Tango (S. Mrożek)

Problematyka

Tematyka

Tematem utworu jest bunt Artura, głównego bohatera, przeciwko światu, jaki wykreowali jego rodzice (Stomil i Eleonora). W imię szeroko rozumianej wolności obalili oni dawny porządek, zasady moralne i obyczajowe, a w miejsce tego stworzyli świat nieuporządkowany, pozbawiony wartości, którymi można by się kierować. Ich dom i życie stanowią doskonały przykład chaosu.

Artur buntuje się przeciwko takiemu stanowi rzeczy, chce powrócić do dawnych zasad, zaprowadzić w życiu rodziny porządek. Jego działanie napotyka opór, formy, które chce przywrócić, są dziś anachroniczne. Artur ponosi klęskę, umiera z rąk Edka, który za pomocą siły terroryzuje całą rodzinę.

Tematyka dramatu:

a) społeczno-obyczajowa - obraz społeczeństwa, które odeszło od zasad obyczajowych i norm moralnych; okazuje się, że dla jednostki, która nie godzi się na taki stan rzeczy nie ma miejsca w świecie, a jej działanie jest skazane na klęskę;

b) polityczna - ostrzeżenie przed władzą opartą na sile i przemocy (totalitaryzm);

c) miejsce i rola sztuki w życiu człowieka - nowatorstwo i eksperymenty w dziedzinie sztuki nie są rozumiane, poddaje się je próbie ośmieszenia i dyskredytacji jako bezwartościowe i niepotrzebne;

d) moralna - przestroga przed niszczącym działaniem siły, która prowadzi do upadku podstawowych norm moralnych i wartości wyższych.

Tango S. Mrożka jako dramat rodzinny

Mrożek przedstawia w dramacie trzypokoleniową rodzinę, co można potraktować jako nawiązanie do mieszczańskiej komedii rodzinnej. Sytuację, która panuje w domu, Artur określa jako chaos i anarchię, buntuje się przeciwko życiu, jakie prowadzą jego rodzice, pragnie przywrócić rodzinie, a zarazem światu, idee i zasady moralne. Jest buntownikiem, który nie godzi się z obowiązującym porządkiem rzeczy, podejmuje samotną walkę o powrót odwiecznych wartości. Motyw buntu został potraktowany przez Mrożka przekornie, w sposób parodystyczny, ponieważ Artur - człowiek młody chce zmieniać swoich rodziców - ludzi skrajnie nowoczesnych - w konserwatystów. Jego postawa nawiązuje do postaw Hamleta W. Szekspira i Konrada z III części Dziadów A. Mickiewicza. Denerwuje go (przedstawiona na początku pierwszego aktu) gra w karty, z wielką pasją i oddaniem uprawiana przez wujka i babcię oraz Partnera z Wąsikiem czyli Edka. Ich zachowanie oraz język, jakiego używają, drażnią Artura. Uważa on, że takie zachowanie nie przystoi już w pewnym wieku, dlatego stosuje wobec nich niekonwencjonalne kary - zmusza babcię do leżenia na katafalku i myślenia o wieczności, a na głowę wuja zakłada klatkę na ptaki. Również rodzice zachowują się w sposób nieodpowiedni. Matka romansuje z Edkiem, jak sama mówi „sypia z Edkiem od czasu do czasu”. Ojciec przez cały dzień chodzi w porozpinanej piżamie, „poziewając i drapiąc się”. Artur usiłuje w jakiś sposób wpłynąć na postawę Stomila, dyskutuje z nim na temat zachowania i zasad jakie powinny obowiązywać. Stomil jest zwolennikiem swobody we wszelkich jej przejawach, uważa, że podstawową zasadą jest: „nie krępować i robić to, na co ma się ochotę. Każdy ma prawo do własnego szczęścia”. Dziwi się Arturowi, że ma tak „zmurszałe poglądy”, bo kiedy on i Eleonora byli młodzi, najważniejszą sprawą był dla nich bunt. Według Stomila „Bunt to postęp w fazie potencjalnej (...). Bunt to opoka, na której postęp buduje kościół swój. Im większy obszar buntu, tym rozleglejsza jest ta budowla”. Artur stwierdza, że nie ma się już przeciw czemu buntować, skoro nie istnieją żadne ograniczenia, „upadły ostatnie normy, przeciw którym można się było jeszcze buntować (...). Brak norm stał się waszą normą”.

Patrząc na swoją kuzynkę Alę Artur wpada na pomysł poślubienia jej, mając nadzieję, że ceremonia ślubna zmusi rodzinę do tradycyjnego zachowania: „wciągnę ich w ślub, a ślub będzie taki, że nie będą mieli innego wyjścia, jak tylko wziąć w nim udział na moich warunkach. Zrobię z nich orszak weselny i mój ojciec będzie się musiał nareszcie pozapinać”. Tłumaczy Ali, że ich ślub pomoże stworzyć system wartości, przywrócić równowagę i harmonię, normy i zasady, które będą bronić kobiety i dzieci przed brutalnością mężczyzn, zmuszać ich do kulturalnego zachowania. Ala nie odpowiada od razu, ale obiecuje zastanowić się nad jego propozycją.

Artur próbuje zmusić Stomila do reakcji na romans Eleonory z Edkiem, mówi, że „ojciec ma rogi jak stąd do sufitu”, podaje mu rewolwer - na wszelki wypadek - i każe iść do pokoju matki. Oczekiwanie na jego powrót przedłuża się, Artur zaczyna się niepokoić, w końcu z impetem wpada do pokoju, w którym przy stoliku grają w karty Eleonora, Eugenia, Edek i Stomil. Artur jest oburzony beztroską ojca, wyciąga z kieszeni jego piżamy rewolwer i terroryzuje nim graczy, spędza ich do salonu i oznajmia o ślubie z Alą. Sprzymierzeńcem Artura w tych działaniach okazuje się być wuj Eugeniusz, któremu Eleonora zarzuca, że jest zdrajcą, „sługusem młodzieży dotkniętej apostolskim szałem”. Artur prosi babcię o udzielenie Ali i jemu błogosławieństwa.

W akcie trzecim dramatu mieszkanie jest wysprzątane, wprawdzie katafalk stoi na swoim miejscu, ale nakryty serwetkami, zastawiony bibelotami, jak zwyczajny kredens. Również rodzina przeszła metamorfozę, są odświętnie ubrani, uczesani, nawet Stomil założył, choć wyraźnie ciasny, garnitur. Do ślubu jednak nie dochodzi, Artur dowiaduje się, że Ala zdradziła go z Edkiem. Myślała, że Artur traktuje małżeństwo z nią jako formalność, bo nigdy nie powiedział, że ją kocha. Załamany Artur chce zabić Edka i ginie z jego ręki.

Portret współczesnej inteligencji w dramacie

W Tangu Mrożek w groteskowy sposób ukazuje znaczenie i miejsce inteligencji we współczesnym świecie. Najstarszą parę inteligentów reprezentują babcia Eugenia i wuj Eugeniusz. Sposób bycia Eugenii zdecydowanie odbiega od tradycyjnego zachowania osób w jej wieku. Zamiast pielęgnować tradycje i umacniać więzi rodzinne, babcia zajmuje się grą w karty. Eugeniusz jest człowiekiem, który zawsze umie dostosować się do sytuacji. Oboje chcą przypodobać się młodym, rezygnują więc z własnych poglądów i własnego zdania. Jednak Eugeniusz sprzyja Arturowi w jego dążeniach przywrócenia dawnego porządku, ale po zabiciu Artura od razu ulega Edkowi. Mówi, że nie podporządkuje się do końca, ale wie, iż jego sytuacja jest uzależniona od opowiedzenia się po właściwej stronie.

Drugim pokoleniem inteligencji są rodzice Artura, ludzie nowocześni, zbuntowani przeciwko konwencjom, normom, zasadom. Uważają, że nie wolno krępować indywidualności człowieka, trzeba robić to, na co się ma ochotę. Opowiadają się za swobodą seksualną, która jest podstawą wolności. Eleonora zdradza Stomila, ale nie wywiera to na nim szczególnego wrażenia. Nie jest ona uosobieniem matki w tradycyjnym rozumieniu, nie potrafi zdecydowanie przeciwstawić się zabójcy syna. „Rozpięcie” Stomila, jego niechlujny wygląd nie jest wyrazem artystycznego nieładu, lecz świadczy o jego lenistwie i bałaganiarstwie.

Najmłodszym przedstawicielem inteligencji jest Artur, który buntuje się przeciwko chaosowi panującemu w rodzinie. Szuka idei. Kiedy babcia umiera, Arturowi przychodzi do głowy, że ideą, która może zmusić do posłuszeństwa jest władza, „Tylko władza jest, choćby niczego nie było”. Według niego władza jest buntem, ale „buntem w formie porządku, buntem góry przeciwko dołom, wyższości przeciwko niższości”. Artur zaczyna rozumieć, że za pomocą władzy można panować nad ludźmi, być panem ich życia i śmierci. Gdy Ala wyznaje, że zdradziła go z Edkiem, chce go zabić, powodowany już nie ideą, ale zazdrością. W rozgrywce z Edkiem ginie, a ten przejmuje władzę.

Pozostali członkowie rodziny nie dostrzegają zagrożenia ze strony Edka, nie robią nic, by przeciwstawić się jego brutalnym rządom. Postać Edka może być symbolem nowych systemów władzy - systemów totalitarnych rodzących się w XX wieku, takich jak: komunizm i nazizm. Z areny dziejowej schodzi inteligencja, ustępując miejsca przedstawicielowi mętów społecznych, który tworzy nową cywilizację opartą na terrorze, zniewoleniu, rządach silnej ręki. Symbolem tej zmiany może być zakończenie utworu - taniec Edka z całkowicie bezwolnym w jego rękach Eugeniuszem nad trupem Artura. Okazuje się, że brak wartości, anarchia, bezmyślne zafascynowanie prymitywną siłą prowadzi do upadku starego świata z wszystkimi jego tradycjami, a na jego miejscu powstaje świat nowy, oparty na terrorze, zastraszeniu i przemocy.

Tango jest dramatem politycznym - ostrzeżeniem przed władzą dyktatorską. Kiedy Artur ponosi klęskę, inicjatywę przejmuje Edek, który w miejsce ideologii Artura wprowadza brutalną siłę: „on myślał dobrze” - mówi o Arturze Edek - „Teraz moja kolej. Wy będziecie mnie słuchać (...). Ale nie bójcie się, byle cicho siedzieć, nie podskakiwać, uważać, co mówię, a będzie wam ze mną dobrze (...). Tylko posłuch musi być”. Po tych słowach rodzina bez słowa protestu podporządkowuje się Edkowi.

Mrożek pokazuje, w jaki sposób przejmuje się władzę, dokonuje zamachu stanu, usuwa ludzi niewygodnych, pokazuje do czego prowadzi brak zgody i solidarności. W zderzeniu z brutalną siłą reprezentowaną przez Edka, inteligencka rodzina Stomila ponosi klęskę, przegrywa.

W utworze dopatrywano się analogii do sytuacji Polski w okresie rządów komunistycznych. Sposób rządzenia, nie branie pod uwagę opinii narodu, siła, zastraszenie, różne formy nacisku, usuwanie z drogi ludzi niewygodnych dla systemu, to tylko niektóre metody stosowane w ustroju totalitarnym.

Groteskowość i absurdalność świata przedstawionego w Tangu