Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Streszczenie

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest najciekawszym średniowiecznym utworem polskim. Ma formę dialogu liczącego 498 wierszy. Jej anonimowy autor zaczyna od inwokacji do Boga i prośby o pomoc w napisaniu dzieła. Potem opowiada historię Mistrza Polikarpa, który prosił Boga o łaskę oglądania Śmierci. Ukazała mu się, gdy sam modlił się w kościele. Wygląd zewnętrzny Śmierci ukazany w dialogu nawiązuje do jej średniowiecznych wizerunków z tzw. Tańca śmierci. Przedstawiona jest jako rozkładający się trup kobiecy, okryty chustą. Opis jej jest realistyczny, a postać groźna i groteskowa jednocześnie. Na prośbę Mistrza Polikarpa Śmierć opowiada swe dzieje, począwszy od narodzin w raju, gdy Ewa zerwała jabłko i podała je Adamowi. Odpowiada także na jego pytanie dotyczące powszechności Śmierci, możliwości jej powstrzymania przez lekarzy, sposobów na to, by ujść jej mocy, a także roli Śmierci na Sądzie Ostatecznym. Z jej słów wynika, że ma ona moc nad wszystkimi ludźmi, szczególnie nad grzesznikami, bez względu na ich zamożność i status społeczny. Jej działalność można jednak uznać za pożyteczną, gdyż porządkuje normy moralne, zgładzając grzeszników, wśród których wyróżnieni są mordercy, okrutnicy, rozpustne kobiety, niesprawiedliwi sędziowie, a także inni łamiący śluby, żyjący w pijaństwie i rozwiązłości. Rozmowa w wersji polskiej jest urwana. Jej koniec znamy z przeróbki ruskiej. Mistrz pytał o Sąd Ostateczny, a Śmierć poradziła mu, by służył Bogu, bo gdy przyjdzie po raz drugi, to go pozbawi życia.

W dialogu widoczne są elementy satyry, a jego szczególny związek z życiem objawia się tam, gdzie występują rysy obyczajowe. Przedstawienie postaci jest barwne, żywe - nawet Śmierć jest ruchliwa i pełna energii - i plastyczne, a urywki satyryczne pełne humoru. Cały utwór, poprzez ukazanie tzw. czterech rzeczy ostatecznych (śmierć, Sąd Ostateczny, niebo, piekło) nabiera przy tym cech moralizatorskich.

Problematyka

Związek Rozmowy... ze średniowiecznym „tańcem śmierci”

„Taniec śmierci”, jeden z najpopularniejszych motywów średniowiecznej sztuki, pojawił się, głównie w literaturze i malarstwie w XIV wieku we Francji i w Niemczech (danse macabre, der Totentanz), a następnie w wieku XV rozprzestrzenił się w innych krajach Europy. Motyw ten ukazywał upersonifikowaną śmierć, najpierw w postaci rozkładającego się trupa, a w późniejszych czasach szkieletu, która pociągała za sobą do tańca ludzi wszystkich stanów. „Taniec” symbolizować miał potęgę śmierci, wobec której wszyscy ludzie niezależnie od pochodzenia, majątku i stanowiska stają się sobie równi. Pierwotnie udział w tańcu brały dwadzieścia cztery osoby, ustawione według hierarchii swojej ziemskiej ważności.

Rozmowa... zawiera plastyczny obraz Śmierci, wciągającej w wir taneczny zarówno mądrych, jak i głupich, młodych i starych, bogatych i biednych, duchownych i świeckich, władców i poddanych. Idea polskiego średniowiecznego tekstu w pełni potwierdza wymowę „tańców śmierci”: ukazuje marność i przemijalność doczesnego życia oraz równość wszystkich w obliczu zgonu.

Polikarp - człowiek w obliczu śmierci

Polikarp to człowiek uczony (na co wskazuje określenie Mistrz), który jednak nie jest zbyt inteligentny i mądry. Jak każdy boi się śmierci i naiwnie wierzy, że można jej uniknąć. Dlatego pragnie ją ujrzeć i poznać jej istotę. Gdy Śmierć pojawia się, przerażony Polikarp pada na ziemię. W trakcie rozmowy z alegoryczną postacią Mistrz coraz bardziej zaczyna się bać. Argumenty Śmierci o moralności ludzkiego życia nie docierają do niego, ciągle ma nadzieję, że jego własny indywidualny byt może zostać uratowany i dlatego zadaje rozmówczyni pytanie:

„Mógł li by się skryć przed tobą,

Gdybych się w ziemi chował,

Albo twardo zamurował?”.

Polikarp do końca pragnie ochronić swoją tożsamość, niepewny, zagubiony i przerażony, nie potrafi przyjąć do świadomości oczywistych prawd. Odrzuca postawę rezygnacji i zgody wobec panującego porządku rzeczy. W swej naiwności i przerażeniu jest postacią śmieszną.

Wizja śmierci w utworze

Śmierć w Rozmowie... jest przedstawiona tak jak w „tańcach śmierci” w postaci rozkładającego się trupa kobiety. Autor szczegółowo, w naturalistyczny sposób, opisuje jej odrażający wygląd. Mimo że w trakcie rozwoju akcji Śmierć nie zmienia swojej powierzchowności, to przerażenie wywołane jej widokiem powoli maleje. Czytelnik zaczyna oswajać się z nią, dostrzega jej słabości i śmieszności. Rozmówczyni Polikarpa cechuje się dużym temperamentem i energią. W zależności od nastroju ciągle zmienia swoje zachowania. Czasami jest wobec Mistrza pobłażliwa, innym razem złości się i gniewa. Wymachuje kosą, krzyczy, ironizuje na temat ludzkich przywar. Niektóre z jej uwag dają satyryczny obraz społeczeństwa czasów średniowiecza, głównie zaś upadku moralności wśród duchowieństwa. Śmierć, gadatliwa i pyszna, chwali się swoimi osiągnięciami, ale samochwalstwo przydaje jej śmieszności i czyni mniej groźną. Obraz Śmierci ukazany w Rozmowie... ma charakter groteskowy. Odrażający wygląd i groza rozmówczyni Polikarpa łagodzone są przez jej słabości i komizm postaci. W ten sposób Śmierć staje się czytelnikowi bliższa, bardziej oswojona, nie budzi już takiego strachu. Obnażając słabości, ale i nie tracąc nic ze swojej potęgi, jest bardziej ludzka; jednocześnie wielka i mała, przerażająca i zabawna.

Idea praeparatio ad mortem, czyli przygotowania do śmierci

Dominacja Kościoła i religii w życiu społeczno-kulturalnym średniowiecza wpłynęła na ukształtowanie postawy człowieka, który doczesne życie traktował jako „marność”, a śmierć jako bramę do wieczności. Ludzka egzystencja na ziemi miała być jedynie etapem przygotowującym do prawdziwego życia w niebie. Ciągła myśl o Bogu i sprawach duchowych nakazywała podjęcie działań, które prowadziłyby do wiecznej chwały. Kultura średniowiecza wypracowała szereg zasad określających pobożne i cnotliwe życie na ziemi, zdominowane świadomością nieuniknionej śmierci, która nie oznaczała kresu wszystkiego, ale początek prawdziwego życia. Ciągła myśl o śmierci ( memento mori - pamiętaj o śmierci) oraz konieczność właściwego przygotowania się do życia wiecznego (praeparatio ad mortem - przygotowanie do śmierci) wyznaczały egzystencję człowieka średniowiecza.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią w pełni odpowiada idei „praeparatio ad mortem”. W perspektywie wieczności nieważne są ziemskie przywileje i zaszczyty, wszyscy umierający są sobie równi. Śmierć poucza Mistrza, jak należy żyć, aby uniknąć piekielnych mąk i dostąpić chwały niebieskiej. Jedynie cnotliwe życie i wierne służenie Bogu zapewnia wieczne szczęście. Człowiek, który nie zna godziny swojego zgonu, powinien przez całe życie przygotowywać się do śmierci, gdyż nie wiadomo, kiedy ona po niego przyjdzie. W Rozmowie... nieustannie podkreśla autor potęgę śmierci i niemożności ucieczki przed nią.

Kształt artystyczny

Rozmowa... napisana rymowanym ośmiozgłoskowcem składa się z około pięciuset wierszy. Jej walory artystyczne stanowi bogate, często dosadne słownictwo, plastyka obrazowania, zmysł dramaturgiczny, umiejętnie przeprowadzona analiza ludzkich stanów. Utwór napisany został stylem prostym, komunikatywnym; akcja toczy się wartko i przypomina jednoaktowy dramat. Powagę tematu równoważy humor, ironia i groteska. Realizm utworu przejawia się w barwnych, satyrycznych obrazach ówczesnego życia społecznego. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią stanowi jeden z najdoskonalszych przykładów średniowiecznej poezji polskiej, jest dydaktyczno-moralnym poematem o charakterze satyrycznym.

Opracowania

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią