Iliada (Homer)

Iliada (Homer)

Wydarzenia opisane przez Homera w Iliadzie Grecy datowali na XII w. p.n.e. (1194-1184 r. p.n.e.). Archeologowie i historycy od dawna badali autentyczność tych zdarzeń. Faktem jest, że około r. 1900-1700 p.n.e. istniały na Peloponezie i na wyspach Morza Egejskiego potężne państwa Achajów i bogata kultura mykeńska. Państwa te prowadziły ekspansywną politykę gospodarczą - podboje na wybrzeżach Azji Mniejszej. Ilion (Troja) bronił im dostępu na te tereny, jak również na Morze Czarne. Musiały się więc te potęgi ze sobą zetrzeć. Archeologowie (Henryk Schliemann) odkryli Troję i w jednej z warstw wykopalisk miasto zburzone przez najeźdźców około 1200 r. p.n.e.

Wkrótce po podbiciu Troi powstały opowieści o bohaterskich czynach, śpiewane przez aojdów. Aojdowie wykonywali je w różnych wersjach i w odmiennej formie przez cztery wieki, aż w VIII w. p.n.e. Homer skomponował swój genialny poemat.

Mity trojańskie, na których oparł się Homer, obejmują cała grupę opowieści od sądu Parysa, poprzez porwanie Heleny, trwającą dziesięć lat wojnę, aż do zburzenia i spalenia Troi. W skład cyklu wchodzą też opowieści genealogiczne o bohaterach trojańskich: Agamemnonie, jego żonie Klitajmestrze, ofierze z córki Ifigenii, o Achillesie, ukrytym wśród kobiet przez matkę, która chciała uchronić syna przed wyjazdem na wojnę itd. Zburzenie Troi nie zakończyło historii bohaterów trojańskich. Z tych wielu opowieści Homer wybrał jako temat poematu jeden drobny epizod o gniewie Achillesa i jego skutkach. Dzięki genialnym zabiegom kompozycyjnym rozszerzył go w opowieść o wojnie trojańskiej i uczynił epopeją narodową.

Elementy świata przedstawionego

Czas i miejsce akcji: Akcja epopei toczy się na równinach pod murami Troi, gdzie rozłożyły się obozem wojska greckie, oraz w samej Troi. Czas obejmuje pięćdziesiąt dni z ostatniego, dziesiątego roku wojny. Faktycznie akcja koncentruje się w jeszcze krótszym czasie, gdyż wiele dni jest „pustych”, są tylko wspomniane, np.: dziesięć dni trwająca zaraza, jedenaście dni pobytu bogów u Etiopów, dwanaście dni, gdy Achilles hańbi zwłoki Hektora, dziewięć dni, podczas których Trojanie zbierają drewno na stos Hektora.

Treść utworu: Achilles rozgniewał się na Agamemnona za to, że wódz naczelny zabrał mu brankę Bryzeidę. Postanowił więc wstrzymać się od udziału w walkach. Zeus, uproszony przez matkę Achillesa, Tetydę, obiecał pomagać Trojanom, by Grecy odczuli brak Achillesa. Grecy znaleźli się w trudnej sytuacji: Trojanie kilkakrotnie zagrozili ich okrętom. Wtedy dopiero Achilles zdecydował się pomóc koalicjantom: sam wprawdzie nie zjawił się na polu walki, ale zezwolił przyjacielowi Patroklosowi wystąpić w swej zbroi. Patroklos zginął z ręki Hektora, który zabrał jako łup zbroję Achillesa. Dopiero wtedy Achilles zapomniał o urazach do Agamemnona - pałał żądzą zemsty. Poprosił matkę o nową zbroję. Tetyda udała się do samego Hefajstosa, który wykuł nową zbroję dla Achillesa. W nowej wspaniałej zbroi Achilles wyruszył w bój, zabił Hektora i zbezcześcił jego zwłoki. Kiedy jednak zbolały ojciec Hektora, Priam, zjawił się u niego z prośbą o wydanie ciała syna, Achilles wzruszył się, oddał zwłoki i obiecał rozejm, by mógł się odbyć pogrzeb bohatera.

Forma i budowa utworu

Poemat liczy 15 tysięcy wierszy podzielonych na 24 pieśni. Główny motyw gniewu Achillesa obudowany jest licznymi wtrąceniami, epizodami, które służą spowolnieniu tempa akcji, co daje odbiorcom możliwość dokładnego poznania bohaterów utworu, przebiegu walk, stosunków między ludźmi i bogami, życia w Troi i w obozie greckim, sposobów walki, uzbrojenia itp. Dzięki temu poemat staje się opowieścią o wojnie trojańskiej bez drobiazgowego przedstawiania, co działo się przez dziesięć lat jej trwania.

Sposoby opóźniania akcji:

- symetryczne ukazywanie zdarzeń na ziemi i na Olimpie (m. in. narady bogów i wodzów),

- opisy wojsk, np.: katalog okrętów greckich, katalog sił trojańskich;

- urozmaicone opisy bitew, w których raz przewagę mają Grecy, raz Trojanie, prezentacja uzbrojenia, taktyki itp.;

- pojedynki bohaterów, także bardzo różnie przedstawiane, przerywające zmagania bitewne;

- scena, w której Helena stojąca na murach wskazuje i charakteryzuje Trojanom najprzedniejszych wodzów greckich;

- liryczna scena pożegnania Hektora z Andromachą;

- wizyta Nestora, Odyseusza i Fojniksa (wychowawca Achillesa) u Achillesa z prośbą, by ustąpił w sporze;

- katalogi poległych;

- opis tarczy Achillesa przygotowywanej przez Hefajstosa;

- igrzyska ku czci Patroklesa po jego pogrzebie: wyścigi rydwanów, boks, zapasy, rzut oszczepem itp.;

- wizyta zrozpaczonego Priama u Achillesa, ból jednoczący obu bohaterów.

Dzięki takiemu wzbogaceniu motywów i wątków poznajemy przebieg zdarzeń całej wojny. W utworze często wspomina się o tym, co było wcześniej, z licznych wzmianek dowiadujemy się, że po śmierci Hektora los Achillesa i wojennych zmagań jest już przesądzony, bo tak głosiła wyrocznia.

Z poematu Homera dowiadujemy się o zwyczajach wojennych starożytnych Greków: jak przebiegały bitwy, jak rycerze byli uzbrojeni, jakie były zwyczaje pojedynkowe, jak grzebano poległych.

Kompozycja Iliady jest niezwykle przemyślana. Homer stosuje często zasadę symetrii, np.: księga I odpowiada ostatniej - XXIV. Cztery sceny bitewne rozdzielone są scenami, w których panuje pokój. Każda bitwa zaczyna się o brzasku, a kończy z zapadnięciem nocy. Przerywane są pojedynkami, z których każdy jest inny. Poszczególne epizody walk wprowadzają różnych bohaterów; autor prezentuje ich ciekawie, eksponuje ich zalety, obdarza indywidualnymi cechami.

Cechy epickie wIliadzie:

- narrator wszechwiedzący i obiektywny ujawnia się w inwokacji, a całość zdarzeń przedstawia z epickim dystansem;

- inwokacja Iliady jest zwrotem (apostrofą) do bogini (Muzy), by pomogła w tworzeniu poecie. Zwrot ten wymienia temat utworu: „Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa” i jednocześnie wyszczególnia jego skutki: wiele dusz strącił do Hadesu, oraz przyczyny. Oczywiście, wszystko stało się z woli Zeusa, ale Achilles i Agamemnon pokłócili się podburzeni przez Apollina, którego Agamemnon obraził w osobie jego kapłana. Apollo zesłał zarazę na wojska greckie, a jako ofiary zażądał oddania branki, córki kapłana, Chryzeidy. Agamemnon brankę zwrócił, ale chciał sobie zrekompensować stratę, więc zabrał brankę Achillesowi - oto przyczyna gniewu Achillesa. Inwokacja wprowadza więc w akcję, wyjaśnia kompozycję dzieła i tłumaczy zarazem fatalizm losów bohaterów zdeterminowanych przez przeznaczenie i wolę bogów. Już w inwokacji można także dostrzec typowe dla Iliady stereotypowe epitety pochodzące jeszcze z ustnej tradycji przekazywania eposów:

„klęski nieprzeliczone”,

„bohaterów potężnych”,

„sępom drapieżnym”,

„psom głodnym”,

„bogom równy Achilles”,

„władca narodów Atryda”.

Fragment Pieśni VI pt.Pożegnanie Hektora z Andromachą

Forma wypowiedzi: Pożegnanie Hektora z Andromachą przybiera formę dialogu. Najpierw głos zabiera Andromacha. W słowach pełnych patosu stara się zatrzymać męża. Jest pewna, że Hektor polegnie w walce, gdyż zna dobrze waleczność Achillesa. W jej wypowiedzi zawarta została charakterystyka Achillesa jako najdzielniejszego greckiego wojownika. Z jego ręki zginęli wszyscy krewni Andromachy: ojca i siedmiu braci pokonał w walce o Teby, matkę uwolnił z niewoli, wziąwszy za nią wielki okup. Jednak i ona zginęła - „Już Artemidy jej strzała w ojcowskim domu dosięgła”. Słowa te potwierdzają stałą ingerencję bogów w sprawy ludzkie. Andromacha straciła najbliższych, a teraz przyjdzie jej stracić ukochanego męża.

Postać hektora: Hektor w tym fragmencie pokazany jest jako dzielny wojownik, który ponad wszystko ceni sobie sławę: „Wstyd by mi było (...) gdybym tu w mieście pozostał, jak tchórz, z daleka od bitwy. Mój duch mnie przed tym ocali, bo już przywykłem być dzielnym, w pierwszych szeregach wśród Trojan o sławę walczyć zaszczytną”. Ale jako kochający mąż myśli o losie swojej żony. Martwi się tym, że gdy Troja upadnie, zostanie wzięta do niewoli i zmuszona do pracy fizycznej (jako służąca). Jego słowa: „(...) mnie ból nie tak ciężki o losy Trojan przenika, ani o samą Hekabę, ani o władcę

Pryjama, ani o braci rodzonych (...) jak o twą dolę” dowodzą, że Andromacha bliższa mu jest niż jego krewni.

Dlatego woli zginąć, niż dopuścić, by ukochana kobieta cierpiała w niewoli. Pojedynek z Achillesem to dla Hektora kwestia ambicji.

Uczucia bohaterów: Z wypowiedzi bohaterów wynika, że oboje, zarówno Andromacha, jak i jej mąż, mają świadomość, że jest to ich ostatnia rozmowa. Hektor, już ubrany w zbroję, przepowiada klęskę Trojan, zaś jego żona przeczuwa swoje wdowieństwo, mówiąc: „Bo cię zabiją Achaje (...) żadna mnie radość nie czeka, kiedy cię los twój doścignie”. Zdaje sobie sprawę z tego, że o życiu człowieka decyduje los i że nie można od niego uciec.

W scenie pożegnania na pierwszy plan wychodzą ludzkie uczucia bohaterów. Andromacha czuje się osamotniona i z trwogą myśli o rozstaniu z mężem. Hektor zaś to nie tylko nieustraszony i żądny sławy heros, ale mężczyzna szczerze kochający swą żonę, zatroskany o jej przyszłość.