Połączenie głosowe
Upewnij się, że masz włączone głośniki i mikrofon
zaprasza Cię do wspólnej nauki fiszek
Rodzaj literacki: liryka
Gatunek literacki: sonet
Sonet I O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego Mikołaja Sępa Szarzyńskiego należy do zbioru poetyckiego Rytmy abo wiersze polskie, który został opublikowany 20 lat po śmierci poety (1601).
Sonet jest to kunsztowny utwór liryczny, składający się z 14 wersów, wiersz Szarzyńskiego reprezentuje sonet włoski, który ma dwie zwrotki czterowersowe (tetrastychy) i dwie tercyny, czyli zwrotki liczące po trzy wersy o układzie rymów: abba abba cdc dee.
Podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie liczby pojedynczej, chociaż czuje się też reprezentantem ogółu, o czym mogą świadczyć użyte zaimki: „nami”, „nasze”. W formie bezpośredniej wypowiedzi lirycznej przedstawia swoje rozważania na temat krótkiego i niepewnego życia człowieka na świecie, któremu zawsze towarzyszy pamięć o konieczności śmierci, a ta „... tuż za nami spore czyni kroki!”. Taki obraz śmierci jest o wiele bardziej dramatyczny niż w średniowieczu, kiedy wprawdzie dominowało hasło memento mori („pamiętaj o śmierci”), ale śmierć oznaczała umieranie przedstawicieli gatunku ludzkiego, który jednak zawsze był w stanie się odrodzić. W tym utworze podmiot liryczny wydaje się stawiać dramatyczne pytanie, w jaki sposób można przestać istnieć, jeżeli jest się kimś niepowtarzalnym - w tych słowach można doszukać się echa renesansowego indywidualizmu.
W drugiej zwrotce pojawia się bardzo osobiste wyznanie podmiotu lirycznego, który stara się skryć w „cień głęboki” swoje błędy, a także stwierdza „...z płaczem ganię młodości mej skoki” - można dostrzec w tym stwierdzeniu niechętne spojrzenie na własną młodość samego poety, który, jak wiadomo z jego biografii, studiował na protestanckim uniwersytecie w Wittemberdze, był zwolennikiem reformacji, darzył sympatią innowierców, ale pod wpływem tendencji kontrreformacyjnych przeszedł na katolicyzm - ten wers, w sposób bardzo indywidualny, informuje o przebytym kryzysie ideowym Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.
Istotnym elementem kompozycyjnym w sonecie jest poetycki obraz świata - nie jest on spokojny, bezpieczny, nie przypomina harmonijnego obrazu świata renesansowego, jest to rzeczywistość dynamiczna, pełna ruchu, wewnętrznego rozedrgania, niepewności „Ehej, jak gwałtem obrotne obłoki / I Tytan prędki lotne czasy pędzą”, wrażenie niepokoju podkreślają zastosowane przerzutnie (wers nie równa się zdaniu, lecz wyraźnie zdanie zostaje przerzucone do drugiego wersu) np.:
„A ja, co dalej, lepiej cień głęboki
Błędów mych widzę, ...”.
Tragicznie zatem w takim świecie ma się człowiek, który jest samotny, bo ani moc, ani rozkosz, ani skarby nie są wartościami stałymi, pewnymi, są ulotne, jeżeli człowiek wcześnie zda sobie z tego sprawę, tym szybciej pozbędzie się złudzeń i zbliży się do Boga, jako jedynej swojej nadziei, mogąc liczyć na Jego łaskę i miłosierdzie.
Sonet I O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego ukazuje religijność Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, która jest żarliwa, ale bardzo dramatyczna, brak jej spokoju, poczucia „wewnętrznego komfortu”.
Rodzaj literacki: liryka
Gatunek literacki: sonet
Wiersz, zgodnie z wymogami gatunkowymi sonetu, dzieli się wyraźnie na dwie części. W pierwszej, zobiektywizowanej, o charakterze opisowym, zbiorowy podmiot liryczny charakteryzuje sytuację człowieka w świecie. Dominującym motywem ludzkiej egzystencji jest walka, jaką w każdym człowieku toczą ze sobą duchowe potrzeby i pokusy ciała. Dwa pierwsze wersy w formie paradoksu, antytezy (zestawienie dwóch części zdania kontrastujących ze sobą) opisują kondycję ludzką, której podstawowym wyznacznikiem jest wewnętrzne rozdarcie:
„Pokój - szczęśliwość, ale bojowanie
Byt nasz podniebny”.
Człowiek dąży do pokoju, stałości, Boga, ale na ziemi skazany jest na walkę z pokusami ciała i Szatanem, „hetmanem ciemności”. Szarzyński neguje renesansową ideę harmonii człowieka i wszechświata, wskazuje na dwoistość ludzkiej istoty, która składa się z ciała i ducha. Ciało, w pogoni za złudnymi ziemskimi dobrami, dąży do upadku i grzechu, dusza poszukuje Boga. Pomiędzy nimi toczy się nieustanna walka. Dwie pierwsze zwrotki zawierają opis sytuacji człowieka, rozdartego między potrzeby duszy i ciała, miotającego się między Bogiem a Szatanem.
W następnej części sonetu, mającej charakter osobistego wyznania, podmiot zbiorowy zostaje zastąpiony „ja” lirycznym. Poeta świadomy swojej słabości, ogarnięty lękiem i niepokojem, zwraca się bezpośrednio do Boga z prośbą o pomoc. Podmiot liryczny określa swoją kondycję słowami:
„Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?”.
Istotą człowieczeństwa jest słabość i wątłość, brak poczucia tożsamości, świadomość konieczności prowadzenia wiecznej walki, która przerasta siły i możliwości ludzkie. W tej dramatycznej sytuacji podmiot zwraca się do Boga, prosząc o umocnienie heroicznej postawy w dążeniu do wieczności:
„Królu powszechny, prawdziwy Pokoju,
Zbawienia mego jest nadzieja w Tobie!”.
Zadaniem człowieka jest poszukiwanie Boga naznaczone trudną walką z zakusami świata, tym trudniejszą, że toczy ją jednostka słaba, zagubiona, nie obejmująca swym umysłem potęgi Stwórcy. Ostatnie dwa wersy, zamykające sonet, budzą nadzieję na duchowy triumf człowieka, który może być osiągnięty dzięki Bożemu wsparciu:
„Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie
Będę wojował i wygram statecznie!”.
Metafory użyte przez Sępa odwołują się do terminologii wojennej („bojowanie”, „ciemności Hetman”, „straszliwy bój”), w zakończeniu wiersza podmiot liryczny jawi się jako rycerz, walczący pod przewodnictwem Boga. Widoczne jest tutaj podobieństwo do idei głoszonych przez założyciela jezuitów, Ignacego Loyolę. Idea bezpośredniego obcowania z Bogiem, osobisty stosunek do Stwórcy, to echa protestantyzmu. Wewnętrzne rozdarcie człowieka, tragizm jego sytuacji, uwypuklają zastosowane środki stylistyczne: elipsy („Pokój szczęśliwość. Ale bojowanie / Byt nasz podniebny”), zdania pytające („Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?”) i przerzutnie („On srogi ciemności / Hetman”) oraz przede wszystkim paradoksy („Pokój szczęśliwość. Ale bojowanie / Byt nasz podniebny”). Wszystkie te zabiegi, służące ukazaniu sprzeczności właściwych człowiekowi i światu, stanowią już zapowiedź nowej epoki.
Rodzaj literacki: liryka
Gatunek literacki: sonet
Wiersz nawiązuje do formy sonetu francuskiego (trzy zwrotki czterowersowe o rymach abba abba cdcd i ostatnia dwuwersowa - ee). Tytuł zapowiada temat utworu, którym będzie refleksja dotycząca nietrwałości i przemijalności ziemskich dóbr. Motyw miłości stanowi klamrę kompozycyjną wiersza. W pierwszej zwrotce podmiot liryczny określa niedoskonałość miłości:
„I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha (...)”.
Człowiek zwiedziony pokusami ciała kieruje swoje uczucie na rzeczy nietrwałe i przemijające, dlatego też skazany jest na wieczne niespełnienie. Złudność ziemskich rzeczy opisuje poeta, posługując się” metaforą odnoszącą się do smaku, który u Sępa zazwyczaj oznacza grzech i pokusę („[...] żądzą zwiedzione/Myśli cukrują nazbyt rzeczy one”). W drugiej zwrotce podmiot liryczny przywołuje inne, pożądane przez człowieka, złudne cele: bogactwo, władzę, sławę, rozkosz, piękno. I one jednak nie zaspokajają potrzeb ludzkich, gdyż podlegają prawu przemijania, pozostawiając człowieka w stanie nienasycenia i zwątpienia. Ukazując złudność i nietrwałość „rzeczy świata tego” poeta w trzeciej zwrotce, powracając do problemu miłości, podkreśla wewnętrzne rozdarcie człowieka, którego dusza poszukuje trwałej, prawdziwej miłości, a pokusy ciała sprawiają, że uczuciem obdarzone zostają przedmioty oraz cele nietrwałe i przemijające. Ciało bezustannie zwodzi du szę, rodząc tym samym cierpienia, związane z poczuciem niepewności i wiecznego niezaspokojenia. Zamykający utwór ostatni dwuwers wskazuje na właściwy przedmiot i źródło nieprzemijającej miłości - Boga, w którym sterana dusza ludzka może znaleźć ukojenie i szczęście:
„Zawodzi duszę, której wszystko mało,
Gdy Ciebie, wiecznej i prawej piękności,
Samej nie widzi, celu swej miłości”.
Poeta wskazuje na tragizm człowieka, który poszukując i pragnąc prawdziwych trwałych wartości jest zbyt słaby, aby wytrwać w dążeniu do Boga i zbyt podatny na pokusy ciała i grzech, prowadzące go do upadku. Ów kontrast między duchowym aspektem życia a ziemskimi potrzebami jest fundamentalną cechą „człowieka rozdwojonego”, nie mogącego zrozumieć sensu swojego istnienia, podlegającego ciągłej zmienności życia. Jednostka zawieszona we wszechświecie między Bogiem a Szatanem czuje się niepełna i niepotrzebna, ulega złudnym wartościom świata i pokusom ciała, Boga nie pojmuje i nie dostrzega. Ale taka sytuacja, mówi poeta, nie zwalnia człowieka z jego obowiązku heroicznego dążenia do Boga i poszukiwania Go, mimo przeciwności losu.
Mikołaj Sęp Szarzyński należał do trzeciego pokolenia poetów renesansowych. Jego poezja, opierająca się początkowo na wzorcach antycznych i renesansowych, stała się zapowiedzią nowego, barokowego stylu. Wykształcenie i erudycja Sępa miała charakter renesansowy, to samo można powiedzieć o jego łacinie. Wychodząc od humanistycznych rozważań na temat losu, porzuca poeta ideę równowagi i harmonii na rzecz przekonania o wewnętrznym rozdarciu człowieka, którego nadrzędnym celem powinno być dążenie do świętości. Renesansowy materiał ubrany został w zapowiadający już barok nowy styl artystyczny. Wiersze Sępa, wyrafinowane technicznie, pełne ruchu i zmian, nasycone są paradoksami oraz grami słownymi. Jak pisze Jan Błoński, poezja Sępa reprezentuje manieryzm, którego główny wyznacznik to „poetyka baroku w materiale renesansu”.
Sęp Szarzyński jest poetą religijnym, jego twórczość często zalicza się do metafizycznej poezji baroku. Z rozważań podmiotu lirycznego nad zmiennością świata i przypadkowością losu rodzi się wizja „człowieka rozdwojonego”, rozdartego między ziemią a niebem. Sęp ukazuje jednostkę w wymiarze kosmicznym. Człowiek Szarzyńskiego jest pełen sprzeczności, jego wnętrze jest zagadką, sam podmiot liryczny odczuwa siebie jako jednostkę niespójną, przerażoną faktem swojego istnienia. Przywiązanie do życia doczesnego i strach przed śmiercią budzą w człowieku lęk. Jedynym stałym punktem odniesienia jest dla rozdartej wewnętrznie jednostki Bóg - symbol stałości, wartości, prawdy. Boskie prawo obja wia się w harmonii wszechświata, niezmienności cnoty i działaniu Opatrzności. Bóg jest stwórcą świata, początkiem wszystkiego, tym, który ustanawia lad i porządek. Dla człowieka jest on jednak niedosiężny i daleki. Umysł ludzki, obcujący z ziemską zmiennością i ruchem, nie potrafi pojąć i objąć niezmiennego i stałego Boga, ale nie przestaje do niego tęsknić. Żyjący w zmienności, przywiązany do nietrwałych dóbr tego świata człowiek, ma świadomość, iż to, co go otacza jest tylko pozorem, wie, że prawdziwą wartość stanowi Bóg, nie potrafi jednak go znaleźć. Wiecznie rozdarty między grzechem a potrzebą prawdziwej wiary i pobożności, nie może sobie poradzić ze swoim lękiem. Filozofia Szarzyńskiego jest pełna paradoksów: Bóg, który jest miłością i spokojem, każe człowiekowi walczyć, człowiek przywiązany do życia ziemskiego, rozdwojony w sobie, powołany jest do transcendencji, do poszukiwania Boga i wiecznego życia. Dominującym motywem utworów Szarzyńskiego jest sprzeczność pomiędzy potrzebami duszy a zakusami ciała, która potęguje lęk oraz niepewność człowieka i budzi wątpliwość co do tożsamości jednostki. Cały świat zwodzi i kusi człowieka swoimi pozornymi wartościami. Bóg jest nieogarniony, a jednostka czuje się niepotrzebna i niepewna. Sęp nakazuje człowiekowi, aby kierował się rozumem, który jest jedynym światłem Boga, aby nauczył się właściwie odczytywać znaki i interpretować rzeczywistość. Ciągła, trudna walka o własną duszę jest zadaniem, jakie Bóg wyznacza każdemu.
Wizja Sępa jest głęboko pesymistyczna, człowiek nie potrafi skoncentrować się na celu, który przerasta jego możliwości, tęskni do stałości, ale pociąga go zmienność i ruch, a więc to, co charakteryzuje życie ziemskie. W swojej religijności i wierze każdy jest samotny, bo skazany tylko na własne siły. Szarzyński zwracając się w stronę ascetyzmu, traktuje życie jako trudne zadanie, które należy wypełnić. W ujęciu poety tragizm człowieka polega na niemożności wykonania tego zadania, które przerasta siły słabej, rozdwojonej, zafascynowanej zmiennością jednostki. Pomimo dystansu, jaki dzieli Boga i człowieka należy jednak dążyć do zbawienia i ufać w Boże miłosierdzie. Pesymizm Sępa, kształtowanie osobistego stosunku do Boga oraz budowanie wiary w oparciu o przemyślenia wewnętrzne wynikają u poety prawdopodobnie z jego doświadczeń religijnych (epizod protestancki i powrót do katolicyzmu). W twórczości Szarzyńskiego odnaleźć można wpływy hiszpańskich mistyków (Ludwik z Grenady) oraz nauk założyciela zakonu jezuitów Ignacego Loyoli (pojęcie życia jako walki o zbawienie, jako służby). Odrzucenie renesansowej idei harmonii wszechświata oraz ideałów „poćciwego życia” na rzecz dążenia do ascezy i heroizmu wiary zapowiada nową epokę - barok, pełną sprzeczności i niepewności.
Poetyckie utwory Szarzyńskiego cechuje bogactwo ruchu, ekspresja wypowiedzi, zawiła budowa składniowa. W obrazowaniu poeta posługuje się kosmicznymi archetypami, symbolami i słowami-kluczami. Na określenie ziemskiej i ludzkiej przemijalności używa Szarzyński symboli obrazujących zmienność, nietrwałość i ruch. Woda oznacza grzech i nieszczęście, podobne znaczenie ma jad i słodycz, która pozornie przyjemna, jest jednak przemijająca i często skrywa truciznę. Smak jest w wierszach poety zmysłem grzechu. Symbolem Szatana i grzechu, niepewności i lęku jest ciemność, a zmienności i śmierci - obłoki. Na przeciwległym biegunie stoją wartości pozytywne - Bóg, dobro i prawda. Są one najczęściej symbolizowane przez światło. Lampa symbolizuje wiarę i pobożność, a płomień - drogę do Boga. W przeciwieństwie do zmiennych wartości życia ziemskiego - światło oznacza stałość i wieczność. Wszystkie aspekty życia człowieka (śmierć, wiarę, niepokój) opisuje poeta za pomocą abstrakcyjnych pojęć i symboli oraz metafor, które jednak bardzo często ulegają konkretyzacji, zbliżają się do rzeczy. Zewnętrzny świat, otaczający człowieka, ukazuje Sęp za pomocą doznań zmysłowych, wewnętrzny oddaje, używając pojęć abstrakcyjnych. Obrazy Sępa są niejasne, poeta świadomie zaciera znaczenia, zwiększając tym możliwość interpretacji. Poczucie zmienności i nietrwałości zostaje uwypuklone przez użycie wiersza sylabicznego, którego rytm stwarza atmosferę wahania i niepewności. Niejednokrotnie poeta używa zwięzłego stylu, posługuje się elipsami (zdania pozbawione jednej z części składowych, najczęściej orzeczenia), aforyzmami i skrótami, które sygnalizują niemożność zrozumienia świata. Z kolei nagromadzenia i wyliczenia są wyrazem lekceważącego stosunku poety do dóbr świata doczesnego. Poczucie lęku i niepewności wyrażają zdania pytające, warunkowe, urwane. Skomplikowana, zagmatwana składnia potęguje niepewność. Sęp często posługuje się typowo barokowymi środkami stylistycznymi, takimi jak anafory (rozpoczynanie wersów od tego samego wyrazu), przestawny szyk zdania (inwersja) i przede wszystkim paradoksy (sformułowania sprzeczne z powszechnie uznanym twierdzeniem, zawierające w sobie głębszą prawdę). Paradoksy ukazują rozdarcie człowieka, który uwikłany w ziemskie sprawy i przywiązany do nietrwałych dóbr doczesnych - jednocześnie dąży do Boga. Podkreślają to antytezy i epitety oksymoroniczne (sprzeczne). Wiersze Sępa charakteryzuje również bogactwo epitetów, mających walor oceniający.
Szarzyński, jako jeden z pierwszych poetów polskich, posłużył się formą sonetu - jest to utwór liryczny składający się z 14 wersów, zgrupowanych na ogół w 2 czterowierszach i 2 tercynach o ścisłym rozkładzie rymów (sonet włoski - Dante, Petrarka), niekiedy 3 czterowierszów i dystychu (sonet francuski). Zasadnicze znaczenie kompozycyjne ma podział na dwa podstawowe człony ośmio- i sześciowersowy. Część pierwsza jest na ogół opisowa, część druga refleksyjno-uogólniająca.
Wyrafinowana poetyka wierszy Szarzyńskiego służy oddaniu myślowego bogactwa poety, roztrząsającego problem „człowieka rozdwojonego”.
Teksty dostarczyło Wydawnictwo GREG. © Copyright by Wydawnictwo GREG
Autorzy opracowań: B. Wojnar, B. Włodarczyk, A Sabak, D. Stopka, A Szostak, D. Pietrzyk, A. Popławska, E. Seweryn, M. Zagnińska, J. Paciorek, E. Lis, M. D. Wyrwińska, A Jaszczuk, A Barszcz, A. Żmuda, K. Stypinska, A Radek, J. Fuerst, C. Hadam, I. Kubowia-Bień, M. Dubiel, J. Pabian, M. Lewcun, B. Matoga, A. Nawrot, S. Jaszczuk, A Krzyżek, J. Zastawny, K. Surówka, E. Nowak, P. Czerwiński, G. Matachowska, B. Więsek, Z. Daszczyńska, R. Całka
Zgodnie z regulaminem serwisu www.opracowania.pl, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody autora jest niedozwolone.
Ciekawostki (0)
Zabłyśnij i pokaż wszystkim, że znasz interesujący szczegół, ciekawy fakt dotyczący tego tematu.