Ballady i romanse (A. Mickiewicz)

Ballady i romanse (A. Mickiewicz)

Czas powstania i zawartość cyklu

Ballady i romanse to cykl poetycki, powstały w latach 1819-1821, wydany w roku 1822 w tomie I Poezji. W skład zbioru wchodzi programowa ballada Romantyczność oraz inne utwory, m.in. Świteź, Świtezianka, Lilie, Powrót taty, Trzech Budrysów, Kurhanek Maryli, To lubię, a także, mający charakter dedykacyjny, wiersz Pierwiosnek. Poezje rozpoczyna nowatorski wstęp, zatytułowany O poezji romantycznej, będący wykładem artystycznych poglądów A. Mickiewicza. Datę wydania Ballad i romansów uznaje się za początek epoki romantyzmu w Polsce.

Romantyczność

Gatunek literacki: ballada (gatunek synkretyczny - mieszany)

Ballada Romantyczność, będąca programowym utworem cyklu, stanowi manifest romantyczny i to zarówno w warstwie ideowej, jak i artystycznej. Wiersz koncentruje się na istotnym dla epoki przekonaniu o wyższości poznania intuicyjnego nad rozumowym oraz odwołuje się do ludowości jako źródła wiedzy o człowieku i świecie. Tekst ma charakter krytyki oświeceniowych koncepcji filozoficznych i estetycznych, w szczególności zaś jest polemiką z poglądami Jana Śniadeckiego, zawartymi w jego rozprawie pt. O pismach klasycznych i romantycznych.

Motto Romantyczności:

„Zdaje mi się, że widzę... gdzie?

Przed oczyma duszy mojej.”

zaczerpnął A. Mickiewicz z Hamleta Williama Szekspira. W słowach angielskiego poety zawiera się bliskie romantykom przeświadczenie o możliwościach pozazmysłowego poznawania świata.

Utwór wyraźnie dzieli się na dwie części. W pierwszej przedstawiona jest historia prostej, robiącej wrażenie obłąkanej, dziewczyny - Karusi, która rozpacza po śmierci swojego ukochanego - Jasia. Na szaleństwo bohaterki wskazuje jej dziwne zachowanie: chaotyczne ruchy, częste przejścia ze stanu ożywienia w stan otępienia, nieuzasadnione niczym zmiany nastroju. Dziewczyna rozmawia z duchem swego zmarłego kochanka, który w jej relacji ma wygląd trupa: („Zimny, jakie zimne dłonie”, „Twoja biała sukienka”). Słowa bohaterki wyrażają bezgraniczną rozpacz i ból po stracie kochanej osoby. Dziewczyna zdaje sobie sprawę, iż każde spotkanie z kochankiem znowu zakończy się ich rozdzieleniem - zgodnie z ludowymi wierzeniami, pianie kura jest dla widma sygnałem, że musi wrócić do świata zmarłych.

Karusia jest typową bohaterką romantyczną. Cierpi z miłości, ale jej uczucie nie skończyło się wraz ze śmiercią Jasia. Romantyczna koncepcja miłości zakładała bowiem, iż bliskie relacje, łączące dwoje ludzi, mają charakter duchowy i ponadczasowy, a śmierć nie może ich zniszczyć. Prostota i obłęd Karusi umożliwiają bohaterce kontakty ze światem zmarłych („Widzę, oni nie widzą”), co łączy się z wiarą romantyków w nadzwyczajne możliwości pozazmysłowego poznawania istoty świata przez szaleńców, dzieci, nieuczonych ludzi oraz poetów. Karusia wyobcowana jest ze społeczeństwa, które jej nie rozumie:

„Złe mnie w złych ludzi tłumie,

Płaczę, a oni szydzą”.

Druga część utworu przybiera formę polemiki między narratorem a Starcem, którego osoba stanowi aluzję do postaci matematyka, Jana Śniadeckiego. Oświeceniowej filozofii A. Mickiewicz przeciwstawia romantyczną wizję świata. Starzec, przedstawiciel „epoki rozumu”, próbuje przekonać zebranych, iż zachowanie Karusi oraz jej przeświadczenie o obecności ducha Jasia są jedynie wynikiem obłędu dziewczyny i niepopartej dowodami ludowej wiary w zabobony. W słowach: „Ufajcie memu oku i szkiełku. / Nic tu nie widzę dokoła”, Starzec zwraca uwagę na podstawową dla racjonalizmu empiryczną (doświadczalną) metodę poznawczą, wspartą teorią naukową. Przeciwwagę dla poglądów Starca, hołdujących racjonalizmowi i empiryzmowi, stanowi zachowanie Karusi oraz reakcje tłumu prostych ludzi, których okrzyki: „Mówcie pacierze! (...) / Tu jego dusza być musi” dowodzą wiary zebranych w obcowanie żywych i umarłych. Po stronie obłąkanej dziewczyny stoi także narrator. Jego opinię:

„Czucie i wiara silniej mówi do mnie

Niż mędrca szkiełko i oko.”

traktować można jako wyraz poglądów samego A. Mickiewicza.

Poeta krytykuje racjonalistyczną teorię poznawczą, opartą na bezdusznych metodach naukowych („Martwe znasz prawdy”), opisującą świat w kategoriach mechanizmu, którego elementy nie są ze sobą połączone głębszą metafizyczną więzią („Widzisz świat w proszku”). W słowach narratora brzmi nawet jakby nutka ubolewania, oto bowiem Starzec jest pozbawiony czegoś bardzo cennego, jego obraz świata jest istotnie zubożony. Końcowe słowa ballady: „Miej serce i patrzaj w serce”, to wyraz poglądów A. Mickiewicza, który odrzuca racjonalizm na rzecz uczucia, intuicji i wiary oraz wskazuje na nieograniczone możliwości pozazmysłowych metod poznania.

Kształt artystyczny

Romantyczność jest typową balladą, w której wykorzystano motyw ludowych opowieści.

W utworze poeta odwołuje się do wierzeń, zakładających możliwość kontaktu świata żywych i umarłych. A. Mickiewicz wprowadza ludowych bohaterów (dziewczyna i tłum prostych ludzi). Dialog oraz liczne wyznania Karusi potęgują dramatyzm utworu i umożliwiają ukazanie wewnętrznego świata przeżyć bohaterów. Poeta wprowadza epickiego narratora, który nie tylko relacjonuje przebieg wydarzeń, ale także wyraża własne opinie. Kształt artystyczny utworu wskazuje na charakterystyczny dla gatunku ballady rodzajowy synkretyzm (obecność epickiego narratora, dramatyczne dialogi, liryczne wyznania) oraz stanowi świadectwo romantycznego zafascynowania twórczością ludową.

Programowość Romantyczności dodatkowo została podkreślona brakiem nastroju grozy, tajemniczości - tak typowego dla innych utworów zbioru. Przedstawiona scena fantastyczna stała się pretekstem do postawienia filozoficznego pytania: czy wiedzę o świecie można opierać tylko na tym, co postrzegalne?

Świteź

Gatunek literacki: ballada (gatunek synkretyczny - mieszany)

Tę balladę A. Mickiewicz zadedykował Michałowi Wereszczace, bratu swojej młodzieńczej, nieszczęśliwej miłości - Maryli. Utwór, nawiązujący swobodnie do ludowych legend o tajemniczym jeziorze, ma budowę trójczłonową. W pierwszej części, posługując się poetyckimi metaforami i porównaniami („gładka jak szyba lodu”, „gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą”, „otchłań błękitu”), narrator opisuje urzekającą urodę jeziora Świteź. Piękno przyrody skontrastowane zostało z tajemniczą i pełną grozy atmosferą, otaczającą to miejsce („Szatan wyprawia tam harce!”, „Ogień i dym bucha gęsty”). Pozornie przyjazna i spokojna natura odsłania swoje drugie oblicze. Niewytłumaczalne znaki wzbudzają przestrach i zdumienie narratora oraz mieszkańców okolic:

„Co to ma znaczyć? - różni różnie plotą, (...)

Biegają wieści pomiędzy prostotą,

Lecz któż z nich prawdę odgadnie?”.

Tajemnica jeziora rozbudza ludzką ciekawość. W drugiej części ballady została opisana wyprawa pana na Płużynach, który postanowił rozwiązać zagadkę Świtezi. W obawie przed skutkami konfrontacji z tajemnymi siłami, oddał się wcześniej pod opiekę boską oraz sprowadził księdza, który „przeżegnał, pracę pokropił”. Ostatnia, najobszerniejsza część ballady, to udramatyzowana opowieść wyłowionej z wody tajemniczej kobiety o historii zatopionego miasta. Córka władcy Świtezi, Tuhana, odkrywa przed zebranymi tajemnicę jeziora. W dawnych czasach, kiedy Tuhan pospieszył z pomocą obleganemu w Nowogrodzie przez siły carskie Mendogowi, ruskie wojska napadły na Świteź, w którym pozostały jedynie kobiety, starcy i dzieci. Zrozpaczona księżniczka zaczęła prosić Stwórcę o śmierć i wtedy Bóg zatopił miasto, a jego mieszkańców zamienił w kwiaty. Najeźdźców spotkała kara. Kiedy zaczęli zrywać piękne rośliny, poraziły ich choroba i śmierć.

Opowiedziana przez córkę Tuhana historia jeziora Świteź ma znaczenie wieloaspektowe. Odkrywa przed zebranymi wydarzenia historyczne, ukazuje potęgę sił natury, a także stanowi wykładnię ludowej moralności. Przyroda potrafi sprzyjać ludziom, ale także karać tych, którzy popełniają grzechy i zbrodnie. W swoich działaniach jest bezwzględna i okrutna, narzędziem kary mogą stać się piękne kwiaty. Skutek ich zerwania jest natychmiastowy i porażający:

Mimo że tragiczna historia Świtezi należy już do przeszłości, jej moralna wymowa jest wciąż żywa pośród ludu. Opowieść dziewczyny to dowód na to, iż światem rządzi sprawiedliwość; grzech i wina nie mogą zostać zapomniane.

W balladzie A. Mickiewicza natura, groźna i tajemnicza, wpływa na ludzkie życie. Człowiek zostaje poddany działaniu sił przyrody, których często nie rozumie. Ludowe opowieści i legendy, krążące w ustnych przekazach, przypominają o zasadach moralnych, rządzących w świecie. Czasem natura odsłania swe prawa ludziom, jak to się dzieje w balladzie A. Mickiewicza. Spotkanie człowieka z duchami może odbyć się w każdym miejscu i o każdej porze. Przyroda pozornie znana, ukazuje swe drugie oblicze, każdy jej element ukrywać może w sobie groźną zagadkę - w Świtezi jezioro okazuje się zatopionym miastem, a piękne kwiaty - narzędziem kary.

Kształt artystyczny

Temat i forma utworu wyraźnie wskazują na jego związki z ludowością oraz obrazują charakterystyczne dla ballady cechy gatunku.

Opowiedziana w Świtezi historia jest oparta na motywach gminnej legendy. W obrębie świata przedstawionego przestrzeń realna została skonfrontowana z przestrzenią cudów. Sceneria tajemniczej przyrody, niewytłumaczalne zjawiska, postać dziewczyny-rusałki, to wprowadzone przez A. Mickiewicza elementy fantastyki. Ideowa wymowa utworu odwołuje się do ludowej moralności i wiary w istnienie oraz działanie niewytłumaczalnych sił. Kształt artystyczny ballady wskazuje na synkretyzm gatunkowy utworu. O jego epickości świadczy postać narratora, opowiadającego i komentującego wydarzenia, wyraźnie zarysowana fabuła, elementy opisu i opowiadania. W balladzie można odnaleźć również charakterystyczne dla liryki środki stylistyczne (metafory, przenośnie, personifikacje) i typowe sposoby obrazowania. Wprowadzenie dialogów nadaje utworowi cechy dramatu.