Przemiany religijne w Europie po wyprawach krzyżowych (XIII-XV w.)

Zakony żebracze - franciszkanie i dominikanie

Dużą rolę w upowszechnianiu praktyk religijnych i prowadzeniu działalności duszpasterskiej odegrały powstałe na początku XIII wieku zakony żebracze: franciszkanie i dominikanie.

Założycielem zakonu franciszkanów był Franciszek Bernardone (święty Franciszek z Asyżu). Wierny głoszonej regule zakonnej rozdał swój majątek ubogim i wraz z grupą braci, którzy poszli w jego ślady, rozpoczął wędrówkę po całych Włoszech, głosząc kazania.

Kościół początkowo niechętnie odnosił się do tej działalności. Ruch ten był bowiem przeciwny stosunkom panującym w Kościele katolickim, skupiającym olbrzymie bogactwa. Wkrótce jednak (1223) papież Innocenty III postanowił wykorzystać „ruch ubogich” w interesie Kościoła i zatwierdził regułę zakonną franciszkanów (braci mniejszych).

Zakon dominikanów, którego założycielem był Hiszpan, Dominik Guzman (święty Dominik) za główny cel uznał walkę z herezją i obronę wiary katolickiej.

Czy wiesz, że...

Papież Grzegorz IX w 1231 r. wyposażył dominikanów w groźną broń - trybunał świętej inkwizycji. Był to sąd kościelny, który miał za zadanie zwalczanie przeciwników Kościoła. Surowe wyroki świętej inkwizycji, zwłaszcza palenie na stosie ludzi uznanych za heretyków, budziły powszechną grozę i przerażenie.

Franciszkanie i dominikanie prowadzili działalność duszpasterską głównie w miastach, gdzie zakładali klasztory. Utrzymywali się z pracy własnych rąk oraz jałmużny, dzieląc się z najbardziej potrzebującymi. Nawoływali do wyrzeczenia się wszelkiego bogactwa i naśladowania życia apostołów i pierwszych chrześcijan.

Zakonnicy docierali do szerokich rzesz społeczeństwa, wywierając na nie znaczny wpływ. Na czele zakonów stali generałowie podlegający bezpośrednio papieżowi. Dzięki temu Kościół mógł rozprawić się z przeciwnikami i osiągnąć swe zamierzenia.

Ruchy heretyckie w XIV i XV wieku

W drugiej połowie XIV wieku Kościół katolicki utracił swą dotychczasową pozycję, znacznie też osłabł autorytet papieża. Pogłębiające się trudności doprowadziły do rozłamu w Kościele, którego wynikiem był okres wielkiej schizmy (od 1378 r.). Przyczyniło się to do powstania ruchów reformatorskich i heretyckich w Europie.

Do największych herezji pod koniec XIV i na początku XV wieku należały doktryna (teoria) Johna Wycliffe’a (Wiklefa) w Anglii oraz ruch husycki w Czechach.

John Wycliffe (ok. 1329-1384) był profesorem teologii na uniwersytecie w Oksfordzie. Głosił, że Kościół rzymskokatolicki nie jest potrzebny ludziom do zbawienia. Kościół bowiem to wspólnota ludzi wybranych przez Boga, a los każdego człowieka jest z góry przesądzony. Wycliffe podważał niektóre dogmaty wiary katolickiej, m.in. przeistoczenie chleba w ciało i wina w krew Chrystusa. Krytykował duchowieństwo za nieprzestrzeganie ewangelicznych zasad ubóstwa. Kapłaństwo rozumiał bowiem jako posługę, a nie panowanie. Za jedyne źródło wiary uznawał Pismo Święte, które przetłumaczył na język angielski.

Poglądy głoszone przez Wycliffe’a uznane zostały przez papieża za herezję i spotkały się ze zdecydowanym potępieniem przez Kościół.

Ruch husycki w Czechach

Nauki Wiklefa zyskały w Czechach wielu zwolenników i stały się poważnym zagrożeniem dla Kościoła katolickiego.

Kościół był największym posiadaczem dóbr ziemskich (ok. 1/3 całej ziemi). Wystawne i rozwiązłe życie wyższego duchowieństwa budziło niechęć i oburzenie szerokich mas społeczeństwa, głównie chłopów, biedoty miejskiej i zubożałego rycerstwa. Na tle antagonizmów społeczno-gospodarczych wzmógł się również konflikt narodowościowy: czesko-niemiecki.

Czy wiesz, że...

Gdy w XIV i XV wieku tron czeski przeszedł w ręce niemieckiej dynastii Luksemburgów, wpływy niemieckie w Czechach wzrosły jeszcze bardziej.

Klasą panującą i wyzyskującą (bogaci feudałowie i patrycjat miejski) byli w większości Niemcy. Klasą uciskaną była głównie ludność czeska.

Z doktryną religijną Wycliffe’a, rozpowszechnioną w środowisku uniwersyteckim Pragi, zetknął się także profesor teologii Jan Hus (1369-1415) i wywarła ona na nim mocne wrażenie. Hus, podobnie jak Wycliffe, krytykował rozwiązły tryb życia duchownych. Domagał się likwidacji majątków kościelnych i powrotu kleru do ewangelicznego ubóstwa.

Jan Hus zyskał popularność jako wybitny kaznodzieja i gorący zwolennik walki z żywiołem niemieckim w Czechach. Nawoływał do usunięcia języka niemieckiego z Kościoła i zastąpienia go czeskim. Zasługą Husa było przetłumaczenie Biblii na język czeski.

Gdy Hus podważył dogmat o nieomylności papieża i nazwał go antychrystem, zmuszony został do opuszczenia Pragi. Za głoszenie swoich poglądów został wyklęty przez Kościół i wezwany na sobór do Konstancji. Mimo „żelaznego listu” (gwarantującego mu bezpieczeństwo) otrzymanego od cesarza Zygmunta Luksemburskiego, po przybyciu do Konstancji został uwięziony.

Uznany przez sąd soborowy za heretyka spłonął na stosie w 1415 roku.

Wojny husyckie

Wiadomość o śmierci Husa wywołała silne wzburzenie w Czechach. Ruch husycki przeciwko Niemcom i Kościołowi nie tylko nie osłabł, ale przybrał jeszcze większe rozmiary.

W ruchu tym zaznaczyły się dwa obozy: kalikstyni (z łac. calix - kielich) i taboryci (od ich siedziby na górze Tabor).

Kalikstyni, popierani przez szlachtę i zamożne mieszczaństwo, wysuwali program umiarkowany (tzw. cztery artykuły praskie). Domagali się likwidacji majątków kościelnych, udzielania wiernym komunii świętej pod postacią chleba i wina, głoszenia Słowa Bożego w ojczystym języku oraz karania śmiercią za grzechy śmiertelne.

Taboryci, skupiający głównie chłopów, rzemieślników i biedotę miejską, występowali z bardziej radykalnymi postulatami. Przewodził imJan Żiżka. Żądali zniesienia poddaństwa, pańszczyzny i wszelkich powinności feudalnych. Niektórzy z nich domagali się nawet zniesienia własności prywatnej i bezwzględnej równości społecznej. Taboryci występowali przeciwko kościołom i obrzędom religijnym, nie uznawali większości sakramentów. Za jedyne źródło wiary przyjmowali Pismo Święte.

Gdy w 1419 roku po śmierci Wacława IV tron czeski miał objąć jego brat, cesarz Zygmunt Luksemburski, obwiniony o śmierć Husa i powszechnie znienawidzony, w Czechach wybuchło powstanie zbrojne. Zapoczątkowało ono długoletnie wojny husyckie (1419-1436).

Cesarz wspierany przez papieża i rycerstwo niemieckie zorganizował przeciwko husytom kilka wypraw krzyżowych, które zakończyły się niepowodzeniem.

Do klęski ruchu husyckiego przyczyniła się niezgoda wśród Czechów (podzielonych na dwa obozy). Kalikstyni, w zamian za przyznanie im pewnych swobód religijnych, zawarli porozumienie z cesarzem i zbrojnie wystąpili przeciwko taborytom, pokonując ich wbitwie pod Lipianami (1434).

Znaczenie ruchu husyckiego

Ruch husycki, choć zakończony klęską, odegrał dużą rolę w dziejach Czech i średniowiecznej Europy. Przyczynił się do osłabienia wpływów niemieckich i rozbudzenia świadomości narodowej Czechów. Długotrwałe wojny husyckie doprowadziły jednak do wyniszczenia kraju i zahamowania jego rozwoju gospodarczego (upadku miast i wzrostu ucisku feudalnego chłopów).

Husytyzm w Polsce

Ruch husycki cieszył się w Polsce dużą sympatią i znalazł wielu zwolenników wśród szlachty, mieszczan i chłopów. Szlachta, która zaczęła odgrywać większą rolę w życiu politycznym, niechętnie patrzyła na rosnącą przewagę duchowieństwa. Ostro protestowała przeciwko dziesięcinom, świętopietrzu i sądom kościelnym. Znacznej części szlachty bardziej odpowiadał umiarkowany program kalikstynów: sekularyzacja dóbr kościelnych (odebranie majątków Kościołowi), utworzenie kościoła narodowego oraz walka z przewagą niemiecką w Polsce.

Natomiast chłopi i mieszczanie mniejszych miast popierali antyfeudalny program taborytów.

Gdy Zygmunt Luksemburski rozpoczął przygotowania do antyhusyckiej krucjaty, husyci czescy zaproponowali koronę Władysławowi Jagielle (1420), a wobec jego odmowy - Witoldowi. Obaj władcy, jako nawróceni poganie, nie mogli tej propozycji przyjąć. Oznaczałoby to, że angażują się w walkę po stronie husytów.

Propagatorami husytyzmu w Polsce byli przybywający do Polski Czesi lub ubodzy księża wracający do kraju z Czech. Czynny udział w walkach po stronie husytów brali polscy chłopi i mieszczanie. Przeciwko zacieśnianiu kontaktów z husytami opowiedziała się część możnowładców z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim na czele. Pod ich naciskiem król Władysław Jagiełło wydał edykt wieluński (1424), na mocy którego za służbę w wojsku husyckim w Czechach groziła surowa kara. Polaków przebywających w Czechach wezwano do powrotu do kraju pod groźbą utraty majątków i szlachectwa.

Nie powstrzymało to jednak rozwoju ruchu, który po śmierci Jagiełły przerodził się w opozycję przeciwko wszechwładzy Oleśnickiego. Między zwolennikami Oleśnickiego a opozycją husycką ze Spytkiem z Melsztyna na czele doszło do bitwy pod Grotnikami (1439), w której zwycięstwo odniosły wojska Oleśnickiego, a sam Spytko poległ w walce. Mimo klęski i surowych prześladowań uczestników ruchu husyckiego przetrwał on w Polsce do połowy XV wieku.

Najważniejsze informacje

Pierwsze zakony żebracze: powstały w XIII wieku - franciszkanie (tzw. bracia mniejsi) i dominikanie. Odegrały one dużą rolę w upowszechnianiu praktyk religijnych i prowadzeniu działalności duszpasterskiej, a także w walce z herezją (dominikanie).

Ruchy heretyckie: kryzys, jaki przeżywał Kościół katolicki w XIV i XV wieku przyczynił się do powstania ruchów reformatorskich i heretyckich w Europie. Najważniejsze to doktryna Johna Wycliffe’a (Anglia) i ruch zapoczątkowany przez Jana Husa (Czechy).

Husytyzm w Czechach: należał do największych ruchów religijno--społecznych i narodowych w Europie. Choć zakończony klęską, przyczynił się do osłabienia wpływów niemieckich i rozbudzenia świadomości narodowej Czechów.

Husytyzm w Polsce i edykt wieluński: ruch husycki cieszył się dużą sympatią w Polsce i znalazł wielu zwolenników wśród szlachty, mieszczan i chłopów. Część możnowładców ze Zbigniewem Oleśnickim (biskupem krakowskim) na czele zaniepokojona popularnością ruchu wPolsce, wymogła na królu Władysławie Jagielle wydanie tzw. edyktu wieluńskiego (1424) przeciwko husytom polskim.