniosło kolejną falę strajków, protestów przeciw pogłębiającemu się kryzysowi gospodarczemu i politycznemu. Strajki stoczniowców na Wybrzeżu doprowadziły do podpisania tzw. porozumień gdańskich i szczecińskich między rządem a robotnikami. Konsekwencją tych porozumień było powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, a także zmiana rządu. Sytuacja w kraju zaostrzała się coraz bardziej. Na odbytym we wrześniu zjeździe Lech Wałęsa został wybrany przewodniczącym Komisji Krajowej „Solidarności”. Tymczasem funkcję I sekretarza KC PZPR objął w październiku generał Wojciech Jaruzelski. 13 grudnia 1981 roku ogłoszono dekret o stanie wojennym. Wśród tysięcy internowanych działaczy „Solidarności” znalazło się także wielu pisarzy, m.in. Andrzej Szczypiorski, Andrzej Drawicz, Wiktor Woroszylski, Jan Polkowski, Anka Kowalska, Jacek Bocheński. Postawa sprzeciwu wobec stanu wojennego znalazła wyraz w twórczości literackiej - Raport z oblężonego Miasta Z. Herberta, Kadencja J. J. Szczepańskiego, Z notatnika stanu wojennego A. Szczypiorskiego, Raport o stanie wojennym M. Nowakowskiego.

Zdelegalizowano „Solidarność”. Zawieszono działalność stowarzyszeń twórczych. Przestała ukazywać się prasa, z wyjątkiem dwóch dzienników „Trybuny Ludu” i „Żołnierza Wolności”. Pomimo licznych aresztowań, internowań, rekwizycji maszyn poligraficznych, nie przestała ukazywać się podziemna prasa i wydawnictwa drugiego obiegu. Również na emigracji powstały nowe czasopisma kulturalne: w Paryżu „Zeszyty Literackie” i „Kontakt”, w Londynie „Aneks”. W kraju zezwolenie na wznowienie działalności prasa uzyskała między lutym a kwietniem 1982 roku.

Formalnie stan wojenny zniesiono w 1983 roku, ale praktycznie do roku 1989 kultura nie miała swobody rozwoju. Dopiero rok 1989 przyniósł upadek komunizmu, a co za tym idzie zniesienie cenzury, wolność prasy, niezależność literatury. Historia i polityka w latach 1956-1989 wywarły ogromny wpływ na kształt polskiej literatury. Poglądy polityczne i zainteresowania twórców znalazły swoje odbicie w ich twórczości.