Moralność pani Dulskiej (G. Zapolska)

Streszczenie szczegółowe

AKT I

W domu Dulskich na scenie pojawia się Aniela – tytułowa bohaterka Moralności pani Dulskiej. Beszta Hankę – służącą. Krytykuje ją za niedopełnienie obowiązków, narzeka, że źle pali w piecu. Dziewczyna jednak zaczyna zupełnie inną rozmowę. Podkreśla, że chce odejść. Jest zmęczona trwającymi od dawna zalotami syna Dulskiej – Zbyszka. Dulska zapewnia ją, że tym razem ukróci zapędy syna. 

Chcesz się lepiej przygotować? Obejrzyj za darmo ekranizację w Polsat Go >>

Dulska próbuje zaprowadzić porządek w domu. Przywołuje marudzącą na zimną wodę córkę Hesię. Krzyczy na męża, który jeszcze nie wstał. Dopytuje o syna, który jeszcze nie wrócił do domu. Pomstuje na stróża, który nową miotłę zostawił na widoku. Kiedy matka wychodzi, jej córki — Hesia i Mela — podbiegają do pieca, by się ogrzać. Rozmawiają o bracie, który umizguje się do Hanki. Hesia marzy o tym, aby prowadzić życie jak brat. 

W domu pojawia się Zbyszek. Matka próbuje robić mu wymówki. Domyśla się, że noc spędził u „kokot”. Syn jednak nie pozostaje jej dłużny, przypominając, że u jednej z takich kobiet ona sama wynajmuje mieszkanie. Dulska się broni, twierdząc, że te pieniądze przeznacza jedynie na opłaty, a nie bierze ich dla siebie. To jeden z wielu przykładów jej podwójnej moralności, którą syn z lubością piętnuje. 

Pan Dulski się nie odzywa, w ciszy przygotowuje się do wyjścia. Cały czas towarzyszy mu jednak przemawiająca żona. Przypomina o wypłacie, którą trzeba odebrać, pomstuje na syna, kontroluje palenie cygara. 

Podczas nieobecności matki Zbyszek próbuje ponownie zalecać się do Hanki. Ta go odpycha. Na scenie pojawia się Mela, ale zszokowana sytuacją ucieka do pianina. Próbuje rozmawiać z bratem, ale ten szybko ucina dyskusję. 

Siostry Dulskie wychodzą na pensję. Hesia wyśmiewa siostrę, która prosi ją, aby nie wpatrywała się w mijanych studentów. 

U Dulskiej pojawia się Lokatorka, która chce poznać przyczyny, dla których ma opuścić mieszkanie. Dulska nie chce jej w swojej kamienicy, bo ta próbowała popełnić samobójstwo na wieść o zdradzie męża. Dulską bardziej niż cierpienie kobiety obchodzi opinia społeczeństwa, dla której większym skandalem jest próba samobójcza niż zdrada męża. Dulska radzi Lokatorce, że takie sprawy załatwia się po cichu, a nie robi z nich przedstawienie. 

Dulska ma kolejnego gościa. Tym razem jest to jej kuzynka – Juliasiewiczowa, która chce skorzystać z okazji i zająć wolne mieszkanie, ale Dulska odmawia. Chce za mieszkanie uzyskać jak najwięcej, a rodzinie musiałaby policzyć mniej. Ponadto nie odpowiada jej model życia kuzynki, która chodzi do teatru czy prenumeruje gazety. 

Na scenie pojawia się Zbyszek. Dulska goni go do pracy i mówi o Lokatorce. Zbyszek nie zgadza się decyzją matki. Podkreśla, że Lokatorka to uczciwa kobieta. Wypomina matce, że ta dba jedynie o pozory. 

Juliasiewiczowa komentuje zainteresowanie Zbyszka Hanką. Ten podkreśla, że pochodzi z kołtuńskiej rodziny i nie może się od tego uwolnić. Po wyjściu syna Dulska uspokaja kuzynkę, że dzięki zainteresowaniu Hanką może uda się zatrzymać syna w domu. 

AKT II

Dulski – dla zdrowia – chodzi wokół stołu. Nie może wyjść na spacer na zewnątrz, bo żona chce mieć go na oku. Sytuacja bawi Hesię, a urażony ojciec wychodzi do kawiarni. Hesia kradnie cygaro. Mela źle się czuje, podobnie jak wchodząca do salonu Hanka, która zostaje wysłana do lekarza. Dziewczynki tańczą walca, potem Hesia tańczy popularny cake-walk. Wchodzi Zbyszek, który pyta siostrę, gdzie się tego nauczyła. Dochodzi do kłótni między rodzeństwem. Hesia sama wychodzi na lekcje tańca, Mela zostaje w domu. Zbyszek mówi jej, że jest inna od reszty rodziny, ale i to w końcu się zmieni. Mela pyta go, czy ożeni się z Hanką. Ten wyśmiewa siostrę. Hanka płacze. Podczas rozmowy z Melą okazuje się, że jest w ciąży. Mela informuje o tym Juliasiewiczową. 

Wraca Dulska. Mówi, że Hesia nie chciała udawać młodszej dla biletu ulgowego. Rozmawia z kuzynką, którą krytykuje za farbowane włosy, za to, że „widać” ją na mieście. Zirytowana Juliasiewiczowa mówi jej o ciąży Hanki. Dulska jej nie wierzy. Hanka potwierdza wieści, po czym Dulska ją zwalnia. Pojawia się Zbyszek, który na wieść o ciąży mówi, że ożeni się z dziewczyną.

AKT III

Mela przychodzi do Hanki i ją budzi. Według dziewczyny służąca teraz nie może tyle pracować. Mela pociesza Hankę. Jest przekonana, że Zbyszek się z nią ożeni. Z tego pomysłu drwi Hesia. Przychodzi Dulska. Próbuje zaprowadzić porządek. Hesia rozpacza nad małżeństwem brata, które przekreśli jej szanse na ciekawy związek. 

Pojawia się Juliasiewiczowa. Dulska prosi ją o pomoc. Kuzynka każe sprowadzić ciotkę Hanki. Pojawia się Tadrachowa – chrzestna służącej. Podkreśla jej uczciwość. Jest jednak zdziwiona, że panicz chce się żenić. Wystarczyłoby przecież zadośćuczynienie w formie pieniędzy. Ten moment wykorzystuje Juliasiewiczowa. Przekonuje Zbyszka, początkowo opornego, do zmiany zdania. Argumentem jest dobro matki. Zbyszek się łamie, zaznacza jednak matce, że wróci do dawnego życia. 

Hanka się godzi z tą decyzją. Okazuje się, że nie liczyła na ślub. Zaczyna się jednak targować z Dulską, która ostatecznie płaci jej tysiąc koron. Hanka idzie się spakować, a Dulska wraca do rozstawiania rodziny po kątach. Mela jest wstrząśnięta. 

Streszczenie krótkie

AKT I

Na scenie pojawia się Aniela – tytułowa bohaterka Moralności pani Dulskiej. Beszta służącą — Hankę, która chce odejść z pracy ze względu na zaloty syna Dulskiej — Zbyszka. 

Dulska próbuje zaprowadzić porządek w domu — dyryguje zachowaniem córek, męża, krytykuje stróża. Dopytuje o syna, który jeszcze nie wrócił do domu. W domu pojawia się Zbyszek. Matka próbuje robić mu wymówki. Syn wypomina jej podwójną moralność. 

Chcesz się lepiej przygotować? Obejrzyj za darmo ekranizację w Polsat Go >>

Zbyszek ponownie zaleca się do Hanki. Całą sytuację widzi zszokowana Mela. 

U Dulskiej pojawia się Lokatorka, której ta wymawia mieszkanie. Nie toleruje u siebie kobiety, która próbowała się zabić, bo mąż ją zdradził. Mówi, że takie sprawy załatwia się po cichu. 

Do Dulskiej przychodzi kuzynka – Juliasiewiczowa. Dulska nie chce jej wynająć mieszkania.  Nie odpowiada jej model życia kuzynki, która chodzi do teatru czy prenumeruje gazety. 

Zaspany Zbyszek krytykuje postępowanie matki wobec Lokatorki. Wypomina matce, że ta dba jedynie o pozory. 

Dulska przekonuje kuzynkę, że dzięki zainteresowaniu Hanką może uda się zatrzymać syna w domu. 

AKT II

Dulski – dla zdrowia – chodzi wokół stołu. Spacer na zewnątrz nie wchodzi w grę, bo żona chce mieć go na oku. Hesia i Mela tańczą walca, potem sama Hesia wykonuje popularny cake-walk. Hanka źle się czuje, więc zostaje wysłana do lekarza. Zbyszek jest przekonany, że nawet uczciwa Mela z czasem zmieni się w kołtuna. Okazuje się, że Hanka jest w ciąży. Mela informuje o tym Juliasiewiczową. 

Wraca Dulska. Kuzynka mówi jej o ciąży Hanki. Hanka potwierdza wieści, po czym Dulska ją zwalnia. Pojawia się Zbyszek, który na wieść o ciąży mówi, że ożeni się z dziewczyną. 

AKT III

Mela przychodzi do Hanki i ją budzi. Według dziewczyny służąca teraz nie może tyle pracować. Hesia rozpacza nad małżeństwem brata, które przekreśli jej szanse na ciekawy związek. 

Pojawia się Juliasiewiczowa. Dulska prosi ją o pomoc. Kuzynka każe sprowadzić ciotkę Hanki, która jest przekonana, że wystarczy zadośćuczynienie finansowe. Juliasiewiczowa przekonuje Zbyszka, początkowo opornego, do zmiany zdania. Argumentem jest dobro matki. Zbyszek się łamie, zaznacza jednak matce, że wróci do dawnego życia. 

Hanka się godzi z tą decyzją. Zaczyna się jednak targować z Dulską, która ostatecznie płaci jej tysiąc koron. Hanka idzie się spakować, a Dulska wraca do rozstawiania rodziny po kątach. Mela jest wstrząśnięta. 

Plan wydarzeń

AKT I

1. Poranne porządki u Dulskich: Aniela krytykuje Hankę, przywołuje córki, krzyczy na męża. 

2. Zbyszek wraca do domu po całej nocy, za co krytykuje go matka, on jednak nie pozostaje jej dłużny. 

3. Dulska wymawia mieszkanie Lokatorce za skandal, jakim była jej próba samobójcza. 

4. Rozmowa Dulskiej z Juliasiewiczową, którą Aniela krytykuje za nowoczesny styl życia.

5. Zbyszek krytykuje matkę za zachowanie wobec Lokatorski. 

6. Juliasiewiczowa przestrzega Dulską przed związkiem Hanki i Zbyszka.

 AKT II

 1.     Spacer Dulskiego, z którego śmieją się córki. 

2.     Złe samopoczucie Hanki, Zbyszek wysyła ją do lekarza. 

3.     Mela rozmawia ze Zbyszkiem o Hance. 

4.     Potwierdzenie ciąży Hanki, decyzja Zbyszka o ślubie, która szokuje Dulską. 

 AKT III

1.     Rozmowa Hanki i Meli, która namawia służącą do odpoczynku. Rozpacz Hesi. 

2.     Dulska wzywa na pomoc Juliasiewiczową. 

3.     Rozmowa z chrzestną Hanki. 

4.     Zbyszek zostaje przekonany do porzucenia myśli o ślubie. 

5.     Hanka targuje się z Dulską, otrzymuje 1000 koron zadośćuczynienia.

6.     Służąca się wyprowadza, a Dulscy wracają do tradycyjnego zachowania. 

Charakterystyka bohaterów

Aniela Dulska – mieszczanka, właścicielka kamienicy, symbol dulszczyzny – zakłamania, obłudy, podwójnego kodeksu moralnego. Krytykuje innych, nie akceptuje emocjonalnych porywów serca (u Lokatorki), ani nowoczesnego życia (u Juliasiewiczowej); próbuje rządzić wszystkimi wokół, stawiając się w roli wyroczni tego, co wypada, a co nie. 

Felicjan Dulski – mąż Dulskiej, nic nie mówi (poza jedną sytuacją), symbol mężczyzny kompletnie uległego żonie.

Zbyszko Dulski – syn Dulskiej, używający życia chłopak, który próbuje jednak wziąć odpowiedzialność za swoje czyny, ale szybko wraca do uznawanego przez rodzinę modelu życia.

Hesia Dulska – córka Dulskiej, młoda buntowniczka, dostrzegające zakłamanie wokół.

Mela Dulska – córka Dulskiej, uczciwa dziewczyna o tradycyjnych przekonaniach.

Juliasiewiczowa – kuzynka Dulskiej, reprezentująca nowy model mieszczańskiego życia.

Lokatorka – wynajmuje od Dulskiej mieszkanie, próbowała się zabić po tym, jak dowiedziała się o zdradzie męża.

Hanka – służąca, ma romans ze Zbyszkiem, próbuje się od niego uwolnić, na koniec z ofiary zmienia się w walczącą o swoją przyszłość kobietę.

Tadrachowa – służąca, chrzestna Hanki, trzeźwo myśląca kobieta, znająca realia życia.

Czas i miejsce akcji

Akcja dramatu Moralność pani Dulskiej rozgrywa się we Lwowie, w czasach współczesnych autorce, a więc na początku XX wieku. Świadczą o tym między innymi:

• W mieszkaniu znajdują się ogromnie popularne na przełomie wieków meble secesyjne;

• Henrysia ze Zbyszkiem tańczą popularny na przełomie XIX i XX wieku cake-walk, taniec inspirowany murzyńskim rytmem;

• Pojawiające się w podtytule utworu słowo kołtun to także jeden ze znaków Młodej Polski, kiedy określeniem tym nazywano określoną grupę mieszczan;

• Bohaterowie posługują się słownictwem charakterystycznym dla epoki – chodzą na „lumpki” (imprezy), komentują „szansonistki” (piosenkarki) itp. 

Akcja trwa trzy dni. Pierwszy akt ma miejsce późną jesienią, kolejne dwa akty obejmują dwa następujące po sobie zimowe dni. 

Geneza utworu i gatunek

Moralność pani Dulskiej Gabriela Zapolska napisała w 1906 roku na zamówienie Teatru Miejskiego we Lwowie. Najpierw do wystawienia dramatu doszło jednak w Krakowie, potem w Warszawie i dopiero we Lwowie. W pierwszej wersji (scenicznej) sztuki akcja rozgrywa się więc w Krakowie, w pierwszym wydaniu książkowym miejscem akcji pozostał Lwów. 

Mąż Zapolskiej, Stanisław Janowski wskazywał na dwa pierwowzory pani Dulskiej: panią Gołąbowską, słynną lwowską mieszczkę i daleką krewną męża pisarki, która popierała romans syna ze służącą. Zapolska inspiracji do sztuki — zgodnie z założeniami naturalistów — szukała w otaczającym ją świecie. 

Moralność pani Dulskiej to komedia mieszczańska, jedna z wielu powstających w tamtym okresie. Skoncentrowana wokół historii jednej rodziny, z reguły rozgrywająca się w salonie rodzinnego domu. Bohaterowie tego typu utworów nie byli szczególnie zindywidualizowani. Nie chodziło tutaj bowiem o prezentację osobistych rozterek konkretnego bohatera, a o przedstawienie pewnych typów ludzkich, konkretnych zachowań społecznych, odsłonięcie (mimo że w zabawnej formie) mechanizmów rządzących ówczesnym społeczeństwem i ich niejednokrotne napiętnowanie. 

Moralność pani Dulskiej Zapolska opatrzyła podtytułem „tragifarsa kołtuńska”, który informuje, że elementy komiczne w sztuce są połączone z tematyką poważną, w tym przypadku o wydźwięku społeczno-moralnym.  

Problematyka

Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej skoncentrowana jest przede wszystkim na krytyce mieszczaństwa. Stąd też wzięło się określenie dulszczyzna wskazujące na:

• obłudę, 

• fałsz, 

• dbałość o pozory,

• podwójną moralność – stosowanie innych norm w stosunku do siebie i najbliższych, inną wobec pozostałej części otoczenia.

Anielę Dulską interesuje jedynie to, co pomyślą o niej inni. Jest więc gotowa zrobić wiele, aby zaprezentować się w jak najlepszym świetle. Słynne hasło dotyczące tego, że „brudy” zostają w domu i w domu się je pierze, stanowi najlepsze podsumowanie postawy, którą od czasów wydania Moralności pani Dulskiej przyjęło się nazywać dulszczyzną. Według Zapolskiej mieszczaństwo przełomu wieków charakteryzował egoizm, obłuda, a także skąpstwo. Otaczającym ją ludziom wytykała także brak gustu i prymitywizm moralny. 

Celem utworu nie było wyłącznie wyśmianie tych wszystkich wad. Postaci Hanki i Lokatorki pokazują, jak trudne było położenie osób zależnych od postaci takich jak Aniela Dulska. Z kolei na podstawie Meli Zapolska pokazała, jak mieszczaństwo „zabija” naturalność i dobre serce.

Znaczenie tytułu

Tytuł Moralność pani Dulskiej jest bardzo przewrotny. Wskazuje oczywiście na główną bohaterkę utworu. Jednocześnie sugeruje jednak, że to bohaterka, która jest symbolem norm, reguł, zasad rządzących postępowaniem konkretnego społeczeństwa. Dopiero po lekturze całości można zorientować się, że ta „moralność” wzięta zostać powinna w duży cudzysłów. Jednocześnie w całym utworze nie pojawia się informacja, jakoby poglądy Anieli Dulskiej znacznie różniły się od ogólnie panujących przekonań. Na to wskazywałby także podtytuł „tragifarsa kołtuńska”. Kołtun to bowiem określenie stosowane często zbiorczo na mieszczaństwo młodopolskie, które charakteryzowało się bardzo ciasnymi, ograniczonymi poglądami.