Połączenie głosowe
Upewnij się, że masz włączone głośniki i mikrofon
zaprasza Cię do wspólnej nauki fiszek
Nazwa epoki pochodzi z języka portugalskiego, w którym wyraz „barocco” oznacza nieregularną perłę o dziwnym kształcie. W języku włoskim tego samego słowa używa się na określenie czegoś przesadnego i napuszonego. Już sam termin wskazuje więc na charakter sztuki i literatury epoki - dziwnych, wyrafinowanych formalnie, cechujących się asymetrią, nieregularnością. Pojęcie baroku pojawia się w wieku XVIII, a utrwala dzięki Der Cicerone (1855) Jacoba Burckhardta, w którym nowe, dziwaczne tendencje w sztuce włoskiej końca XVI wieku określa autor jako wynaturzenie reguł renesansu. Terminem „barok” określa się wszystkie zjawiska w sztuce zaistniałe między renesansem a klasycyzmem i oświeceniem. Ustalenie granicznych dat epoki nie jest proste, gdyż barok rozwija się w różnych krajach w sposób niejednorodny. Pierwsze jego przejawy pojawiają się w Hiszpanii i we Włoszech w połowie XVI wieku, rozkwit epoki przypada na przełom XVI i XVII wieku. We Francji barok kończy się w połowie XVII wieku, zaś w Polsce trwa do końca wieku XVIII. Sztuka baroku, tworzona w opozycji do estetyki renesansowej, charakteryzowała się różnorodnością tematów i form w zależności od kręgu kulturowego, w którym powstawała. Na określenie nowych tendencji w różnych krajach używano odmiennych terminów: gongoryzm w Hiszpanii, marinizm we Włoszech, sarmatyzm w Polsce, niejednokrotnie barok pojmowano także jako sztukę kontrreformacji.
W epoce baroku doszło do znaczących przemian o charakterze społeczno-religijnym oraz licznych wojen (m.in. wojna trzydziestoletnia 1618-1648). Renesansowe nurty reformacyjne uległy załamaniu, a Kościół podjął próby reorganizacji i jednocześnie starał się odzyskać swoją dawną pozycję. Na trwającym w latach 1545-1563 soborze trydenckim postulowano wzmocnienie władzy papieskiej, podjęcie działań zmierzających do ugruntowania wiary oraz konieczność przeciwdziałania reformacji. Utrwalanie zasad religii katolickiej miało się odbywać m.in. poprzez sztukę o charakterze sakralnym, głównie architekturę, malarstwo, rzeźbę oraz literaturę. Stając się surowym i krytycznym mecenasem sztuki Kościół propagował powrót do ideałów estetycznych średniowiecza, a głównym kryterium oceny wartości dzieł artystycznych uczynił „przystojność” i zgodność z nakazami religijnymi. Wiele dzieł sztuki uległo zniszczeniu, a ogłoszeniem Indeksu ksiąg zakazanych zapoczątkowano kościelną cenzurę. Wszystkie te zjawiska, zmierzające do przeciwdziałania refor macji, określa się mianem kontrreformacji. Szczególną rolę w realizowaniu haseł nowego nurtu miał odegrać zakon, utworzony w 1534 roku przez Ignacego Loyolę - Towarzystwo Jezusowe, którego członków zwano jezuitami. Pomimo silnej pozycji Kościoła znaczącą rolę w rozwoju kultury barokowej odegrały także ośrodki świeckie, głównie dwory królewskie i magnackie, kształtujące gusty i sprawujące opiekę nad literatami.
Kryzys renesansowego humanizmu, który ośrodkiem zainteresowania czynił człowieka ze wszystkimi jego potrzebami i nieograniczonymi możliwościami rozwoju, decydująco wpłynął na zmianę świadomości w epoce baroku. Wzrost znaczenia Kościoła w życiu społecznym i politycznym oraz umacnianie władzy państwowej sprzyjały rezygnacji z odrodzeniowego antropocentryzmu na rzecz teocentryzmu, zgodnie z którym uznawano Boga i religię za centralne wartości w życiu człowieka. Barokowa filozofia, mimo pewnych podobieństw, różniła się jednak od średniowiecznej. Podczas gdy w średniowieczu traktowano życie doczesne jako etap, który człowiek powinien poświęcić na przygotowanie się do życia wiecznego, w baroku dostrzeżono dwoistość jednostki rozdartej między potrzeby ciała i duszy, zwracając jednocześnie uwagę na dramat człowieka obdarzonego wolną wolą i skazanego na dokonywanie samotnych wyborów w obliczu Boga. Przekonanie o znikomości i ulotności dóbr życia doczesnego (motyw vanitas - marności) sąsiaduje w barokowej literaturze z fascynacją zmysłową miłością i urokami życia towarzyskiego oraz dworskiego. Owe sprzeczności, określające świadomość człowieka i jego „wewnętrzne rozdwojenie”, ugruntowane zostały przez myśl filozoficzną epoki.
Filozofowie XVII wieku podejmowali, podobnie jak w średniowieczu, zagadnienia metafizyczne, dotyczące natury Boga, jednocześnie próbując ująć w jednym systemie Boga i naturę. Niewątpliwie jednym z najwybitniejszych myślicieli XVII wieku był Kartezjusz, który podstaw wiedzy nakazywał szukać w człowieku i jego wolnej myśli, nie zaś w świecie zewnętrznym i doświadczeniu. Słynne zdanie Kartezjusza: „Myślę, więc jestem” („Cogito ergo sum”) wskazywało na niepodważalność istnienia myślącej jaźni. Dla filozofa źródłem poznania był zatem rozum, a nie zmysły. Kartezjusz wskazywał także na dualizm (oddzielne istnienie) Boga i stworzenia, ducha i materii, człowiekowi przyznawał wolność jego woli, propagował sceptycyzm (postawę wątpiącą i ostrożną) w procesie zdobywania wiedzy i poznawania.
Następcą Kartezjusza był Blaise Pascal, który, negując doskonałość poznania rozumowego, nadrzędną rolę przyznawał „sercu” i wierze: „Serce ma swoje racje, których rozum nie zna”. Pascal nie przeprowadzał dowodów na istnienie Boga, ale wychodził z założenia, że korzystniej jest w Boga wierzyć, bo jeśli On jest, to nasza wiara zostanie nagrodzona. Wierząc nic nie tracimy, nie wierząc możemy stracić wszystko. Filozof oddzielał Boga od materii, uznając jego wyższość nad stworzeniem. Przyjmował także dualizm jednostki, która składa się z ciała i myśli. Będąc istotą kruchą i słabą, człowiek jest według Pascala silny, ma bowiem świa domość, łaskę i miłość: „Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina myśląca”.
W europejskiej literaturze baroku daje się zauważyć współistnienie różnych koncepcji i nurtów literackich. Generalnie twórczość epoki można podzielić, w zależności od środowiska, w jakim powstawała, na religijną i świecką (dworską).
Oddziaływanie kontrreformacji, dążącej do umocnienia władzy Kościoła i ugruntowania wiary katolickiej, sprzyjało wzrostowi zainteresowania relacjami między Bogiem i człowiekiem. Rozwój mistycyzmu, którego przedstawiciele wierzyli w możliwość bezpośredniego intymnego kontaktu ze Stwórcą, wpłynął na kształtowanie się poezji, której tematem były wewnętrzne przeżycia człowieka wierzącego. Dużą rolę w formowaniu się tego nurtu, zwanego poezją metafizyczną, odegrały pisma hiszpańskich mistyków: Teresy z Ávila, Jana od Krzyża i Ludwika z Granady. Poeci nurtu metafizycznego, który najsilniej rozwinął się w Anglii w XVII wieku, rozważania natury filozoficzno-religijnej ujmowali najczęściej w wyszukaną barokową formę stylistyczną.
W środowiskach dworskich kształtowały się nowe nurty poetyckie, które w różnych krajach opierały się często na podobnych założeniach. Najważniejsze z nich to:
- manieryzm - nurt charakterystyczny dla sztuki i poezji włoskiej, rozwijający się pomiędzy renesansem a barokiem właściwym w XV wieku. Manieryzm był reakcją na poetykę renesansu, zwłaszcza klasyczne reguły umiaru i harmonii. Cechował się bogactwem formalnym, przepychem, dekoracyjnością;
- gongoryzm (kultyzm) - kierunek w barokowej poezji hiszpańskiej, którego nazwa pochodzi od nazwiska poety L. Gongory, charakteryzujący się bogactwem formalnym, stosowaniem wyszukanych metafor, operowaniem zaskoczeniem i niespodzianką oraz niezwykłym językiem;
- marinizm - kierunek poetycki stworzony przez włoskiego poetę G. Marin, charakteryzujący się wirtuozerią formalną, wyrafinowanym słownictwem, dowcipem słownym i elegancją. Według Marina głównym celem poezji powinno być wzbudzanie zdumienia. Twórczość Marina, obejmująca głównie erotyki, wywarła znaczący wpływ na literaturę barokową, także polską (J. A. Morsztyn);
- konceptyzm - bliski marinizmowi i gongoryzmowi kierunek poetycki, rozwijający się we Włoszech i w Hiszpanii, którego głównym założeniem było konstruowanie utworów poetyckich w oparciu o wyszukane koncepty, czyli oryginalne pomysły kompozycyjne lub stylistyczne, mające zadziwić czytelnika. Idee konceptyzmu wpłynęły nie tylko na rozwój poezji świeckiej, ale także religijnej;
- preciosité (fr. wykwintność) - nurt XVII-wiecznej poezji francuskiej bliski marinizmowi i konceptyzmowi, związany ze środowiskiem dworskim. Główny mi wyznacznikami kierunku były: wykwintność, elegancja, subtelny dowcip, wirtuozeria formalna, wyszukane obrazowanie oparte na konceptach. Utwory poetyckie, niezwykle kunsztowne formalnie, tworzone były zazwyczaj w celach okolicznościowych, związanych z konkretnymi wydarzeniami życia dworskiego.
Barok był reakcją na renesansowe ideały estetyczne, które z czasem spowszedniały i nie przystawały już do nowych niespokojnych czasów. Twórcy barokowi nie negowali wielkości artystów renesansowych, wielokrotnie nawiązywali do formalnych i stylistycznych środków poprzedniej epoki, znacznie je rozszerzając. Harmonii, umiarowi przeciwstawiali bogactwo formy, przepych, ozdobność, dziwność. W pierwszej fazie baroku nie powstała żadna teoria literacka, rozważania na temat nowej poetyki pojawiły się dopiero w dojrzałej fazie epoki. Najwybitniejszymi teoretykami byli E. Tesauro oraz B. GraciÁn, a w Polsce M. K. Sarbiewski (De acuto et arguto..., O poezji doskonałej). Nowatorskie koncepcje dotyczyły zwłaszcza języka poetyckiego i kompozycji utworu. Do podstawowych cech i wyznaczników stylu barokowego należą:
- alegoria, która uzyskiwała nowy kształt w zależności od inwencji twórcy;
- koncept (łac. conceptus - ujęcie) - oryginalny pomysł kompozycyjny lub stylistyczny mający na celu zaskoczenie czytelnika i wytrącenie go ze stereotypowego sposobu myślenia (zob. np. Sonet do trupa J. A Morsztyna);
- ozdobne bogate słownictwo, obfitujące w skomplikowane metafory;
- inwersja - przestawny szyk zdania;
- przerzutnia - przeniesienie logicznej części zdania do następnego wersu;
- antyteza - skontrastowanie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo części wypowiedzi np. „Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze” (J. A. Morsztyn Do trupa);
- paradoks - sformułowanie sprzeczne z potoczną opinią, w którym ukryta jest głębsza myśl filozoficzna, psychologiczna itp., najczęściej pomysłowe i zaskakujące np.: „Nie ma niedyskretnych pytań, są tylko niedyskretne odpowiedzi” (O. Wilde);
- oksymoron - kontrastowy związek wyrazów nieprzystających znaczeniowo do siebie, najczęściej rzeczownik z przymiotnikiem lub czasownik z przysłówkiem np. „gorący lód”;
- puenta - zaskakujące zakończenie utworu, często w postaci konceptu lub paradoksu, odznaczające się nagłym zwrotem myślowym, którego czytelnik się nie spodziewał (np. puenta Do trupa J. A. Morsztyna);
- anafora - rozpoczynanie każdego wersu lub zwrotki od tego samego wyrazu;
- epifora - kończenie wersu lub zwrotki tym samym wyrazem;
- hiperbola (przesadnia) - wyolbrzymienie i przesadne uwypuklenie jakiejś cechy np. „umieram z głodu”;
- nagromadzenie wyrazów i określeń, wyliczenia;
- gradacja - wyliczenie pojęć, określeń lub obrazów i uszeregowanie ich według stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;
- peryfraza - zastąpienie nazwy, wyrazu dłuższym określeniem;
- styl makaroniczny - komponowanie tekstu z fragmentów w różnych językach występujących na równych prawach;
- barbaryzmy - pojedyncze wtrącanie w tekście obcojęzycznych wyrazów lub sformułowań;
- używanie wyrazów przestarzałych (archaizmów) i dosadnych (wulgaryzmów).
Formalna wirtuozeria utworów barokowych stawała się niekiedy celem samym w sobie, ukrywającym błahą, niewiele znaczącą treść.
Twórcy epoki baroku przyjęli wiele gatunków epok poprzednich nadając im często nowe formy. Poeci epoki posługiwali się sonetem, elegią, sielanką, hymnem, rondem. W epice rozwijał się epos, romanse rycerskie i pasterskie, pamiętniki oraz relacje z podróży. W teatrze znaczącą rolę odegrała opera oraz dramaty o charakterze religijnym (hiszpańskie auto sacramentales) a także utwory świeckie.
Pierwsze zwiastuny nowego nurtu pojawiają się w Hiszpanii i we Włoszech. Najwybitniejszym przedstawicielem włoskiej poezji był Giambattista Marino (1569-1625), autor m.in. poematu Adone oraz Torquato Tasso (1544-1595), twórca poematu epickiego pt. Jerozolima wyzwolona.
W Hiszpanii obok poezji reprezentowanej przez Luisa de Gongorę, rozwija się bujnie twórczość dramatyczna. Jej najwybitniejszymi przedstawicielami są Lope de Vega (1562-1635), autor m.in. Owczego źródła oraz Pedro Calderon de la Barca (1600-1681) twórca m.in. Życia snem, Wielkiego teatru świata, Księcia niezłomnego. Parodię wielkich eposów rycerskich stworzył Miguel de Cervantes (1547-1616) w Don Kichocie, którego główny bohater żyje w świecie fantazji literackiej i, aby zdobyć sławę oraz serce swojej wybranki Dulcynei, walczy z wiatrakami.
Tendencje barokowe wywarły wpływ na literaturę elżbietańską w Anglii, a więc także na twórczość żyjącego na przełomie epok Williama Szekspira (1564-1616), autora m.in. tragedii (Makbet, Hamlet) oraz komedii (Sen nocy letniej). W Anglii XVII wieku tworzą także John Milton (twórca Raju utraconego) oraz dramaturg Ben Jonson. Krajem, w którym barok wygasa najszybciej, ustępując miejsca klasycyzmowi, jest Francja. Na XVII wiek przypada twórczość dwóch wybitnych dramaturgów - Pierre’a Corneille’a (1606-1648) autora m.in. Cyda, oraz reprezentującego już klasycyzm, Jeana Racine’a (Fedra).
Epoka baroku to także czas powstania i rozwoju opery łączącej w sobie elementy różnych rodzajów sztuk. Jej ojczyzną były Włochy, ale opera bardzo szybko stała się popularna w innych krajach, również w Polsce, gdzie w Warszawie, dzięki staraniom Władysława IV, powstał teatr operowy.
Barokowa sztuka, głównie architektura, rzeźba i malarstwo, cechowała się przepychem ornamentacyjnym, bogactwem formy, dynamizmem, upodobaniem do kontrastów, przemieszaniem kategorii estetycznych (np. piękna i brzydoty), trójwymiarowością. Barokowa architektura, zarówno sakralna jak i świecka, wyróżniała się mnogością elementów dekoracyjnych oraz przepychem. Najwybitniejszymi architektami epoki we Włoszech byli G. L. Bernini i F. Borromini. Barokowe kościoły, budowane najczęściej na planie krzyża łacińskiego, pełne rzeźb i złoceń, wyróżniała fasada złożona z dwóch kondygnacji. Najdoskonalszymi zabytkami tego okresu są niewątpliwie: jezuicki kościół Il GesÙ oraz umieszczona przed bazyliką św. Piotra w Rzymie kolumnada projektu Berniniego. W Polsce w stylu barokowym wybudowane zostały m.in. krakowskie kościoły św. Anny oraz św. Piotra i Pawła. W architekturze świeckiej pojawia się typ pałacu usytuowanego między dziedzińcem a ogrodem. W Polsce z tego okresu zachowały się pałace w Wilanowie, Ujeździe, Potockich w Łańcucie oraz Zamoyskich w Zamościu. Barokowe malarstwo, pełne dynamizmu, ekspresji, którego twórcy wykorzystywali efekty świetlne oraz soczyste barwy, reprezentowane było m.in. przez twórczość Piotra Pawła Rubensa (1577-1640), Rembrandta van Rijna (1606-1669), A. Van Dycka (1599-1641) - artystów flamandzkich oraz malarza hiszpańskiego Diego Velazqueza (1599-1660).
Początkowo, zwłaszcza w epoce oświecenia, ale także w wieku XIX pojęcia „barok” używano w sensie negatywnym i oceniającym, jako terminu na określenie upadku kultury, zacofania, zepsucia smaku i zwyrodnienia ideałów sztuki renesansowej. W zasadzie dopiero w XX wieku doceniono znaczenie sztuki i literatury barokowej oraz ich oryginalność. Zauważono, iż odmienność barokowej formy to próba oddania złożoności nowej epoki i specyficznej kondycji człowieka owych czasów, odczuwającego swoją samotność wobec Boga. Znaczącą rolę w ukształtowaniu nowego spojrzenia na barok odegrały tezy zawarte w dziełach Heinricha WÖlfflina Renesans i barok (1888) oraz Podstawowe pojęcia historii sztuki (1919). WÖlfflin ukazał różnice dzielące epokę renesansu i baroku, wskazując na podstawowe opozycje, określające odmienne dla tych okresów sposoby widzenia świata. Słownymi wyznacznikami sztuki i kultury renesansowej są linearność, płaskość, forma zamknięta, wielość, jasność, zaś sztuki barokowej odpowiednio - malarskość, głębia, forma otwarta, jedność, niejasność. Będąc reakcją na renesans, barokowa sztuka cechowała się bogactwem form, rozrzutnością, dynamizmem, dzięki czemu artyści ukazywali świat z nowej, oryginalnej perspektywy.
W epoce literackiego baroku polskiego wyróżnić można trzy okresy:
- Wczesny barok, który przypada na ostatnie dwudziestolecie XVI wieku i początek wieku XVII. W okresie tym wpływy renesansowe przeplatają się z nowymi tendencjami, zapowiadającymi zmianę epoki. Tworzy wtedy jeszcze J. Kochanowski (Treny) oraz Sz. Szymonowic. Pierwsze lata kontrreformacji owocują literaturą o charakterze religijnym: Żywoty świętych (1579) P. Skargi oraz Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim (1600) Mikołaja z Wilkowiecka. Obok poezji metafizycznej (M. Sęp Szarzyński, M. Grabowiecki), której twórcy rozważają relacje między człowiekiem a Bogiem, rozwija się tzw. poezja „światowych rozkoszy” (Z. Morsztyn Światowa rozkosz 1606), zawierająca pochwalę uroków życia doczesnego. Wczesny barok charakteryzuje się wielokierunkowością poszukiwań nowych rozwiązań twórczych oraz różnorodnością tematyczną utworów literackich.
- Rozkwit kultury barokowej przypada na lata 1620-1680. Jest to okres rozwoju ruchów kontrreformacyjnych, wzmocnieniu ulega pozycja Kościoła, rozwijają się sztuka i literatura sakralna. Szerząca się nietolerancja religijna oraz liczne wojny osłabiły rozwój państwa i, co za tym idzie, kultury. W okresie pełnego baroku pojawia się literatura dworska reprezentowana m.in. przez J. A. Morsztyna, Z. Morsztyna oraz niektóre wiersze D. Naborowskiego a także twórczość sarmacka, której głównymi przedstawicielami są W. Potocki i J. Ch. Pasek. W okresie tym powstają także pisma teoretyczne zawierające zasady poetyki barokowej. (M. K. Sarbiewski De acuto et arguto..., O poezji doskonałej).
- Zmierzch baroku to lata 1680-1730, a więc czasy saskie. Postępujący upadek państwa polskiego, dalsze umacnianie pozycji Kościoła i zaostrzenie cenzury nie sprzyjało rozwojowi kultury i piśmiennictwa. Dominującym nurtem twórczości stała się literatura okolicznościowa i religijno-dydaktyczna. Wiele utworów, m.in. W. Potockiego, ukazuje się w obiegu nieoficjalnym. Na przełomie wieków umierają wybitni poeci barokowi, ale na ich miejsce nie pojawiają się nowi, oryginalni twórcy. W schyłkowej fazie baroku zaczyna kształtować się rokoko i pojawiają się pierwsze przejawy myśli reformatorskiej, które są już zapowiedzią nowej epoki - oświecenia.
Na okres wieku XVII przypadają liczne wojny Polski z innymi państwami, wyniszczające kraj i nie sprzyjające rozwojowi kultury. Wystarczy wymienić tutaj chociażby wojny z Moskwą, Szwecją i Turcją. Przemarsze wojsk przyczyniały się do upadku rolnictwa, przemysłu, handlu oraz powodowały zniszczenia kultury materialnej. Towarzyszyły temu wewnętrzne spory narodowe między różnymi odłamami szlachty a magnaterią. Nie szczęśliwe dla Polski rządy Jana Kazimierza doprowadziły, po krótkim okresie świetności kraju za czasów Jana Sobieskiego, do osłabienia i wyczerpania państwa, w którym władzę przejęli przedstawiciele obcej dynastii saskiej. Upadkowi kultury towarzyszyło osłabienie ośrodków uniwersyteckich i obniżenie poziomu szkolnictwa. Przeniesienie w 1596 roku stolicy Polski z Krakowa do Warszawy przez Zygmunta III Wazę pociągnęło za sobą likwidację centralnego ośrodka kulturalnego. Wszystko to spowodowało upadek kultury i piśmiennictwa oraz osłabienie twórczości literackiej.
Państwo polskie wielonarodowościowe i wielowyznaniowe przez długie lata było wzorem tolerancji religijnej. Uchwały soboru trydenckiego, w których głoszono konieczność walki z reformacją, nie od razu przyjęły się w Polsce. Konfederacja warszawska z 1573 roku przyznawała człowiekowi wolność w wyborze wiary, ale wkrótce stała się celem licznych ataków. W 1633 roku przyjęto na sejmie poprawkę gwarantującą zachowanie praw Kościoła rzymskokatolickiego. Od tego momentu rozpoczyna się batalia przeciwko odłamom protestanckim, której kulminacyjnym punktem była sejmowa decyzja z 1658 roku, nakazująca braciom polskim (arianom) powrót do wiary katolickiej bądź opuszczenie kraju. Umocnienie władzy Kościoła i represje skierowane przeciwko innowiercom przyczyniły się do wzrostu nietolerancji religijnej. Na skutek tego obniżył się poziom literatury, której głównym cenzorem stał się Kościół. Ogłoszono indeks ksiąg zakazanych, niszczono twórczość, w której dopatrywano się tendencji antykościelnych. Znaczącą rolę w przeprowadzaniu reform posoborowych odegrał, sprowadzony do Polski przez Stanisława Hozjusza, zakon jezuicki. Misyjna działalność jezuitów doprowadziła do rozwoju szkolnictwa. Z kolegiów jezuickich utworzone zostały m.in. Akademia Wileńska (1578) i uniwersytet we Lwowie (1661). Jezuici przyczynili się także do rozwoju teatru szkolnego i twórczości ludowej.
W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, wzrosło w baroku zainteresowanie dla tradycji i powstała związana z tym potrzeba narodowego samookreślenia. Szlachta polska odwołała się do historycznego mitu o sarmackim pochodzeniu Polaków i Słowian. Pojęcie Sarmatów jako dawnego ludu koczowniczego, zamieszkującego tereny Ukrainy, pojawiło się już w starożytnej Grecji i Rzymie. W piśmiennictwie polskim termin ten występuje u Jana Długosza, jako określenie całego państwa polskiego wraz z Litwą i Ukrainą. Szczególną popularność pojęcie to zyskuje w czasach panowania Zygmunta Augusta (XVI w.), kiedy to powstają dzieła historyków, omawiających zagadnienia sarmatyzmu. Terminu „sarmatyzm” używano zarówno w znaczeniu geograficznym jak i politycznym (nawiązanie do państwa Jagiellonów), szczepowym (Słowianie) oraz klasowym (szlachta). Szlachta polska, uznając swoje sarmackie pochodzenie, pojęcie narodu ograniczyła do własnej warstwy. Przypisała sobie cechy dawnych bo haterów: odwagę, męstwo, waleczność. Z pojęciem sarmatyzmu wiążą się takie zjawiska jak przywiązanie do tradycji, niechęć do obcych (ksenofobia), żarliwa religijność granicząca z dewocją, konserwatyzm, tradycjonalizm, pieniactwo, skłonność do wystawnego życia, obfitującego w biesiady i uczty, kult „złotej wolności” i liberum veto prowadzące do anarchii, kultywowanie tradycyjnego stroju (kontusz, pas) z elementami przyjętymi ze Wschodu oraz przypisywanie szlachcie szczególnej roli dziejowej. To ostatnie wpłynęło na ukształtowanie wizji Polski jako przedmurza chrześcijaństwa broniącego Europy Zachodniej przed zalewem barbarzyństwa ze Wschodu, co w konsekwencji doprowadziło do uformowania się, popularnej zwłaszcza w epoce romantyzmu, idei mesjanizmu. Nurt sarmatyzmu, bardzo żywotny w Polsce, trwał w zasadzie do lat 20. XIX wieku. W późniejszych epokach, zwłaszcza w oświeceniu, staje się często przedmiotem gwałtownej krytyki jako synonim zacofania, upadku i nieuctwa. Jest to jednak ocena zbyt jednostronna, nie uwzględniająca wielowarstwowości zjawiska. Postacie Sarmatów pojawiają się w literaturze polskiej w konwencji karykaturalnej ( Powrót posła J. U. Niemcewicza), ale też niejednokrotnie ukazywane są z nutką sentymentu i sympatii (Pan Tadeusz A. Mickiewicza, Trylogia H. Sienkiewicza).
W twórczości polskiego baroku wyróżnić można trzy charakterystyczne nurty:
- Poezja metafizyczna typowa zwłaszcza dla przełomu renesansu i baroku, a więc dla twórczości M. Sępa Szarzyńskiego i poezji D. Naborowskiego. Wewnętrzne niepokoje człowieka rozdartego między pragnieniami duszy (potrzeba Boga i wieczności) a namiętnościami ciała, związane z kryzysem tożsamości człowieka baroku oraz poczuciem osamotnienia jednostki, obdarzonej wolną wolą i skazanej na dokonywanie wyborów, znajdowały w poezji tamtych czasów różne rozwiązania. Sęp Szarzyński postulował heroiczną postawę człowieka, który walcząc ze światem i pokusami własnego ciała, nie ustaje w dążeniu do Boga. Naborowski z kolei stara się znaleźć równowagę między wartościami życia doczesnego a duchową istotą jednostki.
- Barok dworski - rozwinął się w Polsce pod wpływem inspiracji literatury europejskiej (gongoryzmu, marinizmu, konceptyzmu). Dwory magnackie, wpływowe i zamożne, których kulturotwórcza rola znacznie wzrosła po przeniesieniu stolicy Polski z Krakowa do Warszawy, były ośrodkami upowszechniającymi wpływy i mody cudzoziemskie. Reprezentacyjna dla baroku dworskiego w literaturze polskiej jest twórczość J. A. Morsztyna i D. Naborowskiego.
- Barok sarmacki związany z dworami i dworkami średniej szlachty oraz ideałami sarmatyzmu (zob. sarmatyzm) miał charakter bardziej swojski, wyrastał bowiem z polskiej tradycji i wiązał się z kulturą ludową. Ten nurt twórczości, w którym propagowano kult rodzimej obyczajowości i specyficzny rodzaj patriotyzmu, reprezentowany był m.in. przez twórczość W. Potockiego i J.Ch. Paska.
Teksty dostarczyło Wydawnictwo GREG. © Copyright by Wydawnictwo GREG
Autorzy opracowań: B. Wojnar, B. Włodarczyk, A Sabak, D. Stopka, A Szostak, D. Pietrzyk, A. Popławska, E. Seweryn, M. Zagnińska, J. Paciorek, E. Lis, M. D. Wyrwińska, A Jaszczuk, A Barszcz, A. Żmuda, K. Stypinska, A Radek, J. Fuerst, C. Hadam, I. Kubowia-Bień, M. Dubiel, J. Pabian, M. Lewcun, B. Matoga, A. Nawrot, S. Jaszczuk, A Krzyżek, J. Zastawny, K. Surówka, E. Nowak, P. Czerwiński, G. Matachowska, B. Więsek, Z. Daszczyńska, R. Całka
Zgodnie z regulaminem serwisu www.opracowania.pl, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody autora jest niedozwolone.
Ciekawostki (0)
Zabłyśnij i pokaż wszystkim, że znasz interesujący szczegół, ciekawy fakt dotyczący tego tematu.