Sonety krymskie (A. Mickiewicz)

Sonety krymskie (A. Mickiewicz)

Czas i miejsce powstania cyklu

Jest to cykl utworów związanych z przeżyciami poety, jakich doświadczył w czasie wycieczki z Odessy na Krym, w 1825 r. Zostały opublikowane wraz z tzw. sonetami odeskimi w tomie Sonety w 1826 r. w Moskwie.

Geneza cyklu

A. Mickiewicz w Sonetach krymskich nawiązał do żywego w romantyzmie zainteresowania Wschodem. Orient był postrzegany jako opozycyjny wobec kultury europejskiej (Zachód) wzorzec cywilizacyjny, antyklasyczny i antyracjonalistyczny.

Poeci romantyczni odnaleźli w kulturze orientalnej atrakcyjne dla siebie modele osobowości ludzkiej: człowieka niezależnego, dumnego, mężnego. Tacy są np. bohaterowie G. G. Byrona pomieszczeni w orientalnej scenerii.

Sam A. Mickiewicz nazwał Krym „Wschodem w miniaturze” (list do J. Lelewela z 7/9.01.1827). Był dla niego synonimem przeżycia wewnętrznego: tęsknoty za autentycznością, znakiem irracjonalizmu, przestrzenią wędrówki w głąb samego siebie.

Forma artystyczna

Sonety krymskie to przykład romantycznej liryki opisowej, a także podróżny romantycznej - w czasie i przestrzeni - z którą wiąże się podróż wewnętrzna w nieznane obszary ludzkiej psychiki.

Cykl posiada dwa podmioty liryczne: Pielgrzyma - człowieka kultury Zachodu oraz Mirzę - wschodniego filozofa. Oba podmioty symbolizują rozdarcie, rozbicie tożsamości człowieka. Pielgrzym podróżując na Wschód poznaje jego kulturę, historię, zachwyca się naturą. Poprzez spotkanie z nieznanym wzbogaca swą wiedzę o świecie, doznaje metafizycznych przeżyć, dociera do tajemnicy własnego „ja”.

Mirza pełni funkcję przewodnika, swoistego mistrza duchowego, który w sytuacjach nowych dla Pielgrzyma, potrafi odkryć przed nim nowy wymiar istnienia.

Analiza i interpretacja

Stepy akermańskie

Jest to utwór otwierający cykl, związany z pejzażem leżącego nad Dniestrem Biełgorodu (Akermanu). Podmiot liryczny w poetycki sposób przedstawia swą podróż przez bezkresne stepy, przypominające mu „suchy przestwór oceanu”. Całość obrazu oparta jest na metaforycznych sformułowaniach łączących cechy stepu i morza. Ja-liryczne w części opisowej sonetu relacjonuje wędrówkę, koncentrując się na dynamicznym obrazie natury. Widzi ją, wrażliwy na koloryt i kształt, aby już za chwilę - usłyszeć bezkresną przestrzeń. Zachwyt pobrzmiewający w słowach podmiotu, ustępuje - w części refleksyjnej utworu - smutkowi, melancholii i rozczarowaniu. Tym samym pejzaż stanowi swoiste odwzorowanie stanu emocjonalnego ja-lirycznego (zabieg psychizacji krajobrazu). Refleksje człowieka stykającego się z potęgą natury mają charakter osobistego wyznania. Choć towarzyszą mu inni ludzie, odczuwa dojmującą samotność, którą podkreśla jeszcze poczucie małości wobec przyrody. Myśli egzystencjalnej towarzyszy też tęsknota za ojczystymi stronami - Litwą. Tym samym przeżycia podmiotu lirycznego zyskują element biografii samego poety.

Widok gór ze stepów Kozłowa

Sonet ma formę dialogu, łamiącego tradycyjną formę gatunku. Rozmawiający ze sobą Pielgrzym i Mirza stoją u stóp najwyższego w paśmie Gór Krymskich szczytu - Czatyrdahu.

Przybysz z kultury Zachodu zachwyca się jego widokiem, formułując cały szereg pytań retorycznych. Czatyrdah wydaje się mu dziełem Allacha, który przybliża swą wzniosłością, grozą i monumentalnością boskie tajemnice. Podmiot liryczny tworząc obraz Czatyrdahu, odwołuje się do wschodnich wyobrażeń religijnych (islamu) oraz języka nasyconego orientalizmami (Allach, diwy, chylat), mającymi oddać lokalne realia. Kontemplacja romantycznego krajobrazu - gór, przybliża Pielgrzyma do Absolutu. Mirza, wspominając widziany niegdyś z bliska szczyt góry, wie, że był na granicy dwóch światów: ludzkiego i boskiego.

Tym samym sonet podejmuje refleksję filozoficzną, wskazując na bliską romantyzmowi drogę poznania świata, człowieka i Boga - mistycyzmu. Poprzez odczuwanie wzniosłości i potęgi natury, można doświadczyć bliskości tajemnic metafizycznych, znaleźć się bliżej Stwórcy.

Bakczysaraj

Sonet podejmuje problematykę historiozoficzną: przedstawia przemijanie kultur i cywilizacji stworzonych przez człowieka. Podmiot liryczny podziwia dawną stolicę chanów krymskich - Bakczysaraj, czyli Pałac ogrodów. Przeciwstawia niegdysiejszej potędze Girajów współczesny obraz upadku i zaniedbania. Podkreślają to oparte na kontraście epitety (wielka - pusta) oraz plastyczne i dynamiczne metafory pochłaniającej przeszłość natury: „Przeskakuje sarańcza, obwija gadzina. / (...) powoju roślina wdzierając się na głuche ściany i sklepienia (...)”. Podmiot mówiący przywołuje biblijny motyw tajemniczego napisu, który pojawił się na ścianie pokoju babilońskiego władcy Baltazara. Tak, jak niewidzialna ręka Boga zapowiedziała upadek jego panowania (Ks. Daniela, V 25-30) w słowach: mene - tekel - peres, tak wiecznie żywa i bujna natura znaczy dawną wielkość chanów Balsazara głoskami „RUINA”. Tym samym historia krymskich władców wpisuje się w szerszy, uniwersalny wymiar. Znajduje to potwierdzenie w tercynach, czyli w refleksyjnej części sonetu. Perłowe łzy fontanny symbolizujące jednocześnie upływ czasu i melancholię, wyrażają tęsknotę za „miłością, potęgą, chwałą” - tym, co przeminęło wraz z kulturą krymskich chanów. Trwa natura - „źródło zostało”, wiecznie żywa i tworząca („natura naturans”), będąca w stałym kontakcie z człowiekiem. Jej tajemnice może on odczytać, gdy dotrze do tajemnego szyfru symboli - zjawisk prowadzących do poznania świata i człowieka. Zrozumieć naturę potrafi romantyczny poeta-filozof i w tę rolę wciela się podmiot liryczny Bakczysaraju.

Ajudah

Jest to utwór o charakterze autotematycznym, czyli poeta jako podmiot liryczny wypowiada się na temat siebie i własnej twórczości. Obraz spełnionych fal morskich, rozbijających się o „Judahu skały” przyrównuje do namiętności i niepokojów doświadczanych przez młodego artystę. Dzięki twórczości poetyckiej (symbol bardonu - instrumentu poetyckiego) potrafi on jednak okiełznać żywioł, zmienić namiętność w „nieśmiertelne pieśni”. Odnajdujemy tu echa horacjańskiego motywu „non omnis moriar” - oto sława poetycka zapewni artyście nieśmiertelność, a przyszłość - niczym antyczne Muzy - uwieńczy skroń poety laurem.

Mickiewicz antyczny topos exegi monumentum połączył z typowo romantycznym rozumieniem poezji. Jest ona swobodną kreacją, a jej źródła tkwią we wrażliwości, duchowości poety, a nie - jak to ujmował klasycyzm - w pracy i intelekcie (np. horacjański ideał poety-rzemieślnika).

Forma - gatunek

Sonet (wł. sonetto) to utwór liryczny składający się z 14 wersów zgrupowanych w czterowierszach i tercynach.

Kompozycyjnie dzieli się na dwie odrębne części tematyczne: opisową i refleksyjną.

Forma gatunkowa ukształtowała się w średniowiecznej poezji włoskiej. W dojrzałym kształcie sonet włoski (Dante, Petrarka) składał się z dwóch czterowierszy (okalające rymy) oraz dwóch tercyn (podwójnie lub potrójnie rymowanych). We Francji sonet uległ modyfikacji: zamiast tercyn posiada formę dystychu i czterowiersza (w różnej kolejności). Sonet angielski jest zróżnicowany, jedną z form (Spensera) stanowi układ trzech czterowierszy o rymach przeplatanych oraz dystychu (rymy parzyste).

W literaturze polskiej sonet pojawił się w XVI w. - J. Kochanowski, M. Sęp-Szarzyński; popularny był też w baroku, a odrodził się w romantyzmie.

A. Mickiewicz użył formę sonetu do ukazania egzotyki krymskiego pejzażu oraz refleksji filozoficznych.

Autor niejednokrotnie odszedł od tradycji gatunku: w tematyce, w śmiałym zastosowaniu stylizacji językowej (orientalizmy), w synkretycznym łączeniu elementów rodzajowych (liryczne refleksje, dramatyzujące rozmowy, epickie opisy), subiektywizacji wizji podmiotu lirycznego i jego „podwójności” (Pielgrzym - Mirza).

Cykl wywołał polemikę między klasykami a romantykami (O krytykach i recenzentach warszawskich - pamflet A. Mickiewicza z 1828 r.).