Cierpienia młodego Wertera (J. W. Goethe)

Cierpienia młodego Wertera (J. W. Goethe)

Rodzaj literacki: epika

Gatunek literacki: powieść epistolarna

Czas i miejsce powstania utworu

Praca nad powieścią trwała kilka tygodni. Utwór rozpoczęty 1 lutego 1774 roku, został wydany już w jesieni, zyskując sobie od razu ogromny rozgłos i sławę.

Geneza

W trakcie pobytu w Strasburgu, J. W. Goethe, czytając pisma J. J. Rousseau, zapoznał się z jego koncepcją natury i ideą ludowości. W tym samym czasie fascynował się poeta twórczością Homera i Pieśniami Osjana. Ślady tych lektur odnaleźć można w warstwie ideowej Cierpień młodego Wertera. Największy, bezpośredni wpływ na powstanie powieści miała wizyta J. W. Goethego w Wetzlarze (25 V-11 IX 1772), gdzie poeta poznał Charlotte Buff oraz jej narzeczonego, sekretarza z Hanoweru. Zafascynowanie Charlottą szybko przeobraziło się w miłość. J.W. Goethe wielokrotnie gościł w rodzinnym domu Buffów, zdobył sobie także zaufanie i podziw narzeczonego Lotty. Aby położyć kres wzmagającemu się uczuciu oraz uniknąć otwartego konfliktu, poeta bez pożegnania wyjechał z Wetzlaru, utrzymywał jednak korespondencyjną znajomość z obojgiem narzeczonych. W tym czasie J.W. Goethe dowiedział się o samobójczej śmierci swojego przyjaciela, który zastrzelił się z pistoletu pożyczonego od narzeczonego Charlotty. W kwietniu 1773 roku odbył się ślub panny Buff i Kestnera, J. W. Goethe dowiedział się o tym już po fakcie. W tym samym miesiącu zmarła wieloletnia przyjaciółka poety, co J.W. Goethe bardzo silnie przeżył. Wszystkie te fakty, ubarwione literacką fikcją, znalazły odbicie w Cierpieniach młodego Wertera. Powieść stała się artystycznym wyrazem bolesnych przeżyć samego autora i próbą jego duchowej rekonwalescencji.

Czas i miejsce akcji:

W skład księgi pierwszej wchodzą listy pisane przez Wertera w dniach od 4 V 1771 do 10 X 1771, księga druga obejmuje wydarzenia od 20 X 1971 do 9 XII 1972. W części zatytułowanej Wydawca do czytelnika znalazły się listy z 12, 14 i 20 grudnia. Akcja rozgrywa się w miejscowości Waldheim. O pozostałych miejscowościach Werter wspomina w listach, wpisując tylko pierwsze litery ich nazw.

Bohaterowie

Werter - to tytułowy i główny bohater powieści. Uczuciowość i wrażliwość czynią z niego idealnego bohatera romansu. Werter jest człowiekiem atrakcyjnym towarzysko, umie rysować, tańczyć, prowadzić konwersację, ma dużo wolnego czasu, łatwo zdobywa przychylność kobiet i sam jest bardzo podatny na ich urok. Często się wzrusza, na rzeczywistość reaguje emocjonalnie; liczą się dla niego jedynie racje serca, a nie rozumu. Spragniony uczucia, idealny obiekt znajduje w osobie Lotty, którą kocha miłością bezgraniczną i absolutną. Werter to człowiek samotny z wyboru i w gruncie rzeczy nierozumiany przez otoczenie. Mimo że wielokrotnie skarży się na brak bliskiej osoby, tak naprawdę nie jest otwarty na ludzi i często nimi pogardza. Zbyt jest zajęty sobą i swoim cierpieniem, aby dostrzec problemy i potrzeby innych. Werter gardzi życiem czynnym, wypełnionym aktywną działalnością. Przekonanie o bezcelowości ludzkiej egzystencji i niemożliwości prawdziwego porozumienia z innymi decyduje o jego postawie rezygnacji. Swoje życie przeżywa wewnętrznie, spala się w intensywnych namiętnościach; ukojenie próbuje odnaleźć w kontakcie z przyrodą. Uwolnienia od cierpień szuka w samobójczej śmierci, która stanowi dla niego akt wolności ludzkiej. Werter postrzega świat jako więzienie, rzeczywistość wrogą człowiekowi, absurdalną i bezsensowną. Życie jest dla niego pasmem nieszczęść, niszczących człowieka i pozbawiających jego egzystencję sensu. Nie może zrealizować swych dążeń w otaczającym go świecie. Doznaje zawodu w miłości, życiu towarzyskim, nawet kontemplacja natury nie przynosi mu już ukojenia. Życiowa filozofia Wertera jest głęboko pesymistyczna i nihilistyczna. Bohater Goethego cierpi na „Weltschmerz” - „ból istnienia”, wynikający z samego faktu ludzkiej egzystencji.

Od imienia Wertera utworzony został termin werteryzm, określający postawę człowieka charakteryzującą się tendencją do postrzegania świata przez pryzmat poezji i marzeń, nadmierną uczuciowością, buntem wobec zasad moralnych i społecznych oraz poczuciem bezsensu życia, które często znajduje swój wyraz w samobójczej śmierci.

Lotta - ukochana Wertera - kobieta piękna, inteligentna, dobra, oddana rodzinie, umiejąca cieszyć się życiem. Lubi taniec, towarzystwo, literaturę, łatwo nawiązuje kontakty z ludźmi. Kocha swojego narzeczonego, jest mu wierna, ale nie pozostaje obojętna wobec Wertera, z którym łączą ją wspólne poglądy oraz więź psychiczna. Widząc w rosnącym uczuciu bohatera zagrożenie dla własnego szczęścia małżeńskiego i spokoju, Lotta decyduje się na zaprzestanie spotkań z Werterem.

Albert - narzeczony Lotty - człowiek szlachetny i dobry, aczkolwiek przeciętny. Kocha Lottę, ale nie ma z nią głębszego porozumienia duchowego. Szanuje Wertera i wysoko go ceni. Jest człowiekiem rozsądnym, pozbawionym bogatej wyobraźni i szerszych zainteresowań. Jego życie wypełnia, tak pogardzana przez Wertera, użyteczna praca. Albert to, jak pisze w liście tytułowy bohater powieści, „(...) dzielny, kochany chłop, którego nie można nie lubić”.

Plan wydarzeń

1. Przyczyny wyjazdu Wertera na wieś.

2. Poznanie Lotty i oczarowanie nią.

3. Wieść o narzeczonym dziewczyny.

4. Częste wizyty w domu Lotty.

5. Miłość i cierpienia Wertera.

6. Przyjazd Alberta - narzeczonego Lotty.

7. Przyjaźń z Albertem.

8. Samobójcza próba Wertera.

9. Wyjazd bohatera na placówkę dyplomatyczną.

10. Nowe znajomości.

11. Wiadomość o ślubie Lotty i Alberta.

12. Powrót do Waldheimu.

13. Bezskuteczne próby zapomnienia o Lotcie.

14. Spotkanie z obłąkanym młodzieńcem.

15. Wyznanie dziewczynie miłości.

16. Ostatni list i samobójstwo Wertera.

Streszczenie

Księga I

W liście datowanym 1 maja 1771 roku Werter wspomina przyjacielowi o romansie, który zmusił go do opuszczenia miasta. Otóż zakochał się w kobiecie, nieopatrznie rozbudzając uczucia jej siostry, która gorąco go pokochała. Werter, chcąc oderwać się od tej nieprzyjemnej dla niego sytuacji, postanawia zaszyć się samotnie w wiejskim zaciszu. Tam odnajduje spokój i szczęście, jego poruszone, pełne miłosnych ran sumienie kojone jest przez piękno otaczającej przyrody. Lektura Iliady Homera pozwala mu zauważyć, jak wiele wspólnego pod względem charakteru mają mieszkańcy wsi z antycznymi bohaterami (jest to symbol świata harmonijnego, uporządkowanego i dobrej natury człowieka). Werter zawiera z okolicznymi mieszkańcami kilka znajomości, jednak żadna z nich nie przekształca się w prawdziwą przyjaźń. Mimo to Werter czuje się wolny i szczęśliwy z daleka od zgiełku miasta.

Nawiązuje znajomość z kobietą, której mąż wyjechał do Szwajcarii. Jest częstym gościem w jej domu, spędzają wiele godzin na rozmowach i zabawie z dziećmi. Werter wspomina przyjacielowi także o zakochanym w swej pani parobku. Zakochany sługa imponuje Werterowi czystością i wytrwałością swych uczuć.

W jednym z listów Werter powiadamia adresata, że poznał Lottę. Kobieta oczarowuje go od pierwszego wejrzenia. Spotkali się w trakcie przypadkowej wspólnej podróży na bal. W karecie wiozącej ich na przyjęcie Werter rozmawia z nowo poznaną Lottą o literaturze. Jest zachwycony i poruszony głęboką wrażliwością dziewczyny. Ujmuje go ona również swym sposobem tańczenia. Tańcząc z Lottą, Werter dowiaduje się, że jest ona zaręczona z Albertem, którego bardzo kocha. Wia-domość ta działa na młodzieńca paraliżująco, zmieszany, gubi kroki.

Wracając z balu, Werter prosi dziewczynę o ponowne spotkanie. Jej zgoda wprawia go w prawdziwą euforię. Od tego czasu Werter staje się częstym gościem w domu Lotty. Spędza tam czas na zabawie z jej rodzeństwem oraz na spacerach z nią i długich rozmowach. Wspólnie odwiedzają chorych w okolicy. Sam widok Lotty jest dla wielu z nich kojącym balsamem na ich dolegliwości i problemy. W trakcie jednej z rozmów, kiedy poruszony zostaje problem uczuć, Werter wzrusza się do tego stopnia, że zalany łzami musi opuścić towarzystwo. Zaniepokojona Lotta doradza mu, by traktował życie z większym dystansem, gdyż jego brak może okazać się fatalny w skutkach.

Werter jest świadom tego, że kocha Lottę. Jednak nie będąc pewny jej wzajemności, bardzo cierpi. Inspirowany swym wielkim uczuciem, maluje portret swej ukochanej. Kres idylli i nadziejom na wspólne życie z Lottą kładzie przyjazd jej narzeczonego, Alberta. Nie mogąc pogodzić się z zawodem miłosnym, Werter postanawia udać się na odpoczynek w góry. W czasie pożegnalnego spotkania z Albertem, z którym zdążył się zaprzyjaźnić, prosi go o pożyczenie pistoletów. Ku przerażeniu Alberta, Werter przykłada sobie jeden z nich do skroni. Narzeczonemu Lotty udaje się jednak odwieść przyjaciela od samobójczego kroku. Albert przekonuje go, że targnięcie się na własne życie do niczego nie prowadzi, jest czynem pozbawionym sensu. Dla Wertera samobójstwo wydaje się jedynym rozwiązaniem dla beznadziejnie cierpiącego człowieka.

Pobyt w górach nie wyleczył Wertera z miłości do Lotty. Po powrocie nadal jest gościem w jej domu. W liście z 10 września 1771 roku powiadamia przyjaciela, że chcąc oddalić się od ukochanej, zdecydował się na pracę na placówce dyplomatycznej. W czasie pożegnania przysięga Lotcie, że wróci do niej.

Księga II

Korespondencję rozpoczyna list z 20 października 1771 roku. Werter opisuje początki swej pracy i rozczarowanie towarzystwem posła. Nieco radości przynosi mu towarzystwo hrabiego C. oraz panny von B. Ta ostatnia bardzo przypomina mu Lottę, nie jest jednak w stanie jej pokochać. W tym czasie Werter wysyła do nowożeńców gorące życzenia.

W czasie proszonego obiadu u hrabiego Werterowi dano wyraźnie poznać, iż jako mieszczanin nie jest mile widziany wśród arystokracji. Upokorzony młodzieniec porzuca pracę i zamieszkuje u znajomego księcia w pałacu myśliwskim. Jednak nie znajduje ukojenia, tęsknota do Lotty każe porzucić Werterowi to zaciszne miejsce i życzliwe towarzystwo. Powraca do Waldheimu.

Podczas jego nieobecności na wsi zaszło wiele zmian. Kobieta, z którą się przyjaźnił zanim poznał Lottę, straciła swoje najmłodsze dziecko, zaś jej mężowi nie udało się uzyskać spadku. Parobek, którym Werter tak się zachwycał, został zwolniony ze służby za zbytnie spoufalanie się z chlebodawczynią. Zmarł zaprzyjaźniony z Lottą i Werterem proboszcz. Wobec takich zmian Werter uznaje za bardziej stosowną niż czytanie Iliady lekturę Pieśni Osjana (jest to obraz rycerskiego średniowiecza, który wprowadził do literatury północną mitologię i ukazał melancholijny pejzaż Północy. Pieśni Osjana wywarły na Werterze ogromne wrażenie, są w powieści symbolem tajemniczej i sprzecznej natury). Miłość do Lotty staje się prawdziwą udręką, o której próbuje zapomnieć, topiąc bezskutecznie swe smutki w alkoholu.

Pogrążony w lekturze oddaje się refleksjom o naturze życia i śmierci, potędze miłości i cierpienia. W smutek i melancholię wpędza go każde spotkanie z ukochaną. Z każdego jej gestu, spojrzenia, słowa próbuje odczytać oznakę odwzajemnienia jego uczuć.

Pewnego razu, podczas spaceru, spotyka obłąkanego młodzieńca. Okazuje się, że postradał on zmysły z miłości do Lotty. Żyjący na granicy jawy i snu Werter widzi w nim zapowiedź swego własnego losu. Spotkania z Lottą stają się coraz bardziej uciążliwe dla obojga, zwłaszcza dla Wertera, który nie może pogodzić się z faktem, że jego ukochana oddała serce i rękę komu innemu. Lotta widząc, że zamiast radości spotkania z nią przynoszą Werterowi tylko nowe cierpienia, prosi, by więcej się nie widywali. Prośba Lotty przygnębia Wertera jeszcze bardziej, czuje, że jego życie straciło sens. Jedynym wyjściem jest samobójstwo, tylko ono może położyć kres jego ogromnym cierpieniom. W tym momencie bohater urywa korespondencję. Ostatni list został napisany w dniu 14 grudnia 1772 roku.

Wydawca do czytelnika

Ta część powieści J. W. Goethego jest próbą rekonstrukcji wypadków poprzedzających śmierć Wertera. Narracja jest prowadzona w trzeciej osobie.

Apatia, niezadowolenie Wertera bardzo niepokoją Lottę, która doradza mu, by wyjechał na odpoczynek. Przekonuje go, że wyjazd podreperuje jego zdrowie i pozwoli wyjść ze stanu przygnębienia. Częste wizyty Wertera irytują Alberta, który nie towarzyszy w spotkaniach żony i natrętnego gościa. Albert, nie mogąc znieść obecności Wertera, nakazuje Lotcie, by jej kontakty z Werterem uległy znacznemu ograniczeniu.

Podczas ostatniego spotkania Werter, który od dłuższego już czasu pracował nad przekładem Pieśni Osjana, prezentuje swe poetyckie dzieło. Poruszony lekturą, nie jest w stanie ukryć swej miłości, obejmuje Lottę i obsypuje ją pocałunkami. Swym zachowaniem przeraża Lottę. Jej reakcja jest dla niego ostateczną oznaką odrzucenia jego miłości. Opuszcza dom Lotty i Alberta z mocnym postanowieniem popełnienia samobójstwa.

W swym pokoju pisze list do Lotty, w którym przepraszają i próbuje wyjaśnić swoje zachowanie. Przez służbę pożycza od męża ukochanej pistolety, z których już raz chciał skorzystać. Następnie reguluje wszystkie swoje długi. Gdy wybija północ, strzela sobie w głowę, jednak tak niefortunnie, że nie umiera od razu, lecz dopiero - po długich męczarniach - w południe następnego dnia.

Pochowano go w rogu cmentarza, między dwiema lipami. W ostatniej drodze nie towarzyszył mu duchowny, zabrakło także Alberta i Lotty, która zachorowała na wieść o tym, co się stało.

Problematyka

Koncepcja romantycznej miłości

Nadrzędnym tematem utworu jest miłość rozumiana jako uczucie idealne, platoniczne i nieszczęśliwe. Jak pisał J. W. Goethe w przedmowie do drugiego wydania powieści: „Takiej miłości każdy młodzian czeka. Tak być kochaną chce każda dziewczyna”. Według poglądów Platona, miłość jest związkiem dwojga przeznaczonych sobie istot, połówek jednej duszy istniejącej kiedyś w podniebnej przestrzeni. Romantycy widzą miłość jako najwyższą wartość, ale jednocześnie ideał niemożliwy do zrealizowania. Cierpienie wynikające z doświadczenia nieszczęśliwej miłości pozwala romantykowi głębiej zrozumieć człowieka i świat. Paradoksalnie przeżywany ból wcale nie odstręcza od miłości, bo bez niej żyć już nie sposób. Uczucie Wertera musi pozostać niespełnione, gdyż jego wybranka ma narzeczonego, którego prawdziwie kocha. Okoliczność ta, niesprzyjająca rozwojowi sytuacji, sprawia, iż bohater przeżywa swoje uczucie w duszy i w myślach. Miłość do Lotty staje się dla Wertera najświętszą wartością, jedyną treścią jego życia i przyczyną głębokiego cierpienia. W liście do przyjaciela pisze: „Nie znam już innej modlitwy jak do niej (...) wszystko dookoła widzę tylko w związku z nią (...). Nie widzę cierpieniu temu kresu prócz grobu”. Wszystkie wątki i epizody powieści podporządkowane zostały naczelnemu tematowi - miłości. Tragiczne, nie spełnione uczucie, prowadzić może do obłędu (opowieść Wertera o spotkaniu z szalonym), morderstwa (historia parobka, który zabił swego rywala) lub do samobójczej śmierci (przypadek głównego bohatera). Miłość jest dla Wertera chorobą, uczuciem nie podlegającym ludzkiej woli; prawdziwi kochankowie, przeznaczeni sobie, nie mogą uciec przed swoim losem, ich dusze zostały połączone na zawsze. Żegnając się z Lotta, Werter zapewniają: „Zobaczymy się znów (...) rozpoznamy się pod wszystkimi postaciami”. Dla Wertera silne, namiętne, władające całą duszą i umysłem uczucie oznacza pełnię człowieczeństwa, najwyższe natężenie ludzkiego ducha, ale równocześnie stanowi siłę destrukcyjną, niszczącą psychikę zakochanego i sprowadzającą na niego nieszczęście. Przez swoją nieosiągalność Lotta stanowi idealny obiekt tak pojmowanego uczucia. Koncepcja romantycznej miłości, ukazana w Cierpieniach młodego Wertera, znalazła żywy oddźwięk zarówno w literaturze romantyzmu, jak i w życiu obyczajowym epoki.

Kształt artystyczny

Cierpienia młodego Wertera to powieść epistolarna, w formie listów, pisanych przez tytułowego bohatera do przyjaciela, Wilhelma. W skład utworu wchodzą także dwa listy Wertera do Lotty i jeden do Alberta. Kompozycyjną całość nadaje powieści otwierająca ją nota „wydawcy” oraz jego narracja umieszczona na końcu, będąca informacją o ostatnich dniach życia bohatera. W tekst powieści wkomponowany został fragment Pieśni Osjana (cykl poematów Jamesa Macphersona, poety szkockiego, opublikowany jako rzekomy zabytek literatury celtyckiej), które Werter czyta Lotcie. Listy bohatera cechuje różnorodność, zarówno pod względem artystycznym, jak i tematycznym. Obok krótkich, rzeczowych informacji, pojawiają się opisy uczuć i stanów wewnętrznych bohatera. Wypowiedzi Wertera mają charakter bardzo intymny, osobisty; forma listu umożliwiła ukazanie pełnego psychicznego portretu bohatera.