Połączenie głosowe
Upewnij się, że masz włączone głośniki i mikrofon
zaprasza Cię do wspólnej nauki fiszek
Akcja rozpoczyna się pod koniec 1647 r., a kończy (epilog) w 1651 r. - bitwa pod Beresteczkiem ma miejsce dwa lata po szczęśliwym zakończeniu historii Skrzetuskiego i Heleny. Wydarzenia rozgrywają się na Ukrainie - na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej.
Jan Skrzetuski (wiadomo ze źródeł historycznych, że rycerz o tym nazwisku przedarł się z oblężonego Zbaraża do króla, dlatego ten pospieszył z odsieczą, potem rycerz ten walczył pod Beresteczkiem - pozostałe fakty dotyczące tej postaci są wymyślone przez autora) - porucznik w służbie księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (którego traktował jak najwyższy autorytet w sprawach wojskowych i politycznych, był mu wierny i bezwzględnie posłuszny, uważał, że służąc mu, wykazuje się patriotyzmem).
Można określić go jako idealnego rycerza, chrześcijanina. Odznaczał się skromnością, męstwem, odwagą, dzielnością, uczciwością, siłą, gotowością do największych poświęceń. Wartością nadrzędną była dla niego ojczyzna, dla jej dobra był gotów poświęcić nawet życie osobiste (sądził, że jego osobiste nieszczęścia są niczym wobec tragedii, jakie spotykały ojczyznę, dlatego np. nie zdecydował się wyruszyć na poszukiwania Heleny, lecz wypełniał obowiązki patriotyczne). Nie buntował się przeciw swojemu losowi, przyjmował z pokorą to, co mu się przydarzało (ufał Opatrzności).
Helena - pochodzi z rodu Kurcewiczów, jej matka zmarła przy porodzie, a ojciec - niesłusznie oskarżony o zdradę - musiał uciekać. Opiekę nad Heleną sprawowała rodzina jego brata, dlatego Bohun, gdy zrzekł się roszczeń wobec Rozłogów (majątku odziedziczonego przez dziewczynę, a zarządzanego przez kniahinię), otrzymał obietnicę ręki Heleny. Ma 18 lat, jest niezwykle piękna. Bohun nie wzbudza w niej pozytywnych uczuć, w każdym razie zachowuje się tak, jakby nim gardziła. Swą godność ceni wyżej niż życie, jest poważna, dumna, wierna, cierpliwa.
Bohun - Kozak, brak precyzyjnych informacji na temat jego pochodzenia; jest bardzo popularny wśród Kozaków, wręcz uwielbiany przez nich (zapewne ze względu na swą odwagę, męstwo, brawurę, waleczność); często nie potrafi nad sobą zapanować - bywa dziki, mściwy. Jest nieszczęśliwie zakochany, pomimo tego, że Helena wiele razy dała mu do zrozumienia, że nim gardzi, wciąż odnosi się do niej z czcią, pozostaje jej wierny. Dla niej zdolny jest nawet znosić upokorzenia (służba u Kurcewiczów). O jego wielkiej miłości świadczy to, że odbudował Rozłogi i w miejscu związanym z Heleną spędził ostatnie lata życia.
Jerzy Michał Wołodyjowski - wierny przyjaciel Skrzetuskiego i Zagłoby, pomimo niskiego wzrostu jest wybitnym żołnierzem, świetnie posługuje się szablą - jest odważny, dyskretny, skromny.
Longinus Podbipięta - szlachcic pochodzący z Litwy, przyjaciel Zagłoby, Wołodyjowskiego i Skrzetuskiego. Posiada niepospolitą siłę, ale jest przy tym dość nieśmiały, skromny, powściągliwy, pokorny. Ślubował, że zetnie za jednym zamachem trzy głowy. Jest dobrym, oddanym przyjacielem. Gotowy jest poświęcić życie dla wyższej sprawy.
Zagłoba - szlachcic, odznaczający się wielkim sprytem, rozwagą, umiejętnością wymyślania forteli, dzięki temu jest w stanie wyjść z największych opresji, mimo iż odwaga nie jest jego mocną stroną; lubi dobre jedzenie i picie (w niemałych ilościach), zabawę.
Rzędzian - pachołek Skrzetuskiego; jego główne cechy to: spryt, umiejętność dbania o własne interesy, rozwaga.
Jeremi Wiśniowiecki - postać z historycznego punktu widzenia dość kontrowersyjna, natomiast w powieści zdecydowanie pozytywna; magnat, dąży do stłumienia powstania kozackiego. Sienkiewicz przedstawił go jako wzorowego, idealnego wodza i polityka; posiada on liczne zalety - jest szlachetny, inteligentny, przewidujący, konsekwentny, odważny, niezwyciężony. Jego żołnierze wręcz uwielbiają go.
Bohdan Chmielnicki - na Ukrainie uznawany za bohatera narodowego, w powieści postać negatywna - jest egoistą, człowiekiem dumnym, dzikim, podstępnym. Nie myśli o Ukrainie, jedynie o własnym interesie, o zaspokojeniu swoich ambicji. Skrzetuskiemu jednak okazał wdzięczność za uratowanie życia.
W powieści występuje narracja trzecioosobowa, narrator jest wszechwiedzący. Ogniem i mieczem to powieść historyczna (świat przedstawiony znany jest autorowi wyłącznie z różnych dokumentów, np.: pamiętników, kronik, roczników oraz z opracowań historycznych; oprócz postaci i zdarzeń fikcyjnych, występują postacie i zdarzenia znane z historii).
Można wskazać następujące cechy powieści historycznej:
- tło obyczajowe, historyczne: rok 1647, wybuch powstania Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego; Sienkiewicz opisał obyczaje szlacheckie XVII-wiecznej Rzeczypospolitej - pospolite ruszenie, ślubowanie (Podbipięta ślubuje, że nie ożeni się dopóki nie wypełni przysięgi), sposób zawierania małżeństw, porwanie panny;
- język: postacie posługują się językiem lekko zarchaizowanym, w który wplecione są wyrazy łacińskie, ale tak, żeby czytelnik z kontekstu mógł zrozumieć tekst powieści.
1. Ocalenie przez Skrzetuskiego życia Chmielnickiemu.
2. Miłość, prośba Skrzetuskiego o rękę Heleny.
3. Skrzetuski jeńcem Chmielnickiego.
4. Odkrycie przez Bohuna zamiaru Kurcewiczów - zemsta.
5. Ucieczka Zagłoby z Heleną.
6. Zdobycie Baru przez Kozaków; umieszczenie Heleny w jarze u Horpyny.
7. Schwytanie Zagłoby przez Bohuna; ratunek ze strony Wołodyjowskiego.
8. Kolejna klęska wojsk Rzeczypospolitej - pod Piławcami.
9. Wolna elekcja; pojedynek Wołodyjowskiego z Bohunem.
10. Nieunikniona wojna.
11. Odnalezienie dziewczyny, jej niepewny los.
12. Oblężenie Zbaraża, śmierć Podbipięty, udana próba Skrzetuskiego wydostania się z twierdzy.
13. Spotkanie Skrzetuskiego z Heleną.
Jan Skrzetuski, wracając z Krymu od chana tatarskiego (pełnił funkcję posła od księcia Jeremiego Wiśniowieckiego), uratował życie pewnemu pułkownikowi kozackiemu, którym, jak się później okazało, był Bohdan Chmielnicki. Stało się to pod koniec 1647 roku na Dzikich Polach (południowo-wschodnie kresy Rzeczypospolitej).
W Czehrynie, w tutejszej karczmie, miała miejsce bójka Skrzetuskiego z niejakim Czaplińskim, wrogiem Chmielnickiego. W jej efekcie Czapliński został wyrzucony za drzwi, natomiast Skrzetuski zwrócił na siebie uwagę szlachty i zyskał nowych przyjaciół: Zagłobę i Longinusa Podbipiętę.
Kilka dni później w drodze do Łubniów, do księcia Wiśniowieckiego, natknął się Skrzetuski na rozbitą kolaskę, którą podróżowały: kniahini Kurcewiczowa i jej piękna bratanica, Helena. Skrzetuski pomógł im. W Rozłogach, dokąd wszyscy dotarli, zatrzymał się na nocleg. Wyznał Helenie, że się w niej zakochał. Ona zapewniła go o swoich uczuciach. Następnego dnia poprosił o jej rękę.
Okazało się jednak, że istnieje pewien problem: w Kurcewiczównie zakochany jest także znany pułkownik kozacki Bohun (dziewczyna nie odwzajemnia jego uczuć) i to właśnie jemu kniahini i jej czterej synowie postanowili oddać dziewczynę (liczyli na to, że uda im się zatrzymać rodzinne, należące do Heleny Rozłogi, co gwarantował w zamian Bohun). Argumenty Skrzetuskiego okazały się jednak na tyle przekonujące, że rodzina Kurcewiczów przystała na jego prośbę (zagroził, że doniesie Wiśniowieckiemu, iż Rozłogi zajmują nieprawni właściciele, którzy w dodatku chcą skrzywdzić krewniaczkę).
Kiedy Skrzetuski dotarł do Łubniów, wysłał do Rozłogów swego pachołka, Rzędziana. Ten przywiózł mu list od Heleny. W tym czasie główne siły Chmielnickiego i Tuhaj-beja znajdowały się na Siczy. Książę Wiśniowiecki miał zamiar wysłać tam posła, który mógłby się zorientować w sytuacji, zbadać nastroje kozactwa. Tej misji, na własną prośbę, podjął się Skrzetuski. Zależało mu na niej tym bardziej, że po drodze chciał odwiedzić Helenę.
W Czehrynie Skrzetuski zorientował się, że sytuacja jest bardzo napięta: wkrótce wybuchnie rebelia kozacka przeciw Rzeczpospolitej. Na czele buntu stanął Chmielnicki, poprosił on o pomoc chana tatarskiego. Skrzetuski czym prędzej wysłał Rzędziana z listem do Kurcewiczów, sugerując im, że powinni schronić się w Łubniach.
Skrzetuski podróżował Dnieprem. W nocy jego oddział został zaatakowany i rozbity przez Kozaków, a on sam dostał się do niewoli. Kozacy przewieźli go do Siczy. Życie uratował mu Chmielnicki, który uznał się jego dłużnikiem - wykupił go od Tuhaj-beja za cztery tysiące talarów i uwolniłby go, jeśliby Skrzetuski zachował w tajemnicy to, co widział w kozackim obozie. Skrzetuski nie przystał na taką propozycję. Chmielnicki próbował wyjaśnić Skrzetuskiemu motywy swojego działania: uznał się on za mściciela wszystkich krzywd, jakie wyrządzili Polacy na Ukrainie. Nie przekonał go jednak. Toteż Skrzetuski nadal pozostawał w niewoli u Kozaków. Był świadkiem zdrady Krzeczowskiego, który ze swym oddziałem przeszedł na stronę Chmielnickiego. Wkrótce miały miejsce dwie przegrane przez wojska polskie bitwy - pod Żółtymi Wodami i pod Korsuniem.
Skrzetuski w końcu został uwolniony przez Chmielnickiego, który zagwarantował mu bezpieczeństwo, wręczając buławę pułkownikowską oraz oddział Tatarów. W drodze powrotnej z Siczy przede wszystkim zajechał do Rozłogów, te jednak zostały spalone. Doszło do tego, ponieważ Rzędzian dostał się w ręce Bohuna, który, przeczytawszy znalezione przy nim listy, domyślił się, że został oszukany przez Kurcewiczów. Bohun wyruszył nie zwlekając do Rozłogów (przyłączył się do niego Zagłoba) i strasznie się zemścił - on sam zabił dwóch Kurcewiczów, a jego ludzie zamordowali kniahinię oraz jej czeladź.
Helena znalazła sprzymierzeńca w osobie Zagłoby, który zorganizował ucieczkę: spoił Kozaków, skrępował rannego Bohuna. Zagłoba i Helena (w męskim przebraniu) skierowali się nie na książęce Łubnie, gdzie spodziewali się pogoni, ale w przeciwną stronę, na Czerkas. Ich ucieczkę w znacznej mierze utrudniła strata koni (zostały zaatakowane przez wilki). Zagłoba jednak nie poddawał się. Zabrał ślepemu lirnikowi i wędrującemu z nim kilkunastoletniemu chłopcu - niemowie ubrania. W ten sposób przebrani, wmieszali się w tłum chłopów kozackich i bezpiecznie powędrowali dalej.
Tymczasem oswobodzony Bohun rozpoczął pościg. Najpierw ruszył w kierunku Łubniów, potem wrócił do Rozłogów. Dwór i zabudowania zostały jednak zniszczone przez okolicznych chłopów, którzy w ten sposób zemścili się za ucisk ze strony Kurcewiczów.
Zagłoba natomiast kontynuował ucieczkę, choć znów musiał się wykazać sprytem: gdy przedostali się na drugi brzeg Dniepru, podstępem zniszczył prom, a ludzie Antona (pościg), próbujący pokonać rzekę wpław, zostali wystrzelani przez chłopów, których podburzył Zagłoba.
Klęska pod Korsuniem spowodowała mobilizację wojsk Wiśniowieckiego. Sytuacja polityczna w państwie skomplikowała się - umarł król Władysław IV. Chmielnicki w takiej sytuacji próbował zawrzeć porozumienie, ale Wiśniowiecki nie godził się na żadne układy. Obie strony rozpoczęły intensywne przygotowania do wojny. Pierwszym jej etapem były bitwy pod Machnówką i pod Słuczą (gdzie wsławili się Skrzetuski, Podbipięta i Wołodyjowski).
Skrzetuski otrzymał polecenie oczyszczenia terenów Zasławia z buntujących się Kozaków. Tam też dowiedział się, że Helena znajduje się w Barze (ulokował ją tu Zagłoba). Zamierzał pojechać po nią, ale dowiedział się, że Bar został zdobyty przez Kozaków.
Helenę odnalazł Bohun. Na jego widok dziewczyna próbowała (nieskutecznie) odebrać sobie życie, raniąc się nożem. Bohun zawiózł ją do odludnego miejsca, Czarciego Jaru, w którym mieszkała czarownica Horpyna (miała ona zapewnić jej opiekę). Wyznał Helenie swą miłość i prosił o wzajemność - bez skutku. Wkrótce musiał stawić się na wezwanie Chmielnickiego.
Skrzetuski wypełniał swoją misję: zbierał informacje o wojskach Chmielnickiego, rozgłaszał wieści o nieuchronnym nadejściu księcia Wiśniowieckiego. Aby wojsko księcia było widziane w wielu miejscach, podzielił swój oddział na cztery grupy. Dowódcą jednej części został mianowany Zagłoba. Po drodze trafił na wesele, na którym upił się do nieprzytomności. Gdy doszedł do siebie, okazało się, że jego położenie uległo znacznemu pogorszeniu: został pojmany przez Bohuna i uwięziony w chlewie. Tam udało mu się oswobodzić z pęt i uciec na strych po drabinie (wciągnął ją za sobą). Kozacy mieli duże problemy z ujarzmieniem go, w tym celu zaczęli nawet rozbierać dach. Zagłoba ocalał dzięki pomocy Wołodyjowskiego, który zaatakował oddział Bohuna. Ranny Kozak nierozpoznany przez Wołodyjowskiego, uciekł.
Rycerze księcia Wiśniowieckiego, wykonawszy zadanie, zjawili się w Jarmolińcach. Tam dotarła wiadomość o klęsce wojsk polskich pod Piławcami. Skrzetuski podążył do Lwowa, miasto mocno przeżywało kolejną klęskę Rzeczpospolitej. Książę Wiśniowiecki objął dowództwo nad tutejszym wojskiem i przygotował miasto do obrony. Następnie udał się do Zamościa, skąd pojechał do Warszawy na elekcję (razem z nim ruszył też Zagłoba i Wołodyjowski).
Wołodyjowski i Zagłoba spotkali się (już w Warszawie) z niejakim Charłampem, zakochanym w Anusi Borzobohatej. Ów Charłamp wezwał pana Michała na pojedynek. Jednak nie doszło do walki między nimi. Stało się tak dlatego, że Wołodyjowski zmierzył się z Bohunem i, jako niezrównany szermierz, pokonał go, zadając mu ciężkie rany. Charłamp pogodził się z Wołodyjowskim.
Królem Polski wybrany został Jan Kazimierz, jego koronacja odbyła się w Krakowie.
Dwaj przyjaciele wyruszyli do Skrzetuskiego z zamiarem przekazania mu zgody Wiśniowieckiego na rozpoczęcie poszukiwań Heleny. Nie zastali go jednak, ponieważ ten wyruszył (w chłopskim przebraniu) na Ukrainę, dołączając do eskorty wojewody Kisiela. Ów wojewoda miał do spełnienia misję, chciał doprowadzić do pokoju. Aby udowodnić dobrą wolę Rzeczypospolitej, wręczył Chmielnickiemu buławę hetmańską oraz czerwoną chorągiew z wizerunkiem orła. Uroczysty charakter tych ceremonii nie wzbudził uznania Skrzetuskiego. O tym, że o pokoju mowy być nie może (wojna rozpocznie się na wiosnę), powiedział wprost Chmielnicki na uczcie, na którą zaprosił pułkowników i posłów.
Skrzetuski poprosił Chmielnickiego o możliwość swobodnego poruszania się po całej Ukrainie i otrzymał zgodę.
Wojna była nieunikniona, toteż obie strony - polska i ukraińska - rozpoczęły zbrojenia. W pierwszych potyczkach, jakie miały miejsce, wsławił się Wołodyjowski.
Wołodyjowski otrzymał od Rzędziana informację, gdzie ukryta jest Helena (w jarze nad Waładynką, niedaleko Raszkowa). Pachołek Skrzetuskiego wiedział o tym, ponieważ opiekował się rannym Bohunem, któremu zdrowie nie wróciło jeszcze na tyle, by przewieźć Helenę do Kijowa. Zlecił zatem wykonanie tego zadania Rzędzianowi, któremu ufał. Aby Horpyna mogła się upewnić, z czyjego polecenia przyjechał, wręczył mu Kozak pierścień, piernacz i nóż. Wówczas Wołodyjowski, Zagłoba i Rzędzian, w kozackim przebraniu, czym prędzej udali się po Helenę. Zabiwszy Horpynę i jej sługę Czermisa, wyruszyli razem z panną w drogę powrotną.
Wówczas zaczęła się wojna, Chmielnicki ruszył pod Konstantynów, a chan do Piławiec.
Po drodze przyjaciele musieli uciekać przed oddziałem Tatarów. Sytuacja stawała się niebezpieczna, zwłaszcza dla Heleny, toteż Rzędzian umknął z nią w step, a Wołodyjowski z Zagłobą starali się przeciwstawić napastnikom. Z opresji wybawiły ich polskie oddziały (Kuszla i Roztworowskiego), które wróciły do Zbaraża, gdzie spodziewano się szturmu Chmielnickiego.
Rozpoczęło się oblężenie Zbaraża. Pierwsza próba szturmu okazała się niepomyślna dla atakujących. Skrzetuski, Wołodyjowski, Podbipięta i Zagłoba walczyli heroicznie. Podbipięta wreszcie miał okazję spełnić swoje przyrzeczenie: pewnej nocy za jednym zamachem ściął swoim wielkim mieczem trzy pogańskie głowy.
Sytuacja w twierdzy stawała się dramatyczna, zaczynało brakować prowiantu i amunicji. Dlatego postanowiono podjąć próbę przedarcia się do króla z informacją o tym, co się tu dzieje. Jako pierwszy wyszedł Podbipięta. Nie powiodło mu się jednak, został zauważony i osaczony przez Tatarów, którzy nie mogli sobie z nim poradzić, dopiero strzały z łuków uśmierciły go. Jego ciało zostało odbite i pogrzebane na cmentarzu zbaraskim.
Jako drugi postanowił zaryzykować Skrzetuski. Po długiej, wielogodzinnej i wyczerpującej przeprawie udało mu się dotrzeć do króla (do Toporowa). Król, wysłuchawszy jego relacji, zarządził natychmiastowy wymarsz wojsk na pomoc Zbarażowi. Wyczerpany Skrzetuski nie był w stanie uczestniczyć w tej wyprawie - pozostał w Toporowie.
Kiedy już poczuł się lepiej, okazało się, że opiekę nad nim sprawował Rzędzian. Powiedział on swojemu panu o tym, że oblężenie Zbaraża zostało przerwane, że zawarto pokój pod Zborowem. Przekazał mu również informacje dotyczące ukochanej. Przebywała ona u pani Witowskiej, kasztelanowej sandomierskiej.
Jan Skrzetuski, razem z Zagłobą i Wołodyjowskim, którzy wkrótce zjechali do Toporowa, wyruszył po Helenę. Spotkali się niedaleko Toporowa, dokąd zmierzał orszak pani Witowskiej. Powitanie ukochanych było bardzo radosne. Z Toporowa mieli udać się z Wiśniowieckim do Lwowa, gdzie zaplanowano ślub młodej pary.
Dwa lata po tych zdarzeniach miała miejsce bitwa pod Beresteczkiem, trwająca trzy dni. W jej efekcie chan uciekał i zabrał ze sobą, jako jeńca, Bohdana Chmielnickiego. Nowym wodzem kozackim został Bohun. Odbudował on Rozłogi, tam zamieszkał i umarł.
Opowiadanie o perypetiach miłosnych dwojga bohaterów nie stanowiło dla autora celu najważniejszego. Chodziło mu przede wszystkim o pokazanie, że dzięki heroicznej walce, wielkiemu męstwu, na jakie ich stać, Polacy mogą odnieść zwycięstwo nad każdym wrogiem. Sienkiewicz tworzy więc postacie idealnych patriotów, zdolnych do najwyższych poświęceń dla swojej ojczyzny (Skrzetuski miłość do kobiety stawia na drugim miejscu, po obowiązkach patriotycznych).
Powieść ta pisana była „ku pokrzepieniu serc”. W okresie, gdy Polska znajdowała się pod zaborami, utwór stanowił wezwanie do podjęcia walki, dawał nadzieję na zwycięstwo, stąd być może pojawiły się kierowane pod adresem autora zarzuty o brak obiektywizmu w prezentacji wydarzeń historycznych, o nieuwzględnianie racji strony kozackiej w konflikcie z Rzeczpospolitą.
Wątek miłosny (miłość Skrzetuskiego i Heleny), ukazany na tle konfliktu polsko - kozackiego (ukraińskiego), zbudowany został według tradycyjnego schematu, znanego z literatury: spotkanie bohaterów, działanie rywala (Bohuna); rozdzielenie ukochanych; różne przygody utrudniające ponowne spotkanie; szczęśliwe zakończenie.
Powieść od momentu, w którym zaczęła się ukazywać (od maja 1883 do stycznia 1884 w odcinkach, jednocześnie w „Słowie” i „Czasie”, dwóch czasopismach) zyskała wielką popularność i uznanie. Czytelnicy docenili barwny, stylizowany na mowę staropolską, język, jakim została napisana, precyzję i plastyczność opisów przyrody, zwłaszcza stepów, sugestywność obrazów bitew, pochodów i pojedynków. Zachęcony wielkim powodzeniem powieści, Sienkiewicz napisał następnie Potop, a później Pana Wołodyjowskiego, które to utwory razem z Ogniem i mieczem skomponowały się w Trylogię.
Teksty dostarczyło Wydawnictwo GREG. © Copyright by Wydawnictwo GREG
Autorzy opracowań: B. Wojnar, B. Włodarczyk, A Sabak, D. Stopka, A Szostak, D. Pietrzyk, A. Popławska, E. Seweryn, M. Zagnińska, J. Paciorek, E. Lis, M. D. Wyrwińska, A Jaszczuk, A Barszcz, A. Żmuda, K. Stypinska, A Radek, J. Fuerst, C. Hadam, I. Kubowia-Bień, M. Dubiel, J. Pabian, M. Lewcun, B. Matoga, A. Nawrot, S. Jaszczuk, A Krzyżek, J. Zastawny, K. Surówka, E. Nowak, P. Czerwiński, G. Matachowska, B. Więsek, Z. Daszczyńska, R. Całka
Zgodnie z regulaminem serwisu www.opracowania.pl, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody autora jest niedozwolone.
Ciekawostki (0)
Zabłyśnij i pokaż wszystkim, że znasz interesujący szczegół, ciekawy fakt dotyczący tego tematu.