Połączenie głosowe
Upewnij się, że masz włączone głośniki i mikrofon
zaprasza Cię do wspólnej nauki fiszek
Epoka średniowiecza to okres bujnego rozwoju architektury (gł. budownictwa sakralnego). Najwcześniej wykształcił się styl romański (ok. 1000 r.). Budowle romańskie wznoszone były na planie krzyża albo koła (rotundy), charakteryzowały się surową prostotą, podkreślaną przez mury budowane z kwadratowych kamieni, maleńkie okna. Kolumny i portale budynków były bogato zdobione, najczęściej płaskorzeźbami. Z czasem podłużny kształt kościoła zaczyna dominować nad układem centralnym. Najdoskonalszymi zachowanymi zabytkami sztuki romańskiej są: francuskie opactwo Cluny i niemiecka bazylika św. Michała. W Polsce styl romański reprezentują: rotunda Św. Feliksa i Adaukta na Wawelu oraz kościół św. Andrzeja w Krakowie.
Styl gotycki panuje w Europie od XII do XV wieku. Charakteryzuje się stosowaniem żeber krzyżowych i ostrych łuków. Kościoły, zazwyczaj wielonawowe, posiadały wysokie mury i strzeliste wieże, oraz nierzadko bogato zdobione fasady. Konstrukcja budowli symbolizować miała ideę harmonii Boga i stworzenia. Na południu Europy gotyk właściwie się nie przyjął. Najdoskonalszymi przykładami tego stylu są: francuskie katedry w Chartres, w Paryżu (Notre Dame), w Reims, niemiecka w Kolonii, angielska w Canterbury. W Polsce gotyk reprezentuje krakowskie Collegium Maius i Kościół Mariacki, zamek w Malborku oraz budowle Wrocławia i Torunia.
W średniowiecznych rzeźbach i płaskorzeźbach wykorzystywano głównie motywy religijne, zdobiły one portale i ołtarze (w Polsce np. ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim).
Najwybitniejszymi przedstawicielami malarstwa epoki średniowiecza byli: włoski artysta Giotto, którego dzieła cechuje szlachetność barw, umiejętne dodanie emocji postaci, świadome wykorzystanie przestrzeni i perspektywy; reprezentanci szkoły niderlandzkiej - Hubert i Jan van Eyckowie, którzy zapoczątkowali malarstwo olejne oraz Roger van der Weyden, Hans Memling i Hieronim Bosch.
Średniowiecze (z łac. media tempora - wieki średnie) to termin na określenie dziejów w kulturze i historii, obejmujących czasy między starożytnością a nowożytnością. Pojęcie używane było już w wieku XVI przez twórców renesansu, w znaczeniu pejoratywnym. Wieki średnie traktowano jako upadek ideałów kultury antycznej, czas zacofania i ciemnoty. Rehabilitacji epoki dokonał wiek XVIII, a zwłaszcza XIX.
Z historiozofii termin przejęła literatura, stosując go w odniesieniu do tendencji i prądów artystycznych, charakterystycznych dla tego okresu. W epoce średniowiecza powstaje większość literatur narodowych, których świadectwem są przekazy pisemne. Najstarsze zabytki piśmiennictwa wyznaczają początkowe daty w historii literatury poszczególnych narodów. W Polsce od czasów pozytywizmu w badaniach nad średniowieczem koncentrowano się jedynie na przekazach pisemnych. Dopiero w XX wieku J. Krzyżanowski podjął się analizy ustnie przekazywanych utworów, należących do literatury ludowej. Równocześnie badacz ten odszedł od przejętego z historii terminu „średniowiecze”, zastępując go pojęciem - średniowieczny alegoryzm, określającym typowe dla tego okresu tendencje artystyczno-ideowe.
Współcześnie terminu „średniowieczny” używa się zarówno w odniesieniu do kultury i literatury tego okresu, jak i przenośnie, w znaczeniu: starodawny, przestarzały, niekiedy również z pejoratywnym odcieniem - zacofany, ciemny.
Średniowiecze obejmuje okres między V a XV w. Często granice epoki łączy się z wielkimi wydarzeniami historycznymi: upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego (476) oraz rozpadem cesarstwa bizantyjskiego (1453), odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492) i wynalazkiem druku (1450).
W Polsce średniowiecze trwa od X do XV wieku. Za początek epoki przyjmuje się rok 966, datę przyjęcia przez państwo chrześcijaństwa. Pomimo iż do XV wieku język polski ustępuje miejsca łacinie, już w wieku XIII zaczynają się pojawiać, posiadające duże walory artystyczne, teksty w języku narodowym. Początki kultury duchowej, w tym również literackiej, przypadają w zasadzie na czasy rządów Kazimierza Wielkiego.
Pięciowieczny okres polskiej literatury średniowiecznej można podzielić na kilka etapów:
- X-XIII wiek - czas przyswajania średniowiecznych wzorców kulturalnych w literaturze i sztuce, stopniowy rozwój szkolnictwa oraz bibliotek klasztornych i katedralnych - okres dominacji twórczości łacińskiej na terenach polskich, pierwsze teksty w języku narodowym, adaptowanie stylu romańskiego w sztuce,
- wiek XIV - mało znaczący dla literatury, ale doniosły ze względu na rozwój stylu gotyckiego oraz istotne przemiany w rozwoju państwa polskiego, szybki rozwój gospodarczy i kulturalny, rozbudowa miast, założenie w 1364 r. Akademii Krakowskiej.
- wiek XV - przynoszący największą ilość zabytków piśmiennictwa narodowego. Następuje świetny rozwój Akademii Krakowskiej po reformie w 1400 r.
Pierwotnie rozwijająca się w języku łacińskim literatura średniowiecza nawiązywała do tradycji antycznej (Cycerona, Horacego) i starożytnych założeń artystycznych. Dominacja Kościoła w życiu społeczno-kulturalnym decydowała o silnym rozwoju twórczości o charakterze religijnym. Obok tego zaczęła powstawać świecka poezja łacińska. Literatura pisana w językach narodowych pojawiła się około X wieku, przede wszystkim w ośrodkach kultury rycerskiej i dworskiej.
We Francji literaturę w języku narodowym przynosi XI wiek. Rozwija się poezja epicka, liryka, satyra, proza narracyjna i dramat religijny oraz obyczajowy. Starofrancuska poezja epicka obejmowała narodowe heroiczne poematy, zwane chansons de geste (Pieśń o Rolandzie), rycerskie i miłosne romanse z cyklu bretońskiego (Opowieści o Królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, Tristan i Izolda) oraz poematy, wykorzystujące tematykę antyczną. Obok tego rozwija się liryka prowansalska, tworzona przez trubadurów, wykonywana przez żonglerów i minstreli. U schyłku średniowiecza dominuje twórczość poruszająca problemy śmierci i przemijania. Wyrazicielem takich tendencji są żyjący w XV wieku poeci: Karol Orleański i Franciszek Villon (Wielki Testament).
Na obszarze kultury germańskiej, najdoskonalszą realizacją heroicznej epiki jest pochodząca z XIII wieku Pieśń o Nibelungach. Nieco później rozwija się tutaj na dworach niemieckich poezja miłosna, przypominająca swym charakterem lirykę trubadurów. Niektóre z utworów podejmowały także problematykę polityczną i religijną. W okresie od XIV do XVI wieku w południowych Niemczech (gł. w Norymberdze) powstaje poezja o charakterze religijnym i dydaktycznym. Anonimowe utwory świeckie, często biesiadne i satyryczne, tworzą tzw. waganci, wędrujący żacy i klerycy.
W Europie Północnej rozwija się poezja bardów (plemion Celtów w Irlandii, Szkocji i Walii), którzy na dworach książęcych układali utwory opiewające bohaterskie czyny rycerzy. Pochwalne teksty o charakterze okolicznościowym tworzone były przez skaldów zamieszkujących Skandynawię, Anglię i Islandię.
W średniowiecznych Włoszech działały dwie szkoły poetyckie. Pierwszą z nich stanowiła tzw. szkoła sycylijska, której utwory pisane w języku narodowym wzorowane były na poezji prowansalskiej.
Reprezentujący ją poeci tworzyli w I połowie XIII wieku. Nieco później w północnych Włoszech powstała poetycka grupa dolce stil nuovo - słodki nowy styl, której najwybitniejszym przedstawicielem był Dante Alighieri. Poeci ci wykształcili nowy styl włoskiej liryki miłosnej, ukazując uczucia jako wyraz najwyższej doskonałości duchowej. Boska Komedia Dantego stała się pomostem między epoką średniowiecza i renesansu.
Charakter średniowiecza wyznaczają przemiany społeczno-polityczne, zachodzące w całej Europie. Ekspansja chrześcijaństwa i dominacja Kościoła w życiu społeczno-kulturalnym określały religijny charakter sztuki i literatury. Upadek Cesarstwa Rzymskiego oraz wędrówki ludów przyczyniły się do kształtowania ustroju feudalnego i ugruntowania monarchii. Obok twórczości w języku łacińskim (będącym urzędowym językiem w większości krajów) zaczęła powstawać literatura tworzona w nowo kształtujących się na podłożu łacińskim językach romańskich. Życie polityczno-społeczne zdominowane zostało przez walkę o wpływy między władzą świecką a duchowną (spór cesarstwa z papiestwem). Są to czasy licznych konfliktów wojennych i wielkich kontrastów społecznych. Chłopstwo i plebs żyją w prymitywnych warunkach, jednocześnie zaś powstają wspaniałe i okazałe budowle, zamki obronne, następuje rozkwit kultury dworskiej. Średniowiecze jest nękane przez plagi głodu, zarazy i nieurodzaju. Znaczącą rolę odgrywa przede wszystkim rycerstwo i duchowieństwo, co będzie miało duży wpływ na ukształtowanie się osobowych wzorców kultury średniowiecznej: ideału ascety i rycerza. Początkowo centrum chrześcijańskiej kultury staje się Aleksandria, a następnie Rzym.
Początki zorganizowanej państwowości polskiej sięgają połowy X wieku. Przyjęcie przez Mieszka I chrześcijaństwa zapoczątkowało dominację Kościoła na naszych ziemiach oraz tworzenie się ustroju feudalnego. W zasadzie do końca XII wieku kultura umysłowa reprezentowana była przez duchowieństwo, którego przedstawiciele tworzyli wyłącznie po łacinie. Pojawienie się w XIII wieku elementów kultury dworskiej, której nurty krzyżowały się z wpływami religijnymi, zrodziło głębsze potrzeby literackie. Kanonizacja św. Stanisława przyniosła pierwsze utwory hagiograficzne (prezentujące życie świętych). Szybszy i wielostronny rozwój kulturalny nastąpił za panowania Kazimierza Wielkiego (XIV w.), a zwłaszcza dynastii Jagiellonów. Język polski zaczął wówczas na stałe wchodzić do literatury, a religijna do tej pory twórczość nabiera pewnych cech świeckich.
polegał na dążeniu do ujednolicenia całości życia społecznego, politycznego i kulturalnego epoki. Dominacja chrześcijańskiej doktryny religijnej warunkowała charakter sztuki i literatury. Podporządkowana światopoglądowi epoki średniowieczna estetyka była bardzo jednolita. Jednakowe były propagowane we wszystkich krajach wzorce osobowe: ascety i rycerza. Teocentryzm epoki, czyli uczynienie ośrodkiem zainteresowania Boga oraz życia wiecznego, określał zadania literatury i sztuki, która tworzona miała być na chwałę Boską. Jednolitość literatury średniowiecza uwypuklał dobór środków formalnych. Językiem obowiązującym była łacina, która pełniła funkcje narzędzia międzynarodowego porozumienia, a także zdominowała piśmiennictwo epoki. Unifikacji kultury sprzyjała programowa anonimowość tekstów literackich oraz powszechne posługiwanie się alegorią.
Pozorna jednolitość średniowiecza skrywała w sobie jednak liczne sprzeczności. Wyrażały się one ciągłą walką o wpływy między władzą kościelną a świecką (spór papiestwa z cesarstwem), konfliktami pomiędzy rycerstwem, mieszczaństwem a duchowieństwem. Z tej perspektywy feudalny ustrój jawił się, jak pisze J. Krzyżanowski, „jako niestały układ sił wzajemnie przez wieki się zwalczających”. Próby zdominowania życia społecznego i prywatnego przez religię nie rozwiązały antynomii między duchowymi potrzebami człowieka a jego życiem doczesnym i przejawami indywidualizmu. Jednocześnie w literaturze, obok ujednoliconej formalnie i treściowo twórczości łacińskiej, pojawiły się liczne utwory pisane w językach narodowych, które najpełniej wyrażały kulturę, potrzeby i aspiracje społeczeństwa.
Konsekwencją średniowiecznego uniwersalizmu było ówczesne pojmowanie roli poety i sztuki. Anonimowy twórca, piszący na chwałę Boga, pełnić miał rolę odkrywcy i propagatora boskich wiecznych prawd. Religijna w przeważającej mierze literatura kształtowała chrześcijańskie wzorce osobowe, gloryfikowała postawę człowieka, który odrzucając doczesne sprawy, celem swego życia czyni pośmiertne zbawienie. Zadaniem sztuki stało się ukazanie nadrzędnego sensu istnienia.
Średniowieczna sztuka i literatura zdominowane zostały przez alegorię, która stała się w tej epoce podstawowym środkiem poetyckiego wyrazu. Alegoria to artystyczny motyw posiadający podwójne znaczenie: dosłowne i przenośne, czyli alegoryczne. Związek między obydwiema płaszczyznami ma charakter konwencjonalny i ustalony został przez tradycję. Odczytanie alegorii wymaga znajomości kultury, literatury, malarstwa, ikonografii. Sens alegoryczny ma tylko jedno znaczenie, nie może być dowolnie interpretowany. Obrazy alegoryczne służyły w średniowieczu plastycznemu i przystępnemu ukazaniu zawiłych prawd moralnych i religijnych. Abstrakcyjne pojęcia przekładane na wyrazisty literacko motyw, umożliwiały czytelnikowi precyzyjne odczytanie sensu dzieła. Alegoria, pełniąca funkcje dydaktyczne, stosowana była w hagiografii, kazaniach i historiografii. Równocześnie pozwalała ona uniknąć pokusy dowolnego interpretowania prawd zawartych w Piśmie Św. Dominacja alegoryzmu w literaturze epoki określała sposób odczytania tekstu, a w zakresie formy prowadziła do komponowania dzieła na wzór traktatu i częstego posługiwania się bogatym, kwiecistym stylem. Najpopularniejszymi motywami epoki stały się: śmierć (rozkładający się trup z kosą w ręku), diabeł, wędrówka. Ze względu na dominację alegorii w kulturze średniowiecza J. Krzyżanowski literackie tendencje epoki określił mianem alegoryzmu.
Średniowieczna filozofia podporządkowana została teocentryzmowi, czyniącemu ośrodkiem zainteresowania Boga i życie wieczne. Początkowo (do VI wieku) rozwijająca się równolegle z ideami pozachrześcijańskimi, dzięki ustaleniom ojców Kościoła utrwalała swoje wpływy.
Właściwą filozofię chrześcijańską określa się mianem scholastyki. Termin pochodzi od wyrazu „szkoła” (łac. schola). Kierunek ten, wierny wobec niektórych elementów tradycji starożytnej (Arystotelesa), swoje idee podporządkował chrześcijańskim dogmatom wiary. Drogą rozumowych spekulacji objaśniano i uzasadniano prawdy religijne. Za ojca scholastyki uznaje się św. Anzelma, który głosił, że do właściwego poznania prawdy konieczna jest wiara i rozum. Syntezą i hasłem jego poglądów była „wiara poszukująca zrozumienia”. Wiara jest normą dla rozumu, który może ją tylko uzasadniać. Jak pisał sam filozof: „Chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary”.
Św. Augustyn, żyjący na przełomie IV i V wieku, w swojej filozofii nawiązywał do platońskiego idealizmu. Ośrodkiem myśli uczynił Boga: jego pogląd na świat miał charakter teocentryczny. Uznawał oddzielność i równorzędność istnienia ducha oraz ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu (dualizm) oraz wyższość ducha nad materią. Augustyn celem człowieka uczynił poznanie Boga i własnej duszy, które w najdoskonalszy sposób odbywało się bezpośrednio, intuicyjnie, bez rozumowania, dzięki boskiej łasce i oświeceniu. Rozum i wiara wzajemnie uzupełniają się w procesie poznania: „Zrozum, byś mógł wierzyć, wierz, byś mógł zrozumieć”. Filozofię św. Augustyna cechował subiektywizm, dualizm i woluntaryzm (uznanie, że właściwą naturą człowieka jest wolna wola). Konsekwencją takiego podejścia jest przekonanie o sprzecznościach tkwiących w człowieku, w wewnętrznym jego rozdarciu i niepokoju. Zgodne z duchem augustynizmu były np. praktyki ascetyczne (niszczenie ciała w imię przewagi i rozwoju ducha).
Św. Tomasz z Akwinu żył w wieku XIII. Inspiracją dla jego myśli stała się filozofia Arystotelesa. Tomasz, oddzielając pojęcia rozumu i wiary, przedmiotem badań pierwszego uczynił filozofię, a drugiego teologię. W przeciwieństwie do św. Augustyna, istnienia Boga nie uznawał za tezę oczywistą, daną człowiekowi z góry, ale prawdę wymagającą rozumnego, opartego na doświadczeniu dowodzenia. Negując augustiański dualizm duszy i ciała, filozof ten zakładał fizyczną jedność człowieka. Inaczej niż św. Augustyn, głosił pierwszeństwo rozumu przed wolą. Podstawowymi wyznacznikami jego filozofii były: obiektywizm, odrzucenie dualizmu ciała i duszy, intelektualizm i empiryzm (odwołanie się do doświadczenia jako metody poznania). Istotne w jego koncepcji jest przekonanie o istnieniu hierarchii bytów i określonym miejscu człowieka danego stanu w tej hierarchii. Z filozofią św. Tomasza zgodne są ustrojowo-prawne koncepcje drabiny feudalnej oraz zasady scholastyki.
Św. Franciszek z Asyżu, żyjący na przełomie XII i XIII wieku, głosił idee radosnej wiary, wspartej wszechogarniającą miłością do człowieka i całego stworzenia (zwierząt i przyrody). Naczelnymi założeniami postawy franciszkańskiej było miłosierdzie, ubóstwo i braterstwo.
Średniowieczny uniwersalizm, dominacja religii w życiu społeczno-kulturalnym oraz ugruntowanie się ustroju feudalnego przyczyniły się do ukształtowania literackich wzorców osobowych, godnych naśladowania. Należały do nich:
- ideał świętego i ascety, określający reguły życia pobożnego człowieka, który wyrzekając się dóbr doczesnej egzystencji, pokutą, ubóstwem, cierpieniem i dobrymi uczynkami oraz ciągłą myślą o Bogu przygotował się na śmierć, która prowadzić miała do wiecznego zbawienia w niebie. Egzystencja ziemska ascety naznaczona była ciągłą pamięcią o śmierci (memento mori), a jego życie podporządkowane zostało właściwemu przygotowaniu się do godnego chrześcijanina zgonu (praeparatio ad mortem - przygotowanie do śmierci, ars moriendi - sztuka umierania) Literacką realizacją ideału ascety był tytułowy bohater Legendy o św. Aleksym.
- ideał władcy określał przymioty cechujące doskonałego monarchę rządzącego państwem, a więc odwagę, waleczność, mądrość, wierność wobec Boga i religii chrześcijańskiej oraz sprawiedliwość i troskę o poddanych. W literaturze przykładami idealnych władców byli Karol Wielki (Pieśń o Rolandzie) i Bolesław Chrobry (Kronika Galla Anonima).
- idealny rycerz był człowiekiem odważnym, bohaterskim, walecznym, kierującym się honorem. Wierny wobec przyjaciół i damy swego serca, za najwyższe wartości uznawał służbę Bogu, królowi i ojczyźnie oraz świętą walkę w obronie chrześcijaństwa. Najbardziej wyrazistą realizacją tego średniowiecznego wzorca osobowego był tytułowy bohater Pieśni o Rolandzie.
W epoce średniowiecza rozwijały się wszystkie rodzaje literackie. Na północy Europy i we Francji powstała epika heroiczna, ukazująca dzieje wybitnych bohaterów na tle wydarzeń historycznych. Epikę dworską reprezentowały romanse. Liryka odwoływała się zarówno do gatunków charakterystycznych dla twórczości religijnej (hymn), jak i kreowała nowatorskie formy, zwłaszcza w twórczości poetów niemieckich, francuskich i włoskich. Ekspansja chrześcijaństwa prowadzi do rozwoju hagiografii, dziedziny piśmiennictwa zajmującej się opisywaniem żywotów świętych, opartych na legendach i dostępnych materiałach historycznych. Tworzenie się nowych państw i dynastii sprzyja historiografii, której przejawami są kroniki. W środowisku duchowieństwa rozwija się dramat liturgiczny, związany ściśle z obrzędami kościelnymi, odgrywany w świątyniach przez księży i zakonników (np. Nawiedzenie grobu). Późniejszą formą dramatyczną jest misterium (łac. tajemnica), które swoje tematy czerpało ze Starego i Nowego Testamentu. W dawnym kształcie misteria zachowały się w Polsce (Kalwaria Zebrzydowska) i w Niemczech (Oberammergau). Jedynym znanym misterium polskim jest Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (1600 r.). W XII wieku wykształciły się mirakle (łac. cud) przedstawiające cudowne wydarzenia z życia Maryi. Z czasów późnego średniowiecza pochodzą moralitety - utwory o charakterze filozoficzno-dydaktycznym, alegoryczne przypowieści o człowieku, który przez grzechy i upadki dochodzi do cnoty i zbawienia. Najstarszym zachowanym moralitetem jest angielski Everyman (1500 r.).
Teksty dostarczyło Wydawnictwo GREG. © Copyright by Wydawnictwo GREG
Autorzy opracowań: B. Wojnar, B. Włodarczyk, A Sabak, D. Stopka, A Szostak, D. Pietrzyk, A. Popławska, E. Seweryn, M. Zagnińska, J. Paciorek, E. Lis, M. D. Wyrwińska, A Jaszczuk, A Barszcz, A. Żmuda, K. Stypinska, A Radek, J. Fuerst, C. Hadam, I. Kubowia-Bień, M. Dubiel, J. Pabian, M. Lewcun, B. Matoga, A. Nawrot, S. Jaszczuk, A Krzyżek, J. Zastawny, K. Surówka, E. Nowak, P. Czerwiński, G. Matachowska, B. Więsek, Z. Daszczyńska, R. Całka
Zgodnie z regulaminem serwisu www.opracowania.pl, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody autora jest niedozwolone.
Ciekawostki (0)
Zabłyśnij i pokaż wszystkim, że znasz interesujący szczegół, ciekawy fakt dotyczący tego tematu.