Wprowadzenie

Wprowadzenie

Geneza nazwy

Termin „renesans” pochodzi od francuskiego słowa renaissance oznaczającego odrodzenie. Pojęcie po raz pierwszy użyte zostało w wieku XVI przez włoskiego malarza i historyka sztuki Giorgia Vasariego na określenie nowatorskich trendów w malarstwie. Jako nazwa epoki kulturalnej i literackiej, termin „renesans” utrwalił się w wieku XIX w pracach historyków. Pojęcie wskazuje na odrodzenie się, po wiekach średnich, kultury i literatury antycznej oraz odnowienie filozoficznych studiów nad starożytnymi utworami literackimi. W szerszym znaczeniu „renesans” oznacza odrodzenie się człowieka, a także całej kultury, sztuki i nauki nowożytnej, co uwidacznia się w rozkwicie i świetności literatury, malarstwa, rzeźby itp.

Chronologia renesansu w Europie

Renesans narodził się we Włoszech w połowie wieku XIV, w wieku XV pojawił się w innych krajach europejskich. We Włoszech kres epoki przypada na początek XVI wieku (symboliczną datą jest 1527 rok, kiedy wojska cesarskie splądrowały renesansowy Rzym), w pozostałych krajach renesans trwa do wieku XVI i XVII.

Polityczno-społeczne tło epoki

Epoka renesansu to okres gwałtownych zmian polityczno-społecznych, przede wszystkim postępującego rozkładu ustroju feudalnego oraz tendencji zjednoczeniowych, charakterystycznych dla niektórych państw (Francja, Hiszpania). Jednocześnie obserwuje się rozpad trwającej przez wiele lat cesarsko-papieskiej struktury europejskiej i co za tym idzie upadek znaczenia Kościoła katolickiego. Na skutek rozwoju handlu i przemysłu wzrasta rola mieszczaństwa w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym. Rozpowszechnia się instytucja mecenatu, sprawującego opiekę nad wybitnymi artystami (nazwa wywodzi się od imienia polityka rzymskiego z I w. p.n.e. Caiusa Cilniusa Maecenasa, który opiekował się twórcami).

Renesans to epoka wielkich odkryć geograficznych i naukowych, znacząco rozszerzających wiedzę ludzi tego okresu. Wśród najważniejszych wymienić należy odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, wynalezienie druku przez Gutenberga oraz rewolucyjną teorię Kopernika wyrażoną w dziele O obrotach sfer niebieskich.... Absolutystyczne dążenia Kościoła katolickiego oraz potęgujący się kryzys tej instytucji stały się przyczyną wybuchu reformacji, wojen religijnych i powstawania nowych odłamów wyznaniowych.

Literatura renesansu w Europie

Kolebką renesansu stały się Włochy. Zapowiedzią nowych idei była stanowiąca pomost między średniowieczem a odrodzeniem Boska Komedia Dantego, pierwsze wielkie dzieło włoskie napisane w języku narodowym. W zakresie epiki dwa modelowe wzorce rycerskiego eposu stworzyli: T. Tasso (Jerozolima wyzwolona) oraz L. Ariosto (Orland szalony). Bujny rozwój przeżyła nowelistyka, w której mistrzostwo osiągnął Giovanni Boccaccio wraz ze swoim Dekameronem. Na czasy renesansu przypada powstanie i rozwój włoskiej komedii dell’arte, improwizowanych utworów ludowych o stałych bohaterach, wątkach i schematach kompozycyjnych. Najwybitniejszym przedstawicielem liryki był Francesco Petrarka, autor słynnych, pisanych po włosku Sonetów do Laury. Dydaktyczna i polityczna proza reprezentowana była przez N. Machiavellego (Książę) oraz B. Castiglione (Dworzanin).

Znaczącym ośrodkiem rozwoju literatury renesansowej był Półwysep Iberyjski: Portugalia i, przede wszystkim, Hiszpania. Do najwybitniejszych twórców hiszpańskich należeli Lope de Vega, autor dramatów (Owcze źródło) oraz M. Cervantes, autor słynnej powieści pt. Don Kichot.

We Francji rozwijała swą działalność poetycka grupa Plejada. Wiersze jej twórców, przypadające na połowę wieku XVI, zapoczątkowały nowożytną erę francuskiej poezji. Czołowym artystą, teoretykiem i założycielem grupy był Pierre Ronsard. Twórcy Plejady, odwołując się do wzorów antycznych, pisali swe utwory w języku narodowym. Najwybitniejszym prozaikiem tego okresu we Francji był F. Rabelais, autor groteskowej, wykorzystującej ludowe motywy powieści pt. Gargantua i Pantagruel. W swoim dziele stworzył Rabelais wizję karnawałowego świata, w którym wszystkie hierarchie zostały odwrócone. Naczelną zasadą organizującą rzeczywistość jest w powieści zabawa i nierzadko rubaszny śmiech. Wybitnym przedstawicielem eseistyczno-filozoficznej literatury był Michał de Montaigne, autor Prób.

W literaturze angielskiej najwybitniejszy rozwój przeżywa dramat, reprezentowany przez elżbietańską krwawą tragedię, a przede wszystkim nieco późniejszą twórczość Williama Szekspira, jednego z najdoskonalszych dramaturgów światowych, twórcy Hamleta, Romea i Julii, Makbeta, Snu nocy letniej, Otella, Burzy i wielu innych (jego twórczość, ze względu na jej charakter, zostanie omówiona razem z literaturą baroku).

Tło renesansu w Polsce

Renesans polski, jako jeden z najbogatszych okresów kulturalnych, jest współbieżny z przemianami zachodzącymi w pozostałych krajach europejskich. Polska wieku XV i XVI to państwo zjednoczone i silne gospodarczo, aczkolwiek słabsza niż w innych krajach jest pozycja polskiego mieszczaństwa. Państwo posiada silny ośrodek naukowy w postaci Akademii Krakowskiej, atrakcyjny również dla cudzoziemców. W XVI wieku rozwija się instytucja mecenatu artystycznego (m.in. Jan Łaski i Jan Zamoyski). Wysoki poziom osiąga szkolnictwo, zarówno średnie, jak i wyższe. Z inicjatywy Jana Zamoyskiego powstaje Akademia w Zamościu (1591), wzrasta liczba szkół parafialnych, nowo powstały zakon jezuitów zakłada liczne kolegia. Reformacja i religijne spory nie prowadzą w Polsce do wojen religijnych, luteranizm przyjmuje się wśród mieszczan, szlachta natomiast bardziej skłania się ku kalwinizmowi. Mimo edyktów Zygmunta Starego, zakazujących przywożenia do Polski pism innowierczych, wpływy reformacyjne obejmują coraz szersze kręgi, a Polska staje się schronieniem dla cudzoziemskich protestantów. Najbardziej radykalnym i prześladowanym odłamem religijnym byli bracia polscy (arianie), którzy uformowali się w latach 1562-65, po rozłamie Kościoła kalwińskiego. Krytyka tradycji Kościoła katolickiego, idea głosząca pierwotne człowieczeństwo Chrystusa, radykalne postulaty społeczne, hasło powrotu do Biblii, stały się przyczyną napaści przeciwników na arian. Bracia polscy pozostawili po sobie świetnie rozwinięte szkolnictwo, dzieła literackie i przekłady Biblii, mieli w swoich szeregach wybitnych naukowców. Na mocy uchwały sejmowej z 1568 roku nakazano arianom zmianę wyznania, bądź opuszczenie kraju. W 1570 roku, z inicjatywy różnych odłamów reformacyjnych, uchwalono tzw. zgodę sandomierską, określającą zasady pokojowej współegzystencji wszystkich wyznań, z wyłączeniem braci polskich. Ogłoszona trzy lata później, w 1573 roku, konfederacja warszawska głosiła pokój religijny oraz hasła tolerancji.

Bardzo szybko, podobnie jak w innych krajach, rozwijało się polskie drukarstwo. Głównym jego ośrodkiem stał się Kraków, w którym swoje drukarnie założyli m.in. Jan Haller, Florian Ungler, Hieronim Wietor, Łazarz Andrysowicz, jego syn, Jan Januszowski i Maciej Szarffenberg. Działalność wydawniczą prowadzili również arianie (głównie w Pińczowie i Rakowie) oraz inne odłamy wyznaniowe (kalwińska drukarnia w Brześciu). W krakowskich drukarniach ukazał się tzw. Statut Łaskiego, Raj Duszny Biernata z Lublina, pierwsze wydanie O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego, niektóre utwory Mikołaja Reja oraz większość dzieł Jana Kochanowskiego. Rozwój drukarstwa przyczynił się do ekspansji pisanych dzieł literackich oraz wzrostu czytelnictwa, albowiem ruchliwi drukarze i wydawcy udostępniali w przekładach na język polski liczne romanse, zbiory nowelistyczne itp.

Humanizm jako główny prąd umysłowy epoki

Termin humanizm (łac. humanus - ludzki) używany bywa w trzech znaczeniach:

- w sensie historycznym, na określenie umysłowego ruchu, zapoczątkowanego we Włoszech w XIV wieku, którego główną tendencją były wszechstronne studia literatury i sztuki antycznej oraz uznanie założeń kultury starożytnej za obowiązujący wzorzec - wobec konieczności sformułowania wzorców i celów, do jakich powinien dążyć człowiek owej epoki;

- w znaczeniu szerszym używa się terminu „humanizm” od końca wieku XIX na określenie nowej filozoficznej postawy, której głównym założeniem było przekonanie o nieograniczonych możliwościach rozumu ludzkiego oraz położenie nacisku na wszechstronny rozwój człowieka;

- w najogólniejszym sensie pojęcia „humanizm” używa się w odniesieniu do postawy uznającej duchowe i materialne potrzeby człowieka i przejawiającej się w dążeniu do jego pełnego rozwoju.

Renesansowy humanizm, główny prąd epoki, przypadający na okres od XIV do XVI wieku, powstał w opozycji do średniowiecznego teocentryzmu (theos - Bóg). Odwołując się do myśli Cycerona, postulującego harmonijny i wszechstronny rozwój człowieka, humaniści w centrum swej uwagi umieścili jednostkę, z jej wszystkimi problemami moralnymi, społecznymi, politycznymi. Średniowiecznemu teocentryzmowi przeciwstawili więc antropocentryzm (anthropos - człowiek), którego hasłem stały się słowa rzymskiego, antycznego komediopisarza Terencjusza „Homo sum - humani nihil a me alienum puto” (człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce). Doceniając indywidualne potrzeby człowieka, kładąc nacisk na konieczność jego wszechstronnego rozwoju, głosząc ideę harmonijnego życia w zgodzie z naturą, odwoływali się humaniści do założeń starożytnych filozofii, głównie epikureizmu i hedonizmu, które głosiły potrzebę korzystania z wszelkich przejawów życia, a szczęście rozumiały jako brak cierpienia.

Odrzucając średniowieczną filozofię, humaniści nie krytykowali jawnie religii chrześcijańskiej, szukając pomiędzy swoimi poglądami a innymi wyznaniami płaszczyzny porozumienia. Tendencja ta nosiła nazwę irenizmu, ruchu dążącego do ustanowienia pokoju między wszystkimi religiami.

Jednym z głównych przedmiotów zainteresowania humanistów stała się antyczna kultura, która w XV i XVI wieku przeżyła prawdziwe odrodzenie. W XIV w. rozpoczęły się we Włoszech studia nad literaturą starożytnej Grecji i Rzymu oraz pojawiły się tłumaczenia i publikacje wybitnych dzieł tamtego okresu. Z czasem przerodziły się one w filozoficzne badania dotyczące retoryki, gramatyki, poezji. Epoka renesansu odkryła wiele zapomnianych w średniowieczu oryginalnych źródeł kultury antycznej. Zanieczyszczona w poprzednich latach łacina odzyskała w pismach twórców renesansowych swój dawny klasyczny kształt. Naczelną zasadą humanistycznych filologów była dbałość o czystość języka oraz idea powrotu do źródeł, nakazująca poznawanie dzieł w oryginale. Wszystkie dziedziny badań filologicznych i filozoficznych określano mianem „studiae humanitatis” (studia humanistyczne), czyli właściwe człowiekowi. Ludzi, którzy zajmowali się tymi dziedzinami wiedzy, nazywano od XV wieku humanistami. W epoce renesansu nauki humanistyczne stały się przedmiotem uniwersyteckich wykładów.

Popularny, zwłaszcza na początku epoki, był neoplatonizm, łączący w sobie idee starożytne - głównie głoszone przez Platona (patrz: Wprowadzenie do antyku) - z chrześcijaństwem. Kierunek ten głosił doskonałość ludzkiej natury oraz postulował wolność człowieka w kreowaniu zła i dobra. Stworzył też własną koncepcję poezji, rozumianej jako przejaw boskiego natchnienia i poetyckiego szału ( furor poeticus).

Ważnym elementem światopoglądu humanistów stał się też, obok wspomnianego już epikureizmu, stoicyzm. Z filozofii tej wywodzi się pojęcie cnoty jako narzędzia służącego opanowywaniu namiętności, zachowaniu spokoju wobec świata. Najwybitniejszym myślicielem epoki był Erazm z Rotterdamu, postulujący wewnętrzne odrodzenie człowieka, który powinien kierować się rozumem i zasadami moralnymi. Erazm propagował zasady irenizmu, a w swoim najbardziej znanym dziele pt. Pochwała głupoty krytykował nieuctwo.

Humanistyczne odkrycie antyku polegało przede wszystkim na nadaniu nowego sensu dokonaniom oraz ideom starożytnej kultury i filozofii.

Ruchy wyznaniowe w epoce renesansu

Mający swój początek w XIV wieku dogłębny kryzys Kościoła i władzy papieskiej oraz szerzenie się finansowych nadużyć stały się w wieku XV przyczyną powstania ruchów reformacyjnych. Przeniesienie papieskiej stolicy do Awinionu doprowadziło do tzw. schizmy zachodniej, kolejnego rozłamu w łonie Kościoła. Na zwoływanych w XV wieku soborach próbowano przezwyciężyć kryzys, propagując ideę koncyliaryzmu, przyznającą soborowi wyższość nad papieżem. Początek reformacji dało wystąpienie Marcina Lutra, który w 1517 roku przybił swe słynne tezy o odpustach na drzwiach kościoła w Wittenberdze. Luter publicznie spalił potępiającą go bullę papieża Leona X, a schronienie przed ekskomuniką i banicją znalazł na dworze elektora saskiego, Fryderyka Mądrego. Głoszona przez Lutra nauka zdobywała coraz szersze kręgi zwolenników, którzy w 1530 roku ustanowili Kościół ewangelicko-augsburski. Za przykładem Lutra poszedł Jan Kalwin, który w Szwajcarii utworzył odłam ewangelicko-reformowany. W Anglii uformował się Kościół państwowy zwany anglikańskim, na czele którego z mocy prawa stał król. Protestanckie odłamy wyznaniowe powstawały także w innych państwach (bracia czescy w Czechach, bracia polscy w Polsce). Konflikty między reformacją a Kościołem katolickim prowadziły do licznych wojen religijnych oraz prześladowań innowierców.

Kościół katolicki przystąpił do reformy zbyt późno, aby zahamować ekspansję ruchów reformatorskich. W 1545 roku zebrał się sobór trydencki, na którym uznano Wulgatę (przekład Biblii dokonany przez św. Hieronima) za tekst obowiązujący w Kościele katolickim oraz przeprowadzono odnowę moralną, usuwając nadużycia i kładąc nacisk na rozwój oświaty duchowej. Założony w tym samym czasie przez Ignacego de Loyolę zakon jezuitów zaczął prowadzić szeroko zakrojoną akcję misyjną oraz przyczynił się do znacznego rozwoju szkolnictwa, zakładając liczne kolegia. Najbardziej znaczącymi dla rozwoju reformacji i ekspansywnymi stały się dwa nurty - luteranizm i kalwinizm.

Luteranizm: Zapoczątkowany przez Marcina Lutra odłam wyznaniowy jako główną tezę przyjął przekonanie, iż do zbawienia człowieka potrzebna jest wiara i łaska wsparte Ewangelią, nie zaś dobre uczynki. Luter negował możliwość dostąpienia życia wiecznego przez płatne odpusty, krytykował nadużycia Kościoła katolickiego. Postulował powrót do Biblii jako do pierwotnego źródła wiary. Odrzucał tradycję Kościoła (m. in. sakrament kapłaństwa), uwalniając człowieka od autorytetu instytucji i wskazując mu bezpośrednią drogę do Boga. Dokonany przez Lutra niemiecki przekład Biblii przyczynił się do rozwoju języka narodowego.

Kalwinizm: Kalwinizm, zapoczątkowany przez Jana Kalwina, był odłamem znacznie radykalniejszym od luteranizmu. Jego podstawowym założeniem była nauka o predestynacji, czyli przekonanie, iż człowiek przeznaczony został przez Boga do zbawienia lub potępienia. Teza ta unieważniała wszelkie starania człowieka, podejmowane w celu osiągnięcia życia wiecznego. Zakładane przez kalwinów zbory rządziły się bardzo surowymi zasadami moralnymi.

Spory między odłamami reformacyjnymi a chrześcijaństwem i wynikające stąd wojny religijne oraz prześladowania próbowano łagodzić, nawołując do pokoju i współdziałania między różnymi odłamami wiary. Postawa taka, charakterystyczna zwłaszcza dla poglądów Erazma z Rotterdamu nosiła nazwę irenizmu (gr. eirene - pokój) i znajdowała wielu zwolenników wśród europejskich humanistów, a także pośród Polaków.

Sztuka poetycka renesansu

Sztuka poetycka odwoływała się do wzorców antycznych, głównie Arystotelesa, którego Poetykę czytano w oryginale. Od starożytnego filozofa przyjęto pojęcie „mimesis”, oznaczające nakaz naśladowania natury w sztuce. Znalazła też zastosowanie zarysowana przez Arystotelesa, a rozwinięta przez Horacego w Liście do Pizonów, teoria trzech stylów: wzniosłego, średniego i niskiego. Każdy z nich wymagał stosownych środków poetyckich (łac. decorum) oraz miał przypisane sobie gatunki, np. styl wysoki, epopeja, tragedia, oda itp. Za niedościgły wzór pisarze renesansu uznali mistrzów antycznych, głównie Cycerona, Horacego, Owidiusza i Wergiliusza. Posługując się odnowioną klasyczną łaciną pisali utwory na wzór dzieł antycznych poetów. Jednocześnie wiek XV i XVI wydał wielu oryginalnych artystów, którzy tworzyli w językach narodowych, szukali nowych środków wyrazu. Teoretycy sztuki duży nacisk kładli na znajomość poetyckich reguł i artystycznego rzemiosła, które prowadzić miały do doskonałości. Taki model poety, uczonego, wzorującego się na antycznych twórcach, określano mianem poeta doctus. Jednocześnie za sprawą neoplatonizmu przypisywano duże znaczenie poetyckiemu natchnieniu i kreacyjnym możliwościom artysty, ogarniętego szałem poetyckim - furor poeticus. Renesans doceniał znaczenie artysty i poetyckiej sławy, która zapewniała poecie nieśmiertelność. Nastąpiło podniesienie godności pisarza, który stał się wywyższoną ponad tłum indywidualnością - w przeciwieństwie do będącego w cieniu, anonimowego twórcy średniowiecznego. Odwołując się do tradycji Cycerona, renesansowi teoretycy postulowali czystość języka i stylu oraz nakazywali stosowanie charakterystycznych dla literatury antycznej środków stylistycznych. Na wzór dzieła Arystotelesa tworzono opisy sztuki poetyckiej, spośród których najbardziej znaczącą była rozprawa Juliusa Caesara Scaligera, napisana w 1561 roku.

Rozwój gatunków renesansowych

Poeci renesansu uprawiali przede wszystkim gatunki cenione w starożytności: liryczne - ody, treny, fraszki, pieśni, elegie, hymny, epigramy, anakreontyki, sielanki; epickie - bohaterskie eposy oraz dramatyczne - humanistyczne tragedie i komedie. Bardzo popularna była literatura parenetyczna, propagująca określone wzorce osobowe, ujęte najczęściej w formę dialogów lub traktatów oraz proza fabularna (nowela, romans). Bujnie rozwijała się proza o charakterze politycznym (popularne jako gatunek były tu mowy) i teologicznym (kazania). W dalszym ciągu uprawiano gatunki charakterystyczne dla epoki poprzedniej: misteria, moralitety, żywoty świętych.

Sztuka renesansu

Sztuka renesansu rozwijała się początkowo we Włoszech (głównymi ośrodkami były Florencja i Rzym), a następnie rozprzestrzeniała się w innych krajach europejskich. Jednym z najwybitniejszych dzieł renesansu florenckiego były wykonane z brązu przez Lorenzo Ghibertiego drzwi, zdobiące baptysterium katedry, oraz, zaprojektowana przez Filipa Brunelleschiego, kopuła katedry florenckiej, a także pałac Medyceuszy autorstwa Michelozzo di Bartolomeo. Florencką rzeźbę reprezentował Donatello, twórca posągów Dawida i św. Jerzego. Wybitnym architektem czasów dojrzałego renesansu był Donato Bramante, który rozpoczął przebudowę pałacu watykańskiego, zakończoną przez Rafaela oraz budowę kościoła św. Piotra, prowadzoną później przez Michała Anioła. Wybitnymi przedstawicielami włoskiego malarstwa byli: Tycjan (mistrzowsko operujący światłem i stosujący ciepłe kolory) i Botticelli (malujący pełne pogody, liryczne obrazy (Narodziny Wenus, Primavera).

Za najwybitniejsze i wszechstronnie uzdolnione osobowości sztuki włoskiego renesansu uważa się Leonarda da Vinci, Rafaela Santi i Michała Anioła. Da Vinci, wynalazca, malarz i rzeźbiarz, był twórcą słynnych obrazów Mona Liza, Dama z łasiczką (zbiory Muzeum Czartoryskich w Krakowie) oraz Ostatniej Wieczerzy, umieszczonej w refektarzu klasztoru Santa Maria delle Grazie. Rafael Santi był autorem licznych wizerunków Madonny z Dzieciątkiem, a także twórcą dekoracji pokoi watykańskich. Michał Anioł Buonarotti, jeden z najbardziej niezależnych twórców tego okresu, był rzeźbiarzem (posąg Dawida i Mojżesza) i malarzem (freski w kaplicy Sykstyńskiej, z najbardziej znanym Sądem Ostatecznym).

Na przełomie XV i XVI wieku idee sztuki renesansowej przedostają się do innych krajów europejskich: Czech, Polski, Francji, Niemiec, Hiszpanii i Anglii. Najwybitniejszymi przedstawicielami niemieckiego malarstwa tego okresu byli Albrecht DÜrer, portrecista, malarz religijny, autor drzeworytów i miedziorytów, oraz Lucas Cranach starszy. Renesans niderlandzki reprezentował Piotr Breughel starszy, tworzący obrazy o tematyce chłopskiej.

Pojawienie się sztuki renesansowej w Polsce dokonało się za sprawą króla Zygmunta I, który sprowadził do kraju włoskich artystów i powierzył im rozbudowę Wawelu. Był wśród nich Bartłomiej Berecci, twórca Kaplicy Zygmuntowskiej. Rodzimym przedstawicielem sztuki renesansowej był malarz Jan Michałowicz z Urzędowa. W zakresie architektury sztukę tego okresu reprezentuje zabudowa Zamościa, Krakowa oraz gdański ratusz.

W swoich założeniach sztuka renesansu odwoływała się do idei starożytnych, hołdując zasadom harmonii, jasności, proporcji, czystości formy.