Latarnik (H. Sienkiewicz)

Latarnik (H. Sienkiewicz)

Geneza

Latarnika napisał Sienkiewicz po powrocie z czteroletniego pobytu za granicą, prawdopodobnie w ostatnich miesiącach 1880 r. Nowela ta oparta jest na rzeczywistym wydarzeniu. Prototypem Skawińskiego był Sielawa, który, podobnie jak bohater noweli, zaczytawszy się w otrzymanej przypadkowo powieści Murdelio Z. Kaczkowskiego stracił posadę latarnika w Aspinwall. Opisując wcześniejsze losy Skawińskiego i dając mu lekturę Pana Tadeusza Mickiewicza, udało się stworzyć Sienkiewiczowi utwór będący rodzajem przypowieści o losach polskich emigrantów.

Czas akcji

Akcja noweli rozgrywa się w latach 70. XIX w. Początkiem akcji jest przyjęcie przez głównego bohatera posady latarnika, koniec wyznacza opuszczenie przez niego Aspinwall, trwa to kilka miesięcy. Czas wspominanych wydarzeń obejmuje, dzięki retrospekcji zastosowanej w pierwszej części utworu, losy bohatera od 1830 r.

W środkowej, drugiej części utworu czas ulega spowolnieniu, dzięki czemu czytelnik obserwuje pogłębianie się harmonii między Skawińskim a przyrodą i zerwanie przez niego więzów ze światem ludzi. Czas staje w miejscu.

Czas opowiadania jest ważny zwłaszcza na początku i na końcu utworu - pierwszy i ostatni dzień. One mogą odwrócić losy bohatera, kolejne wydarzenia zmierzające do przewidywanego końca. Te dwa dni są wyraźnie skonkretyzowane, dookreślone przez porę, godzinę. Zamknięte w nich przeżycie wyraźnie się indywidualizuje. Akcja opowiadania staje się wolniejsza, ważniejszy jest w tych fragmentach czas przeżyć psychicznych głównego bohatera.

Zapamiętaj!

Retrospekcja - rozpatrywanie, przypominanie sobie minionych wydarzeń, przeżyć psychicznych; nawrót do przeszłości zakłócający tok opowieści.

Miejsce akcji

Wysepka u brzegów miasteczka Aspinwall; w pobliżu Panamy.

Bohaterowie

Mr Izaak Falconbridge - konsul USA w Panamie. To dzięki niemu Skawiński otrzymał posadę latarnika.

Johns - strażnik portowy dowożący Skawińskiemu wodę i żywność (postać epizodyczna).

Skawiński - główny bohater utworu; ma około siedemdziesiąt lat, oczy jasne, ruchy i postawę żołnierza i smutny wyraz twarzy.

Fabuła obejmuje stosunkowo krótki czas z życia bohatera, jego pracę w latarni w Aspinwall, ale właśnie w tym epizodzie skoncentrowane są wszystkie jego przeżycia. Skawiński jest u schyłku swego burzliwego życia, przypominającego los mitycznego Odyseusza, który z woli bogów tułał się po morzach, nim powrócił do swej ojczyzny, Itaki. Narrator tak opowiada o swym bohaterze: „Miał on nieszczęście, że ilekroć rozbił gdzie namiot i rozniecił ognisko, by się osiedlić, stale jakiś wiatr wyrywał kołki z namiotu, rozwiewał ognisko, a jego samego niósł na stracenie”.

W pierwszej części biografii Skawińskiego zawarte są typowe losy emigranta-tułacza, żołnierza powstania listopadowego, romantyka walczącego o wolność innych, m.in. w kampanii węgierskiej 1848 r. Człowieka wielu zawodów (poszukiwacz złota, strzelec, marynarz, przemysłowiec), stale jednak mającego świadomość bycia tułaczem, ściganym przez jakąś „mściwą rękę”. „Obczyzna”, w jakiej teraz przebywa, jest dla niego nieprzyjazna i pełna niebezpieczeństw. „Wierzył, że jakaś potężna a mściwa ręka ściga go wszędzie, po wszystkich lądach. Nie lubił jednak o tym mówić; czasem tylko, gdy go pytano, czyja to miała być ręka, ukazywał tajemniczo gwiazdę polarną (...)”. Niemniej jednak Skawiński, niczym Syzyf, „lazł pod górę tak pracowicie jak mrówka. Zepchnięty sto razy, rozpoczynał swą podróż po raz setny pierwszy”. Ufność i nadzieja, że „wszystko będzie dobrze”, dały mu siłę przetrwania i wiarę w odzyskanie utraconego świata.

Czyniąc Skawińskiego przeciętnym, niezamożnym Polakiem, wtopił go Sienkiewicz w polską masę emigracyjną. Doświadczenia życiowe wyrabiają w Skawińskim siłę charakteru i siłę moralną, ale z drugiej strony pragnie odpoczynku i spokoju. Proces starzenia się osłabił w nim powoli motywację do życia: „cierpliwość jego poczynała być coraz bardziej podobna do rezygnacji”, „na koniec opanowała go tylko jedna myśl: myśl spoczynku”. Idealnym miejscem była dla niego latarnia. Powoli stracił kontakt z ludźmi i przestał marzyć o ojczyźnie.

W końcowej części następuje „przebudzenie” bohatera ze snu. Pod wpływem Pana Tadeusza wrażliwa dusza Skawińskiego znowu poczęła odczuwać miłość i przywiązanie, wręcz uwielbienie ojczyzny. Lektura wzbudziła głęboką tęsknotę, wzruszenie, rozpacz, żal i ból. Rozczulenie i wzruszenie stało się bezpośrednią przyczyną zaniedbania obowiązków i utraty pracy. Stało się powodem nowej wędrówki starca, ale teraz na drogach tułaczych będzie miał drogowskaz, dzięki któremu wróci kiedyś do ojczyzny.

Narracja

Narrator w noweli Henryka Sienkiewicza to ktoś, kto posiada nieograniczony autorytet i wszechwiedzę. Jest bezosobowy, ukrywa się poza światem przedstawionym. Jego opowiadanie posiada cechy gawędy i reportażu.

Gawęda to utwór mający swe korzenie w tradycji ustnej, stąd żywy i swobodny styl.

Reportaż to sprawozdanie oparte na zebranych bezpośrednio, autentycznych materiałach.

Narrator w tekście staje się partnerem zarówno adresata, jak i bohatera.

Gatunek, kompozycja

Konstrukcję noweli oparł Sienkiewicz na trzech wyodrębnionych całościach.

Zapamiętaj!

Nowela - to krótki utwór jednowątkowy o niewielkiej liczbie bohaterów z wyraźnym punktem kulminacyjnym i puentą.

Rozdziały mają prawie równą objętość; trochę obszerniejszy jest rozdział pierwszy, spełniający rodzaj ekspozycji.

Zapamiętaj!

Ekspozycja - przedstawienie sytuacji wyjściowej utworu, informacje niezbędne do zrozumienia fabuły.

Składniki kompozycji pozwalają bliżej określić dążenia głównego bohatera. Koniec pierwszego dnia zamyka część pierwszą - wejście po „burzliwym życiu” do „spokojnego portu”. Część druga wycisza stopniowo napięcie pierwszej części poprzez opis spokojnej rzeczywistości. Właściwy moment kulminacyjny poprzedza krótka faza wstępna - pojawienie się nieoczekiwanej przesyłki.

Centralne miejsce zajmuje nie wydarzenie, ale jego przeżycie. Punkt kulminacyjny łączy się ze słowami: „Tak nas powrócisz na ojczyzny łono”. Wtedy następuje moment gwałtownego wybuchu wzruszenia.

Skawiński istotnie „cudem” przebywał podczas czytania Pana Tadeusza w Polsce; w pół śnie, pół jawie jeszcze raz odwiedził znajome krajobrazy, ale też jeszcze raz nastąpi jego powrót do rzeczywistości. To Johns przywróci Skawińskiego do „świata latarni”, iluzja spokoju zostanie zniszczona. Nowela ujęta jest w ramę konstrukcyjną, wzmaga to kontrast w tekście. Część otwierająca i zamykająca utwór - opuszczenie latarni przez Skawińskiego jest podobne do zniknięcia jego poprzednika; pierwszemu dniu w latarni odpowiada dzień ostatni.

Plan wydarzeń

1. Przybycie Skawińskiego do Aspinwall z prośbą o posadę latarnika.

2. Historia dotychczasowego życia polskiego tułacza.

3. Otrzymanie posady.

4. Samotne życie w latarni.

5. Otrzymanie przesyłki.

6. Lektura Pana Tadeusza.

7. Konieczność nowych poszukiwań.

Streszczenie

Po nagłym i tajemniczym zniknięciu latarnika w Aspinwall, Polak Skawiński zwraca się do konsula z prośbą o przyjęcie go na tę posadę. W rozmowie z konsulem Skawiński wspomina swoje przeżycia. Brał udział w powstaniu listopadowym, w wojnie domowej w Hiszpanii, w Algierii i w wojnie secesyjnej. Za odwagę i bohaterstwo został odznaczony dwoma krzyżami i orderem Legii Honorowej. Po wysłuchaniu polskiego emigranta konsul powierza mu wolną posadę latarnika.

Te wojenne opowieści powodują, że Skawiński przypomina sobie wszystkie inne wyprawy, podróże i zawody swego życia. Pierwszego wieczoru w latarni przywołuje myślami swoją tułaczkę po świecie. W Australii szukał złota, w Afryce diamentów. W Indiach Wschodnich pracował jako strzelec rządowy. Wreszcie postanowił osiedlić się na dłużej w Kalifornii. Założył tam farmę, którą musiał zlikwidować z powodu suszy. Powrócił do wędrownego trybu życia i próbował handlować z plemionami dzikich w Ameryce Południowej. Kiedy rozbiła się jego tratwa, został kowalem. I tym razem zły los go dosięgnął - warsztat spłonął. Próbował szczęścia na morzu jako majtek na statku i łowiąc wieloryby. Nie powiodło mu się również w Hawanie, gdzie zajmował się produkcją cygar. Tę złą passę w swoim życiu Skawiński tłumaczył prześladowaniem ze strony żywiołów. Uodporniony na niepowodzenia latarnik nie tracił spokoju, cierpliwości i wiary, że odmieni się jego los. W trudnych sytuacjach - w wojennym czy żywiołowym zagrożeniu - z godnością podejmował trud i znosił porażki.

Czasem zimą wydawał się dziwnie ożywiony, jakby na coś ważnego czekał. Wierzył, że Polska odzyska utraconą niepodległość. Marzenia o powrocie do kraju dodawały mu sił i odwagi, gdy ogarniała go nostalgia za ojczyzną. Jednak posadę w Aspinwall obejmował z nadzieją odnalezienia długo oczekiwanego spokoju.

*

Dni spędzone w latarni morskiej niewiele się od siebie różniły. Skawiński rzadko opuszczał wieżę, głównie w niedzielę, by udać się do kościoła. Na początku często rozmawiał ze strażnikiem, bywał w mieście, ale szybko zaniechał kontaktów z ludźmi. Dobrze wypełniał swoje zadania, był pracowity i obowiązkowy.

*

Latarnik żył w pełnym osamotnieniu, aż pewnego dnia coś nieoczekiwanego wydarzyło się na wyspie. Z paczką żywności nadeszła przesyłka zaadresowana na jego nazwisko. Zdziwiony rozpakował ten niespodziewany przekaz, na którym były napisy w polskim języku. Próbował sobie przypomnieć, kiedy ostatni raz czytał w języku polskim. Zaciekawiony zaczął czytać książkę, to był Pan Tadeusz A. Mickiewicza. Tę niespodziankę sprawiło mu jedno z polonijnych towarzystw w Nowym Jorku, na którego konto latarnik wpłacił kiedyś pieniądze. Lektura Pana Tadeusza budzi wspomnienie, myśl o przeszłości, o korzeniach. Przypomina, kim naprawdę jest. Ogarnięty wzruszeniem Skawiński zapada w sen. Zapomina o zapaleniu latarni na noc. Rano dowiaduje się o niewypełnieniu obowiązku i o rozbiciu płynącej łodzi. W konsekwencji Skawiński traci kolejną pracę w swoim życiu. Znów zmuszony jest stanąć na ścieżkach „tułactwa”.

Problematyka

Przeżycia psychiczne bohatera - opis wartości

Sienkiewicz drobiazgowo opisał przeżycia swojego bohatera. Przedstawił go jako osobę pragnącą przede wszystkim spokoju, wewnętrznego wyciszenia. Skawiński przybywa do Aspinwall jako człowiek zmęczony, znużony, który szuka spokojnej przystani, gdzie mógłby odpocząć i oczekiwać na śmierć. To człowiek poszukujący swojego miejsca na ziemi, namiastki domu, gdzie mógłby się czuć pewnie i bezpiecznie.

Rzeczywiście udaje mu się osiągnąć wewnętrzny spokój. Wiedzie spokojne, monotonne życie na latarni. Niczego nie oczekuje, wyzbywa się pragnień, nie ma żadnych celów. Z przyjemnością przygląda się ludziom i pejzażom „z daleka”, bo wie, że zarówno ludzie jak i przyroda mogą być bardzo okrutni. Nie musi na nikogo liczyć, jest samowystarczalny i to sprawia mu radość.

Sytuacja zmienia się wraz z dostarczeniem mu przesyłki z książkami. Skawiński przeżywa prawdziwy wstrząs psychiczny - płacze, wzrusza się, niemal modli słowami Pana Tadeusza. Odczuwa dojmującą tęsknotę za krajem. Na jawie przenosi się w rodzinne strony. Popada w bardzo dziwny stan psychiczny - omdlewa, oczami duszy widzi rodzinną wieś i siebie jako żołnierza, który wierzy, że wywalczy wolność dla ojczyzny.