Wiersze W. Potockiego

Wiersze W. Potockiego

Kto mocniejszy, ten lepszy

Rodzaj literacki: liryka

Gatunek liryki: liryka patriotyczna

W wierszu tym Potocki nawiązuje do sytuacji arian, którzy decyzją nakazu sejmowego z roku 1658 zobowiązani byli przejść na wiarę katolicką lub opuścić granice państwa. Tym, którzy nie podporządkowali się zarządzeniu, konfiskowano majątki. Ze względu na poruszony temat, pierwotny tytuł utworu brzmiał: O kadukach aryjańskich. Potocki, sam niegdyś arianin, nawrócony potem na katolicyzm, wypowiada w swoim wierszu gorzkie refleksje, dotyczące szerzącej się w Polsce

nietolerancji religijnej, krytykując przy tym instytucję Kościoła. Utwór ma formę dialogu między dwoma szlachcicami, z których jeden tłumaczy drugiemu, dlaczego arian spotykają tak ostre represje. W wypowiedziach obydwu rozmówców Potocki zawarł pełne gorzkiej ironii uwagi na temat dominacji Kościoła w Polsce. Jedyną winą arian, za którą ponoszą dotkliwą karę, jest niepodporządkowanie się nakazom Kościoła:

„Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki”

„Czemuż to? - «Bo źle wierzył»”.

Potocki wskazuje na kontrast prawdziwej głębokiej wiary wynikającej z serca człowieka z religijną obłudą. Kościół chroni swoich wyznawców, nawet jeżeli są oni katolikami tylko z nazwy. Wielu zaś arian nie wyrzekło się swojej wiary, godząc się tym samym na znoszenie upokorzeń i represji, co dowodzi ich prawdziwej religijności:

„«Przeczże ten nabożeństwa dla wsi nie odmienił?»

Bo drożej niżeli wieś swoję wiarę cenił”.

Dominacja Kościoła w państwie jest wynikiem liczebnej przewagi katolików. Nietolerancja religijna to skutek panowania prawa silniejszego:

„Nie, żeby oni jaką zasłużyli winę,

Tylko, że słabszy, przeto z nimi za drabinę”.

Jeden z rozmówców dochodzi do wniosku, że wkrótce taki sam los spotka kalwinów, jeżeli tylko grono ich wyznawców wystarczająco się zmniejszy, aby państwo mogło wobec nich zastosować siłę.

Utwór Potockiego jest wyrazem niezgody poety na panujące w Polsce bezprawne praktyki, zawiera krytykę szerzącej się nietolerancji religijnej, której ofiarą padają ludzie prawdziwej wiary, należący jednak do mniejszości religijnych.

Pospolite ruszenie

Rodzaj literacki: liryka

Gatunek liryki: liryka patriotyczna

Przedmiotem krytyki w wierszu jest źle zorganizowany system obronności kraju. Wojsko polskie, pochodzące z pospolitego ruszenia, składa się w dużej mierze z przypadkowych ludzi, pozbawionych patriotyzmu i chęci walki. Opisana przez Potockiego scena rozgrywa się gdzieś na wschodnich terenach Polski, w wojskowym obozie, który staje się przedmiotem napaści Kozaków. Dobosz na rozkaz rotmistrza idzie obudzić śpiących szlachciców i wezwać ich, aby stanęli do walki. Jego działania nie przynoszą jednak zamierzonego skutku. Jeden z przebudzonych żołnierzy wyładowuje swoją złość na doboszu:

„Bij kto s....syna kijem, niech nie plecie!

Kto widział ludzi budzić wpierwospy! (...)”.

Szlachcic oburzony, że rozkazy wydaje mu niższy stanem od niego, odbiera to jako atak na swoją szlachecką wolność i ponownie kładzie się spać, a wraz z nim całe wojsko i rotmistrz. Ukazana przez Potockiego sytuacja jest obrazem mental ności XVII-wiecznej szlachty, która nad dobro państwa i obowiązek służby wojskowej przedkłada własne interesy i źle pojmowane przywileje. „Złota wolność” szlachecka, anarchia i prawo decydowania na sejmikach to najbliższe Sarmatom wartości, prowadzące według Potockiego do rozkładu państwa polskiego. Ironiczny, ale zaprawiony goryczą obraz XVII-wiecznego szlachcica-Sarmaty, cechującego się pychą, warcholstwem, brakiem męstwa i patriotyzmu stanowi jednocześnie przestrogę przed tragicznymi skutkami, jakie taka postawa może przynieść Polsce. Emocjonalne zaangażowanie poety oraz jego nastawienie oceniające wyrażają się w dosadnym słownictwie, które jednocześnie wzbogaca realizm ukazanej sceny.

Zbytki polskie

Rodzaj literacki: liryka

Gatunek liryki: liryka patriotyczna

Wiersz zawiera wyraźną krytykę szlacheckiego trybu życia oraz przestrogę przed skutkami lekkomyślności Polaków. Punktem wyjścia utworu jest postawione w pierwszym wersie pytanie:

„O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?”. Odpowiedzi w formie wyliczeń składają się na dalszą część wiersza. Według Potockiego głównym pragnieniem szlachty jest posiadanie ogromnego majątku, bogacenie się, życie ponad stan i na pokaz. Polacy nie tylko pragną złota i pieniędzy, ale chcą, by ich bogactwo było widoczne dla innych. Pragną odziać służbę w srebro, a komnaty przyozdobić brokatem (kosztowny materiał) i złotem. Kobiety marzą o drogich kamieniach i wykwintnej biżuterii, złotą nicią zdobionych sukniach i trzewikach. Szlachta, mająca upodobanie w wystawnym życiu, tęskni za obfitymi ucztami, karetami, liczną, strojną służbą i bezkrytycznie przyjmuje cudzoziemskie wzorce. Wszystkie wymienione przez Potockiego pragnienia Polaków są świadectwem ich przywiązania do wystawnego życia. Złoto, perły, diamenty, bogate stroje, aksamity, brokaty to przedmioty zbytku i jednocześnie symbol przedkładania wartości materialnych nad duchowe oraz interesu prywatnego nad dobro publiczne. Krytyczny w swej wymowie obraz marzeń szlacheckich kontrastuje poeta z tragiczną sytuacją polityczną kraju:

„O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża,

Choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża”.

Poeta wytyka Polakom brak patriotyzmu i zaangażowania w sprawy narodu. Podczas gdy jedni bogacą się, gromadząc zbędne do życia przedmioty luksusu, inni żyją w biedzie lub umierają za ojczyznę („Choć na borg umierają żołnierze niepłatni”). Prywata i bezmyślność cechujące szlachtę polską przyczyniają się do osłabienia i tak już zagrożonego politycznie państwa. Krótkowzroczność Polaków, przywiązujących nadmierną wartość do pieniędzy, nie liczących się z tragiczną sytuacją kraju, może stać się przyczyną upadku państwa. Kiedy zginie kraj nękany brakiem pieniędzy i sił potrzebnych do obrony, przepadną także majątki i pozycja szlachty:

„Że te wszystkie ich pompy, wszystkie ich splendece (z wł. wspaniałości)

Pogasną jako w wodzie utopione świece”.

Potocki ostrzega Polaków, uświadamiając im, że brak dbałości o sprawy polityczne kraju prowadzi do upadku ojczyzny, a tym samym unieszczęśliwia jej mieszkańców. Troszcząc się o kraj, troszczymy się również o siebie samych, dopóki bowiem ojczyzna jest bezpieczna i silna, Polacy mogą czuć się szczęśliwi.

Transakcja wojny chocimskiej

Rodzaj literacki: epika

Gatunek epiki: poemat epicki

Część pierwsza. Narrator ujawnia się w inwokacji, w której stwierdza, iż chciałby opowiedzieć (transakcja) potomnym, czyli następnym pokoleniom o waleczności polskich żołnierzy, którym przyszło zmierzyć się z Turkami.

Część czwarta. Bohaterem jest Jan Karol Chodkiewicz, hetman wielki litewski, naczelny wódz chocimskiej wyprawy przeciw Turkom w 1621 roku. Hetman zwraca się do żołnierzy mających przystąpić do walki z Turkami, podkreśla, że chce mówić w sposób prosty i zwięzły. Następnie wspomina o powinnościach żołnierzy, którzy mają bronić kobiet, wiary chrześcijańskiej, złotej wolności, ojczyzny, którą porównał do utrapionej (strapionej, znękanej) matki. Zachęca polskie wojsko do walki pomniejszając odwagę i męstwo Turków, którzy przede wszystkim zajmują się handlem, są kupcami, rzemieślnikami a nie wojownikami. Podkreśla fakt, iż Polacy wywodzą się od starożytnego plemienia Sarmatów, wspomina Bolesława Chrobrego, który dzięki waleczności był w stanie pokonać nieprzyjaciół Polski.

Część szósta. Jest to opis bitwy, która została przedstawiona w sposób realistyczny, plastyczny, a nawet makabryczny.

„Pełno ran, pełno śmierci; wiązną konie w mięsie,

Krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie;

Ludzie się niedobici w swoich kiszkach plącą;

Drudzy chlipią z paszczęki posokę gorącą”.

Pomimo liczebności wojsk i zapału Turcy nie są w stanie pokonać Polaków, za którymi stoi miłosierny Bóg, a On nie pozwoli, aby zwycięstwo odnieśli poganie.

Problematyka

Poezja nurtu ziemiańskiego

Wacław Potocki to przedstawiciel nurtu ziemiańskiego, czyli sarmackiego w literaturze polskiego baroku. Sarmatyzm obejmował zarówno obyczajowość, jak i kulturę duchową i umysłową Polski od schyłku XVI wieku aż po czasy rozbiorów.

Sarmaci uważali się za spadkobierców rycersko-ziemiańskich tradycji Polski a nawet i Słowian, toteż dużą wagę przywiązywali do dawnych obyczajów, tradycji, z niechęcią odnosili się do cudzoziemszczyzny, cechowała ich ksenofobia, brak tolerancji.

Problem nietolerancji

Epoka w której żył i tworzył Potocki to czasy nietolerancji, kontrreformacji i ostrych walk religijnych. W Polsce nie dochodziło do wojen religijnych, jednak został wydany edykt skazujący arian (braci polskich) na wygnanie lub zmianę wyznania. Biografie niektórych polskich twórców barokowych mogą posłużyć jako przykład odzwierciedlający funkcjonowanie tego edyktu, na przykład Jan Andrzej Morsztyn przeszedł z kalwinizmu na katolicyzm, co ułatwiło mu polityczną karierę, Zbigniew Morsztyn po uchwale dotyczącej arian opuścił ojczyznę i osiedlił się w Prusach Książęcych, na katolicyzm zmuszony był również przejść Wacław Potocki. Problem nietolerancji poruszył Potocki w wierszu Kto mocniejszy, ten lepszy.

Wacław Potocki wywodził się z warstwy szlacheckiej, toteż przede wszystkim do szlachty kierował swoje wiersze. Ostrzegał w nich przed złym wykorzystywaniem złotej wolności, bo może to przynieść szkodę wszystkim ludziom. Ten problem szczególnie został uwypuklony w wierszu Veto albo nie pozwalam.

Obraz Polaków w wierszach Potockiego jest przygnębiający. Krytykuje ich przede wszystkim za egoistyczną postawę wobec państwa, lekkomyślność, rozrzutny tryb życia, kiedy to w myśl przysłowia „Zastaw się, a postaw się” wydawano pieniądze na stroje, klejnoty, bankiety. Taką charakterystykę polskiej szlachty można odnaleźć w wierszu Zbytki polskie.

Potocki w sposób krytyczny oceniał postępowanie polskiego społeczeństwa, ten pesymizm doprowadził poetę do apokaliptycznej wizji Rzeczpospolitej, a jako przykład może posłużyć wiersz Niechaj śpi pijany. Utwór zawiera elementy symboliczne: diabeł to wszelkie zło, które rozpanoszyło się w Polsce, pijany świat to ludzie, którzy nie potrafią żyć rozsądnie trzeźwo ocenić sytuacji, w jakiej się znajdują, zaś ten, który „szczeka” to poeta nie mogący pozostać obojętnym wobec takiego stanu rzeczy, chce obudzić pogrążony w letargu naród, jednak jego działanie spotyka się z ogólną wrogością.

Barokowy epos rycerski

Krzepiący obraz polskich Sarmatów można odnaleźć w utworze Transakcja wojny chocimskiej, który miał być poematem „ku pokrzepieniu serc”. Jest to przykład barokowego eposu rycerskiego. W utworze można odnaleźć nawiązanie do średniowiecznego etosu rycerskiego. Rycerz był to człowiek, który miał za zadanie bronić swojego pana i jego posiadłości, Kościoła, walczyć w imię prawdy, kierować się honorem, otaczać czcią i szacunkiem damę swojego serca. Pomiędzy wzorem rycerza wykreowanego przez Potockiego, a wzorem średniowiecznego rycerza istnieją zarówno podobieństwa, jak i różnice. W utworze Potockiego, podobnie jak w utworach ze średniowiecza, ukazany jest obraz żołnierzy, którzy mają walczyć w obronie ojczyzny, wiary chrześcijańskiej

„Wam ubogich poddanych chrześcijańskie gminy,

Ojczyste na ostatek ściany i kominy

Pokazuje z daleka Matka utrapiona”

Podsumowanie

Twórczość Potockiego należy do sarmackiego nurtu polskiej poezji barokowej. Tematyka utworów poety jest bardzo rozległa. Potocki, wnikliwy obserwator życia polityczno-społecznego, krytykuje wady stanu szlacheckiego, niedostatki w systemie prawnym, polityczną słabość kraju. Ostrzega przed skutkami błędnego postępowania, mogącymi doprowadzić do upadku Rzeczypospolitej. Przywołuje pozytywne postacie dawnych Sarmatów, stawiając ich za wzór współczesnej sobie szlachcie. Winą za osłabienie państwa i upadek tradycji i obyczajów w dużym stopniu obciąża magnaterię. Przedmiotem krytyki poety staje się także instytucja Kościoła, w którym teoria rozmija się z praktyką religijną. Jako były arianin Potocki szczególnie ubolewa nad szerzącą się nietolerancją religijną i tragicznym losem innowierców. Wiele utworów zawiera gorzkie refleksje, dotyczące stanu świadomości Polaków oraz rozważania, będące wynikiem doświadczeń dojrzałego człowieka i poety. Utwory Potockiego w dużej mierze stanowią parafrazy dzieł obcych pisarzy, poeta wzbogaca je jednak rodzimymi realiami i własnymi przemyśleniami. O artystycznej wartości dzieł Potockiego stanowią: żywy, barwny język, niejednokrotnie zbliżony do mowy potocznej, często dosadny i wulgarny, plastyczność obrazowania, wartka narracja. Bogactwu tematycznemu utworów barokowego poety towarzyszy wielość form gatunkowych. Potocki tworzył utwory krótkie: fraszki, drobne wiersze, pieśni, ale w jego dorobku znalazły się też obszerne poematy oraz romanse.