Połączenie głosowe
Upewnij się, że masz włączone głośniki i mikrofon
zaprasza Cię do wspólnej nauki fiszek
Epoka oświecenia rozwijała się w Europie od końca XVII wieku (Anglia) przez cały wiek XVIII, w niektórych krajach skończyła się dopiero w latach 20. XIX w. Termin „oświecenie” używany był nie tylko na określenie pewnych nurtów czy tendencji epoki, ale także jako nazwa wszystkich zjawisk kulturowo-myślowych charakterystycznych dla wieku XVIII. Nową epokę cechuje szczególnie silna samoświadomość oraz intensywny rozwój myśli filozoficznej, kształtujący inne dziedziny życia oraz oddziałujący na kulturę. Termin „oświecenie” powstał na gruncie angielskim (Age of Einlightenment) i niemieckim (Aufklärung), we Francji rozpowszechniły się pojęcia „wiek oświecenia” (le siècle des lumières) i „wiek filozoficzny” (le siècle philosophique). Podobnych terminów próbowano używać również na gruncie polskim. Już sama nazwa epoki wskazuje na jej charakter. Typowy dla oświecenia kult rozumu, oddzielenie religii od nauki doprowadziły do wyzwolenia się umysłu człowieka z wpływów scholastyki i budziły nadzieję na możliwość stworzenia nowego, idealnego ładu społecznego. Wierze w nieograniczone możliwości ludzkiego umysłu towarzyszyły liczne odkrycia przyrodnicze i fizyczne (np. teoria I. Newtona). Zlikwidowanie dominacji religii w życiu społeczno-kulturalnym doprowadziło do stworzenia podstaw nowej, opartej na zasadach laickich, etyki. Odrzucając dotychczasowe dogmaty filozofowie i pisarze epoki ukazywali nowe drogi rozwoju ludzkości, budząc wiarę w nieograniczone możliwości poznania naukowego i empirycznego (na drodze doświadczenia). Oświecenie na nowo postawiło człowieka w centrum zainteresowania kultury, filozofii i sztuki. Twórcy nowej epoki zanegowali w dużym stopniu dorobek baroku, określając go wiekiem zacofania i upadku kultury.
Rozwojowi myśli filozoficznej i optymistycznym koncepcjom nowego ładu towarzyszyły w epoce oświecenia szybkie i gwałtowne przemiany społeczno-polityczne. Szczególnie ostro przebiegały one we Francji, uważanej za centralny ośrodek nowych trendów. Rozkwit klasycyzmu przypada na lata rządów Ludwika XIV (1660-1680), zwanego Królem-Słońce, który wsławił się powiedzeniem: „Państwo to ja”. Kryzys zapoczątkowany jego rządami pogłębił się w następnych latach. Kolejny król, Ludwik XV, znajdujący się pod przemożnym wpływem swoich faworyt, dam dworu: Madame de Pompadour i Madame du Barry, nie zdołał uzdrowić państwa. Rządy absolutne Ludwika XV stały się przedmiotem krytyki, podobnie jak lata panowania jego na stępcy, Ludwika XVI. Osłabienie władzy królewskiej, wojny wyniszczające kraj, upadek gospodarczy i polityczny, całkowity kryzys finansowy państwa oraz szerzące się bezrobocie i ubożenie społeczeństwa doprowadziły w efekcie do obalenia monarchii absolutnej. W 1789 roku wybuchła Wielka Rewolucja Francuska, która definitywnie zburzyła istniejący do tej pory porządek. Rozkładowi dawnych form towarzyszył w latach oświecenia szybki awans mieszczaństwa oraz dążenia zmierzające do zdecentralizowania władzy, jej podziału na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, a także walka o wolność i równość. Nie należy jednak zapominać, że idee oświecenia znalazły swoich zwolenników także w osobach władców absolutnych: Katarzyny II w Rosji i Fryderyka II w Prusach.
Wiara w możliwości naukowego poznania, kult „oświeconego rozumu” oraz wyzwolenie się spod dominacji Kościoła przyczyniły się w wieku XVIII do powstania wielu nurtów i prądów filozoficznych, określających nową świadomość człowieka, kształtujących rozwój kulturalno-społeczny. Przy wielości formujących się wówczas idei daje się zauważyć charakterystyczne dla nich wszystkich nastawienie krytyczne (krytycyzm) wobec dotychczasowych dogmatów i wzorców oraz sposobów poznania. Celem nowej myśli filozoficznej było oswobodzenie człowieka z pęt schematycznego, uwarunkowanego społecznie i historycznie myślenia oraz stworzenia nowych racjonalnych reguł, określających byt a także zrealizowanie nowatorskich koncepcji życia społecznego, opartych na porządku natury. Do najważniejszych nurtów XVII i XVIII wieku, które wywarły wpływ na całą myśl europejską, niewątpliwie należą: racjonalizm, empiryzm, sensualizm, deizm, ateizm, utylitaryzm, humanitaryzm, libertynizm, a w końcowej fazie epoki, przygotowujące już grunt dla rozwoju romantyzmu: idea powrotu do natury oraz irracjonalizm.
Dominującym kierunkiem umysłowym oświecenia był racjonalizm. Termin ten pochodzi od łacińskiego wyrazu ratio - rozum. Za twórcę kierunku uważa się żyjącego w latach 1596-1650 René Descartesa, czyli Kartezjusza, którego koncepcja wyłożona w słynnym studium Rozprawa o metodzie zapoczątkowała nowy okres w filozofii i stała się podstawą XIII-wiecznego racjonalizmu oraz wpłynęła na ukształtowanie jednego z nurtów estetycznych epoki klasycyzmu. Filozofia Kartezjusza, mimo iż zupełnie nowatorska, związana była z tradycją myśli średniowiecznego filozofa, św. Augustyna, zwłaszcza w dziedzinie metafizyki, czyli rozważań dotyczących Boga i relacji między człowiekiem a Stwórcą. Punktem wyjścia filozofii Kartezjusza był sceptycyzm, czyli postawa wątpiąca wobec dotychczasowych dostępnych metod poznania. Doprowadziła ona do znalezienia oparcia w ludzkiej myśli. „Myślę, więc jestem” („Cogito ergo sum”) - to stwierdzenie Kartezjusza parafrazujące augustiańskie „Wątpię, więc jestem” przyczyniło się do uznania myślowej jaźni ludzkiej za niezależny, istniejący byt. Poszukując nowej metody doskonałego poznania, filozof odwoływał się do nauk matematycznych i stosowanej w nich analizy. Analityczna metoda, oparta na zasadach rozu mowych, gwarantowała według niego prawdziwe poznanie. W ten sposób Kartezjusz uznał rozum za najwyższą instancję poznania rzeczywistości. Wrażenia zmysłowe, często mylne, służą jedynie uświadamianiu sobie przez rozum idei wrodzonych, nie pochodzących z zewnątrz, ale należących do rozumu, jasnych i prostych, lecz nie zawsze nam znanych.
Filozofia Kartezjusza znalazła wielu kontynuatorów, zarówno w czasach mu współczesnych jak i w wiekach późniejszych. W II połowie XVII wieku we Francji myśl kartezjańska, zwłaszcza jego metodologia, stała się powszechnie obowiązująca wśród warstw wykształconych. Do jej upowszechnienia przyczyniła się teoria Barucha Spinozy, żyjącego w latach 1632-1677. Spinoza, podobnie jak Kartezjusz, uznał rozum za najdoskonalsze narzędzie poznania, podstawowym kryterium prawdy czyniąc jasność i wyrazistość. Szczególne znaczenie przypisywał matematyce i zgodnie z jej regułami wykładał swoją myśl filozoficzną. Odchodząc od dualizmu obecnego w myśli Kartezjusza, oddzielającego istnienie pierwiastków duchowych od materialnych, stał na stanowisku panteizmu, utożsamiając Boga z przyrodą. Według Spinozy rzeczywistość poddana jest wiecznym prawom, wywodzącym się z natury Boga. Pogląd ten, wykluczający istnienie przypadku i wolnej woli nazywa się determinizmem. Filozofia Spinozy miała charakter monistyczny, głosił on bowiem, iż istnieje jedna substancja, nie mająca charakteru ani czysto materialnego, ani duchowego.
Znaczącą rolę w umacnianiu filozofii racjonalistycznej odegrała działalność Isaaca Newtona (1642-1727), fizyka, matematyka i astronoma, odkrywcy prawa powszechnego ciążenia, trzech zasad dynamiki, wynalazcy rachunku różniczkowego oraz konstruktora lunety. Newton przyczynił się do znacznego rozwoju nauk przyrodniczych. Głosił także teorię, iż zasady matematyczne mają znaczenie dla nauk filozoficznych.
Rozwój filozofii racjonalistycznej wpłynął na zmianę poglądów dotyczących religii. Skutkiem tego na przełomie XVII i XVIII wieku rozwinęły się dwa kierunki: deizm i ateizm. Deiści uznawali istnienie Boga, zakładając, że stworzył on świat, w którego sprawy jednak nie ingeruje. Przyjmowali zasadność niektórych nakazów moralnych, wypływających z religii, krytykowali jednak religijny fanatyzm i negowali objawienie. Przedstawicielami deizmu we Francji byli D. Diderot oraz Wolter. Ateiści, czerpiąc z filozofii materialistycznej, negowali istnienie Boga. Jednym z czołowych zwolenników tego poglądu był Paul Holbach, francuski filozof, współtwórca Encyklopedii.
Empiryzm to prąd filozoficzny, przeciwstawny wobec racjonalizmu, którego nazwa pochodzi od łacińskiego wyrazu empeirikos - doświadczony. Empiryzm zakłada, że prawdziwe poznanie odbywa się na drodze doświadczenia i obserwacji. Nurt ten zapoczątkowany w XVII wieku przez Franciszka Bacona, upowszechnił się w okresie oświecenia, by ze szczególną siłą powrócić w czasach pozytywizmu. Za właściwego twórcę empiryzmu uważa się Bacona, mimo że podobne tendencje pojawiały się już w średniowieczu, a zwłaszcza w odrodzeniu. Bacon dokonał klasyfikacji nauk. Szczególne znaczenie przypisywał przyrodoznawstwu, dzięki któremu człowiek może zyskać władzę nad naturą. Odrzucając zasadność uprawiania nauki „czystej” wskazywał na pragmatyczny (możliwy do wykorzystania w rzeczywistości) charakter wiedzy, którą należy zdobywać w sposób czynny, poprzez eksperymenty. Za najdoskonalszą metodę badawczą uznał indukcję, w której na podstawie danych empirycznych formułuje się ogólne wnioski. Według Bacona w procesie poznawczym odgrywają rolę nie tylko zmysły człowieka, ale i jego rozum. Należy jednak najpierw wyeliminować złudzenia rozumu, a następnie, opierając się na eksperymencie, ustalić fakty i w drodze indukcji uogólnić je. Teoria Bacona, praktycznie zapomniana po jego śmierci, odżyła na nowo w wieku XVIII, stanowiąc przeciwwagę dla racjonalizmu, a w niektórych wypadkach uzupełniając jego założenia.
Podstawy oświeceniowego empiryzmu stworzone zostały pod koniec wieku XVII przez angielskiego filozofa Johna Locke’a (1632-1704). W przeciwieństwie do Bacona, który drogę doświadczenia uznawał za najdoskonalsze źródło wiedzy, Locke twierdził, że każde poznanie, prawdziwe czy błędne, ma charakter empiryczny. Umysł ludzki pojmował jako niezapisaną, czystą tablicę (tabula rasa), która wypełniona zostaje na drodze doświadczeń. Angielski filozof odrzucał tym samym kartezjańską teorię idei zrodzonych. Wiedza, którą zdobywamy, jest zawsze nabyta, wrodzone są tylko władze umysłu. Bacon rozróżniał dwa rodzaje doświadczenia: postrzeżenia, powstałe na drodze obserwacji rzeczy zewnętrznych, oraz refleksję, będącą działaniem umysłu. Pierwotne jest postrzeżenie, ale refleksja ma większe znaczenie, gdyż daje pewniejszą wiedzę. Locke, mimo iż empirysta, za najważniejsze uznawał dążenie do poznania prawd ogólnych, co łączyło go z racjonalistami. Zasługą Locke’a było to, że uczynił poznanie najistotniejszym zadaniem filozofii, kładąc także nacisk na konieczność właściwego ukierunkowania rozwoju człowieka i kształtowania jego umysłu w sposób jak najbardziej korzystny dla niego samego i całego społeczeństwa.
Empiryzm Locke’a znacząco wpłynął na rozwój myśli filozoficznej w Anglii XVIII wieku. Jego następcami byli m.in. Berkeley i Hume. We Francji nurt ten upowszechnił się dzięki Wolterowi.
Sensualizm to odmiana empiryzmu, u jego podstaw leży przekonanie, że jedynym źródłem wiedzy są zmysły. Nurt ten, wywodzący się pośrednio z filozofii Locke’a, ugruntował się w pismach George’a Berkeleya (1685-1753), twierdzącego, że istnieją tylko te rzeczy, których doświadczamy. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli skrajnego sensualizmu był Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780), którego mistrzami byli: początkowo Locke, a następnie Newton. Inaczej niż Locke, Condillac zakładał istnienie jedynie doświadczeń zewnętrznych, odrzucając wewnętrzne, zaś rozumowi przyznawał bierną rolę w procesie poznawania. Według niego treści, a nawet funkcje rozumu, nie są wrodzone, ale pochodzą w całości z wrażeń i formują się na podstawie doświadczeń. W ujęciu Condillaca filozofia zbliżała się więc do psychologii.
Utylitaryzm jest ideą, według której gwarantem szczęścia jest pożyteczność tego, co robimy. Filozofia oświecenia, której twórcy głosili możliwość racjonalistycznego czy empirycznego poznania praw rządzących naturą, mogących służyć przekształcaniu i reformowaniu stosunków społecznych, sprzyjała tendencjom utylitarnym. Zasada utylitaryzmu sformułowana m.in. w pismach D. Hume’a, przyjęta została przez większość angielskich etyków doby oświecenia. W XVIII wieku przypuszczano powszechnie, że człowiek, dążąc do zaspokojenia interesu prywatnego, powinien równocześnie przyczyniać się do dobra ogółu. Etykę rozumiano jako „sztukę kierowania czynnościami ludzkimi tak, aby wytwarzały możliwie najwięcej szczęścia”. Szczęście pojmowano w kategoriach przyjemności, które utożsamiano z korzyścią. Utylitaryzm stworzył własną teorię ekonomiczną, polityczną i prawną. Zwolennicy utylitaryzmu znaczną rolę w oświecaniu umysłów ludzkich i wychowaniu przypisywali literaturze.
Charakterystyczne dla oświecenia zainteresowanie człowiekiem oraz troska o jego wszechstronny rozwój sprzyjały rozpowszechnianiu się postawy humanitaryzmu. Jej wyrazem była dbałość o zachowanie godności jednostki i poszanowanie jej prawa do wolności i równości. Idea humanitaryzmu korespondowała z szerzącą się krytyką ustroju absolutystycznego oraz żądaniem powszechnej tolerancji religijnej.
Nowy stosunek do religii oraz położenie nacisku na wszechstronny rozwój wolnego umysłu ludzkiego przyczyniły się do powstania w wieku XVII we Francji nurtu zwanego libertynizmem (łac. libertimus - wyzwolony). Libertyni, bo tak nazywano zwolenników tego ruchu, odrzucali wszelkie dogmaty i normy, które Kościół przez wieki starał się ugruntować w życiu społecznym i kulturalnym. Reprezentowali postawę laicką i wolnomyślicielską, charakteryzowali się swobodnym podejściem do norm obyczajowych, przyznając każdemu prawo wyboru odpowiadających mu zasad etycznych. Bliskie były im nastroje hedonistyczne, gdyż szczęście utożsamiali z osiągnięciem przyjemności, zwłaszcza zmysłowych. Libertynizm oddziałał także na literaturę polską, jego przejawy odnaleźć można w twórczości K. Węgierskiego i S. Trembeckiego.
Przeciwwagą dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję człowieka i świata, była filozofia głoszona przez francuskiego myśliciela i pisarza J. J. Rousseau, zwana od nazwiska jej twórcy russoizmem. Rousseau, autor m.in. Umowy społecznej, przeciwstawiał cywilizację i kulturę, które zabiły w człowieku pierwotne naturalne właściwości, naturze. Według filozofa w otoczeniu natury człowiek był prawdziwie dobry, wolny i szczęśliwy; rozwój cywilizacyjny spowodował upadek moralności, zanik prawdziwych więzi międzyludzkich oraz powstanie nierówności społecznych. Rousseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowałoby w nim pierwotne, utracone właściwości i przygotowało do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Russoizm stał się podstawą sentymentalizmu.
Nurt ten, jako przeciwieństwo racjonalizmu, pojawił się w końcowej fazie oświecenia, stając się punktem wyjścia dla rozwoju nowej epoki - romantyzmu. Zwolennicy irracjonalizmu zakładali możliwość pozarozumowego poznania rzeczywistości, decydującą rolę przypisując intuicji, natchnieniu, wierze, uczuciu i instynktowi.
Epoka oświecenia charakteryzuje się współwystępowaniem trzech odrębnych, powstałych w oparciu o różne idee filozoficzne, nurtów estetyczno-literackich: klasycyzmu, sentymentalizmu, rokoka.
Klasycyzm to kierunek literacki, którego pełny rozkwit przypada na wiek XVII we Francji, czyli czasy panowania Ludwika XIV. Po raz pierwszy tego typu tendencje pojawiły się już we Włoszech w XIV wieku oraz w okresie renesansu we Francji w twórczości poetów grupy Plejada. Termin klasycyzm pochodzi od łacińskiego wyrazu classicus - szkolny, uczniowski i używany bywa w różnym znaczeniu. Klasycznymi nazywano autorów, których dzieła odpowiednie były dla nauki uczniów w szkole. Pojęcie to stosowano także w znaczeniu wartościującym, na określenie najdoskonalszych poetów i artystów oraz w odniesieniu do twórców starożytności. Klasyczną nazywano także sztukę i literaturę opartą na wzorcach antycznych, cechującą się umiarem, harmonią, równowagą, spokojem i przeciwstawną wobec tendencji romantycznych.
Francuski klasycyzm XVII wieku, wyrosły z zainteresowania sztuką antyczną, był związany z założeniami filozofii kartezjańskiej, czyli racjonalizmu. Poezję traktowano jako sposób poznania rzeczywistości, dotarcia do prawdy, która w myśl reguł Kartezjusza powinna cechować się jasnością i prostotą. Piękno zwolennicy klasycyzmu utożsamiali z prawdą, za jego podstawowe kryterium uznając rozum. Próby określenia reguł nowego kierunku zaowocowały powstaniem krytycznych pism i zbioru zasad sztuki poetyckiej, z których najbardziej znaną i powszechnie akceptowaną, także w innych krajach europejskich, była wydana w 1674 roku Poetyka N. Boileau. Za najważniejszy cel sztuki uznane zostało dążenie do prawdy czyli piękna poprzez korzystanie z wzorców antycznych i odtwarzanie natury. Postulat ten, nazywany w terminologii łacińskiej imitatio a w greckiej mimesis, wyznaczający naśladowniczy charakter literatury, wyklucza w procesie twórczym rolę natchnienia i działania nie skrępowanej niczym wyobraźni. Jednym z założeń twórczości klasycystycznej była konieczność przestrzegania reguły prawdopodobieństwa. Ukazana w sztuce rzeczywistość miała cechować się harmonią, symetrią, ładem, umiarem i spokojem właściwym dla procesów intelektualnych i rozumu.
Pisarze klasycyzmu starali się dotrzeć do istoty rzeczy, do tego, co ogólne i powszechne. Konstrukcja dzieła określona była przez jasne reguły. Jedną z nich była zasada decorum czyli kategoria odpowiedniości poszczególnych elementów dzieła, a więc stylu i tematu (np. podniosły styl zarezerwowany był dla tragedii), konieczność zachowania jednorodności estetycznej, co wykluczało mieszanie tragizmu z komizmem, itp. W tragedii klasycznej obowiązywała zasada trzech jedności (miejsca, czasu i akcji). Wysokie wymogi stawiano językowi utworów, który powinien cechować się jasnością, zwięzłością intelektualną, czystością, precyzją oraz stylistyczną konstrukcją, wykorzystującą reguły retoryki.
Zwolennicy klasycyzmu określili hierarchię gatunków literackich, najważniejszą rolę przyznając tragedii i eposowi, a także innym gatunkom, wywodzącym się ze starożytności. Sztuce przypisywano cele dydaktyczne i utylitarne, miała ona służyć edukacji społeczeństwa, jego wychowywaniu i ogólnemu pożytkowi. Jej zadaniem było ukazywać to, co wzniosłe i piękne, dobre i pożyteczne dla ducha i umysłu. Artysta ponosił wewnętrzną odpowiedzialność za swoje dzieło i nie mógł lekceważyć skutków moralnych własnej twórczości. Najwybitniejszymi przedstawicielami europejskiego klasycyzmu byli we Francji: J. Racine, B. Pascal, F. La Rochefoucauld, Molier.
Sentymentalizm to prąd literacki, rozwijający się w oświeceniu w opozycji do ideowych, estetycznych i filozoficznych założeń klasycyzmu. Nazwa kierunku wywodzi się od tytułu powieści L. Sterne’a Podróż sentymentalna. W języku angielskim wyraz sentimental znaczy: wrażliwy, moralny. Filozoficznym podłożem kierunku były sensualizm i empiryzm, reprezentowane m.in. przez Hume’a i Condillaca. Zakładali oni, iż jedynym źródłem poznania człowieka są zmysły, podkreślając przez to rolę subiektywnego charakteru odbioru wrażeń przez jednostkę. Zarówno sensualiści jak i empiryści kierowali rozważania filozoficzne w stronę psychologii, co wpłynęło na zainteresowanie twórców literatury sentymentalizmu wnętrzem człowieka i jego przeżyciami osobistymi. Do upowszechnienia i rozwoju nowego kierunku w znacznym stopniu przyczyniła się filozofia i twórczość J. J. Rousseau. Zespół głoszonych przez niego idei, zwany russoizmem, był świadectwem konfliktu między cywilizacją i kulturą a naturą. Rousseau, krytykując negatywny wpływ cywilizacji na rozwój i moralność człowieka swoich czasów, głosił hasło powrotu do natury, w stanie której ludzkość odzyskałaby swoje pierwotne cechy, wrodzoną dobroć, a przez to osiągnęłaby szczęście. Taka wizja człowieka w świecie przyczyniła się do odmiennej niż w klasycyzmie koncepcji rzeczywistości, która okazywała się być pełna sprzeczności i wewnętrznych konfliktów, świadczących o moralnym kryzysie cywilizacji.
Twórcy literatury sentymentalnej poddawali krytyce ówczesny feudalno-absolutystyczny ustrój, bohaterem utworów czyniąc często przedstawicieli mieszczaństwa czy ludu. Przedmiotem zainteresowania pisarzy stało się wewnętrzne życie człowieka, analiza uczuć, ukazywanie prawdziwych więzi międzyludzkich: miłości, przyjaźni, relacji rodzinnych. Dogłębnej analizie psychologicznej towarzyszyło wprowadzanie realiów obyczajowych epoki oraz postulaty prostoty i czułości.
Twórcy utworów sentymentalnych uprawiali gatunki nie doceniane przez klasyków, takie jak powieść, dramat, liryka osobista. Wprowadzili do literatury opisy przyrody, analizowali relacje między człowiekiem i naturą oraz jego miejsce we wszechświecie. Najwybitniejszej realizacji sentymentalizm doczekał się w twórczości J. J. Rousseau, autora m.in. Nowej Heloizy, Emila i Wyznań.
Termin rokoko (fr. rocaille - muszla) pojawił się początkowo w sztukach plastycznych na określenie tendencji rozwijających się w Europie w latach 1720-1780, a następnie stosowany był w odniesieniu do zjawisk literackich, charakterystycznych zwłaszcza dla twórczości francuskich pisarzy za czasów panowania Ludwika XV. Okres rządów tego króla zaznaczył się porzuceniem dworskiego ceremoniału na rzecz kameralności, wzrostem swobody życia towarzyskiego, przejawiającego się w atmosferze erotyzmu, słownego flirtu i zmysłowości. Filozoficznymi podstawami nowego nurtu były idee epikureizmu, którego zwolennicy szczęście człowieka utożsamiali z osiągnięciem przyjemności i unikaniem cierpienia oraz postulowali hasło carpe diem nakazujące korzystanie z chwili. Twórcy rokoka traktowali literaturę jako grę i zabawę, nadrzędną rolę przypisując kategoriom smaku, wdzięku i elegancji. W przeciwieństwie do twórców klasycyzmu, motywy mitologiczne wykorzystywali w celach ornamentacyjnych i dekoracyjnych. Nastrojowość i uczuciowość sentymentalizmu pisarze rokoka łączyli z motywami pasterskimi, co doprowadziło m.in. do powstania nowej odmiany sielanki. Na twórczość rokokową w przeważającej mierze składają się małe formy poetyckie, takie jak anakreontyki i epigramaty. Język literacki nurtu ukształtowany został w oparciu o reguły towarzyskiej konwersacji, obowiązującej w tym okresie. Niejednokrotnie wykorzystywano dowcipną grę słów (kalambury), wprowadzano zaskakujące puenty i błyskotliwe skojarzenia, świadczące o wyrafinowanym smaku autorów i lekkości języka. Nurt rokoka rozwijał się przede wszystkim we Francji, jego przejawy widoczne są w komediowej twórczości P. Marivaux i P. Beaumarchais, w powieściach P. Choderlos de Laclos oraz w niektórych utworach Woltera. Pierwiastki rokoka można także odnaleźć w twórczości pisarzy angielskich, włoskich, niemieckich a także polskich.
Wielość nurtów rozwijających się równolegle w epoce oświecenia przyczyniła się do różnorodności gatunkowej powstających wówczas utworów. Dydaktyczno-moralizatorskie zadania stawiane sztuce realizowane były zarówno w gatunkach klasycystycznych, takich jak bajka, oda, satyra, tragedia, sielanka, poemat heroikomiczny jak i typowych dla sentymentalizmu: powieści, powieści w listach, komedii. Przypadający na owe czasy rozwój publicystyki i znaczący wpływ filozofii na literaturę zaowocował upowszechnieniem się eseju, powiastki filozoficznej i felietonu literackiego.
Teoretyczne założenia nowej epoki pojawiły się początkowo w Anglii w filozoficznych pismach Johna Locke’a (Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, 1660), George’a Berkeleya i Davida Hume’a. Tam też narodziła się, rozwijająca się później w całej Europie, publicystyka (czasopismo „Spectator”). Literaturę angielską, podobnie jak w innych krajach, cechowała różnorodność tematyczna i ideowa. Obok utworów, w których realizowano założenia klasycyzmu (twórczość A. Pope’a), rozwijała się powieść, której autorami byli m.in. J. Swift (Podróże Guliwera), L. Sterne (Podróż sentymentalna) oraz pojawiły się nowe kierunki, bliskie w swoich założeniach epoce następnej czyli romantyzmowi - osjanizm i gotycyzm. W Niemczech tendencje oświeceniowe wystąpiły nieco później, zarówno w filozofii (I. Kant), jak i w literaturze (G. E. Lessing). Niewątpliwie stolicą nowych nurtów estetycznych i literackich była Francja, zarówno ta Ludwika XIV II poł. XVII w., na lata rządów którego przypadł rozkwit klasycyzmu, jak i Francja wieku XVIII, zdominowanego przez filozofów. Wybitnymi myślicielami i pisarzami, których idee i twórczość znacząco wpłynęły na kształt oświecenia, byli m.in. Wolter, autor powiastek filozoficznych, traktatów, esei, Ch. Montesquieu, D. Diderot, J. J. Rousseau, J. d’Alembert i in. Wszyscy oni współtworzyli zakrojoną na szeroką skalę Encyklopedię, powstającą w latach 1751-1780. W Encyklopedii propagowano idee racjonalistyczne, kształtowano postawy ludzkie doby oświecenia i znacząco przyczyniano się do rozpropagowania idei, które doprowadziły do Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Na gruncie francuskim rozwinęły się wszystkie trzy charakterystyczne dla oświecenia nurty estetyczno-literackie. Najwybitniejszymi przedstawicielami klasycyzmu byli J. Racine, Molier, sentymentalizmu - J. J. Rousseau, D. Diderot, rokoka - P. Marivaux, P. Beaumarchais.
Sztuka oświecenia rozwija się głównie w dwóch kierunkach: klasycznym i rokokowym. Obydwie te tendencje widoczne są w architekturze i malarstwie Francji. Z drugiej połowy XVIII wieku pochodzą znajdujące się w Paryżu klasycystyczny Panteon, Kościół Inwalidów i kaplica pałacowa w Wersalu. Najsłynniejszym malarzem tego okresu we Francji jest Jacques Louis David (1748-1825), autor m.in. Przysięgi Horacjuszów i Portretu pani Recamier. Jego obrazy charakteryzuje chłodna kolorystyka, wyraźne kontury i posągowe ujęcie postaci. Tendencje rokokowe pojawiły się m.in. w malarstwie Jeana Watteau i Francoisa Bouchera oraz w sztuce użytkowej z czasów panowania Ludwika XV.
Zapowiedzią klasycyzmu w Anglii jest katedra Św. Pawła w Londynie. Klasycyzm angielski reprezentuje m.in. budynek British Museum i gmach teatru Covent Garden. W Niemczech w stylu klasycystycznym został zbudowany Teatr Królewski, w Berlinie zaś rokokowe wnętrza uzyskały: pałac Zwinger w Dreźnie oraz Sanssouci w Poczdamie.
Przedstawicielami klasycyzmu w rzeźbie są Antonio Canova (1757-1822) oraz Bertel Thorvaldsen (1770-1844).
Epokę polskiego oświecenia, przypadającą w zasadzie na drugą połowę XVIII wieku, podzielić można na cztery okresy.
Wczesne oświecenie, czyli lata 1730-1764, to okres przedstanisławowski, w którym ostatnie przejawy baroku współegzystują jeszcze z nowymi tendencjami. Zaczątki myśli oświeceniowej pojawiają się w stolicy, gdzie docierają za pośrednictwem pisarzy kształconych na uniwersytetach zagranicznych. W tym czasie powstają pierwsze instytucje, będące zapowiedzią przemian reformatorskich, takie jak Collegium Nobilium w Warszawie, założone przez S. Konarskiego w 1740 roku i Biblioteka Rzeczypospolitej utworzona w 1747 roku w Warszawie z inicjatywy braci Załuskich. W okresie wczesnego oświecenia przenikają do Polski pierwsze echa klasycyzmu.
Klasycyzm stanisławowski przypada na okres rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego, a więc na lata 1765-1787. W tym czasie tworzą najwybitniejsi pisarze epoki: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, a działania zmierzające do reformy ustroju państwa polskiego przybierają na sile, owocując m.in. utworzeniem licznych instytucji życia społecznego i kulturowego (czasopismo „Monitor”, Szkoła Rycerska, teatr publiczny). Klasycyzm stanisławowski podzielić można na dwie fazy. W pierwszej, której końcowa data to rok 1773 (konfederacja barska i pierwszy rozbiór Polski) w publicystyce, literaturze i teatrze daje się zauważyć wzrost optymizmu oraz nadziei na uzdrowienie państwa. Druga (1774-1787) naznaczona została poczuciem rosnącego zagrożenia całkowitą utratą niepodległości.
Trzecia faza polskiego oświecenia, przypadająca na lata 1787-1795, to okres obrad Sejmu Czteroletniego, insurekcji kościuszkowskiej, oraz trzeci rozbiór Polski oznaczający upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej. W tym czasie szczególnie intensywnie rozwija się publicystyka, reprezentowana m.in. przez H. Kołłątaja, S. Staszica, a także teatr, którego najwybitniejszym twórcą był wówczas W. Bogusławski. Wtedy to formuje się w pismach politycznych nowy model państwa szlachecko-mieszczańskiego, rozwijają się ruchy republikańskie i jakobińskie, poziom życia literackiego wyznacza działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej.
Schyłek oświecenia to lata 1795-1822. W tym okresie klasycyzm współwystępuje z sentymentalizmem i pierwszymi przejawami romantyzmu. Charakter tego okresu wyznaczony jest świadomością utraty przez Polskę niepodległości oraz kształtowaniem się nowych prądów myślowych i literackich. Rok 1822 - data wydania Ballad i romansów A. Mickiewicza - stanowi początek epoki romantyzmu.
Oświecenie polskie miało odmienny charakter niż w innych krajach Europy. Na Zachodzie jego główną siłą było osiągające awans społeczny mieszczaństwo, które dążyło do ograniczenia władzy centralnej, krytykowało ustrój absolutystyczno-feudalny oraz walczyło o powszechną wolność i równość. W Polsce inicjatorem nowego kierunku stała się szlachta i duchowieństwo. Czasy saskie doprowadziły w I połowie XVIII wieku do zahamowania rozwoju państwa, przyczyniły się do całkowitego upadku miast i mieszczaństwa. Liczne wojny i kryzys gospodarczy spowodowały rozkład szlacheckiej Polski, której władza królewska uległa osłabieniu na rzecz wzrostu pozycji magnaterii. Ubożeniu najniższych warstw społecznych: chłopów, mieszczaństwa i drobnej szlachty towarzyszyło bogacenie się oraz wzrost uprawnień i przywilejów bardziej wpływowych grup: magnatów i zamożnej szlachty. Szerząca się w baroku ideologia sarmacka uległa z czasem wynaturzeniu, prowadząc do wzrostu ksenofobii, zacofania umysłowego i anarchii. Działania reformatorów oświeceniowych będą więc zmierzać w kierunku umocnienia władzy królewskiej, edukowania najniższych warstw społecznych, ograniczenia nadmiernych przywilejów szlacheckich - liberum veto i równoznacznej z anarchią „złotej wolności”. Demokratyczny i parlamentarny system Rzeczypospolitej uległ wynaturzeniu, doprowadzając do nierówności społecznej, szerzenia się źle pojmowanej wolności i ogólnego upadku kraju. Oświecenie polskie w niewielkim więc stopniu mogło korzystać ze wzorów europejskich, uwarunkowanych odmienną sytuacją polityczną.
Rozkład państwowości i przypadający na przełom wieków upadek kultury uniemożliwiały realną wymianę myśli, idei filozoficznych i naukowych między Polską a krajami Europy Zachodniej. Dlatego niezbędne okazało się przebudowanie szlacheckiej Polski oraz świadomości jej mieszkańców, w czym niebagatelną rolę odegrała literatura. Właściwa reforma przypada w Rzeczypospolitej na okres rządów ostatniego koronowanego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego, a więc na drugą połowę XVIII wieku. Rządy Poniatowskiego, naznaczone klęskami politycznymi, które w efekcie doprowadziły do rozbiorów Polski, to jednocześnie czas wspaniałego rozkwitu literatury zwanej stanisławowską. To właśnie pisarze i publicyści oświecenia położyli ogromne zasługi w procesie reformowania życia politycznego i społecznego oraz uświadamiania i edukacji społeczeństwa. Ich twórczość, nowatorska pod względem tematycznym i ideowym wobec całej literatury staropolskiej, była wyrazem głębokiej troski o losy Rzeczypospolitej oraz narzędziem, za pomocą którego w świadomości Polaków dokonał się głęboki przewrót umysłowy i kulturalny.
Epoka oświecenia w Polsce charakteryzuje się powstaniem i rozwojem instytucji o charakterze społeczno-kulturalno-oświatowym, których zadaniem było przeprowadzenie dogłębnej reformy umysłowego życia w Rzeczypospolitej. Wysiłki podjęte przez działaczy oświeceniowych w celu dokonania przeobrażeń i uzdrowienia państwa polskiego zostały zahamowane przez trzy rozbiory Polski, co zapoczątkowało ponad stuletnią niewolę państwa.
Collegium Nobilium (1740)
Jednym z celów działaczy polskiego oświecenia było dokonanie reformy przestarzałego szkolnictwa, w większości przypadków prowadzonego przez zakony. Pierwszą doniosłą inicjatywą tego typu było założenie w 1740 roku przez Stanisława Konarskiego szkoły z internatem prowadzonej przez pijarów (Collegium Nobilium). Zadaniem tej instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków, przygotowanego do przeprowadzenia przebudowy państwa polskiego. Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską, wprowadził nowoczesne metody nauczania, rozszerzył program o dodatkowe przedmioty m.in. historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. W Collegium kładziono nacisk na naukę filozofii oraz nowożytnych języków. Dbano o wykształcenie jasnego, precyzyjnego sposobu wysławiania się i argumentowania wzorowanego na zasadach starożytnej „cycerońskiej” retoryki. Kształcono obywatelskie, nowoczesne postawy. Collegium Nobilium, przeznaczone w zasadzie dla bogatej szlachty i magnaterii, wykształciło wielu znanych działaczy polskiego oświecenia, przyczyniło się także do rozwoju teatru, tworząc szkolną scenę, na której wystawiano zarówno dzieła francuskie, jak i rodzime. Działalność szkoły utorowała drogę nowym inicjatywom oświatowym, w tym m.in. Komisji Edukacji Narodowej.
Biblioteka Załuskich (1747)
Pierwsza biblioteka przeznaczona do użytku publicznego została założona w 1747 roku w Warszawie przez Józefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich jako Biblioteka Rzeczypospolitej. Księgozbiór obejmował zarówno prywatne zbiory Załuskich, jak i tytuły gromadzone w trakcie działalności instytucji w Polsce i za granicą. Biblioteka spełniała rolę znaczącego ośrodka umysłowego w kraju, a także stanowiła warsztat pracy dla wybitnych twórców epoki oświecenia, m.in. S. Konarskiego i F. Bohomolca.
Reforma szkolnictwa
Utworzenie Collegium Nobilium zapoczątkowało trwającą w całym oświeceniu gruntowną reformę szkolnictwa i oświaty, której przejawem było m.in. powstawanie nowego typu szkół i instytucji zmierzających do przeobrażenia systemu edukacji w Polsce. W 1765 roku otworzona została w Warszawie przez generała i pisarza Adama Kazimierza Czartoryskiego Szkoła Rycerska, zwana Korpusem Kadetów, w której wykorzystano doświadczenia Konarskiego. Szkoła była postępowa pod względem laicyzacji i unowocześnienia programu dydaktycznego. Celem nauczycieli było kształcenie kadry oficerskiej, cechującej się wysokim poziomem intelektualnym i wzorową postawą moralną i obywatelską. Zbiór zasad, które miały przyświecać wychowaniu młodzieży, zawarty został w napisanym przez Czartoryskiego Katechizmie kadeckim.
Osiem lat później, w 1773 roku, z inicjatywy króla utworzona została Komisja Edukacji Narodowej, rodzaj ministerstwa oświaty, którego zadaniem było dokonanie reformy wszystkich poziomów szkół: parafialnych, wydziałowych oraz uniwersytetów. Członkowie Komisji w swoich działaniach wykorzystywali doświadczenia Konarskiego oraz odwoływali się do wzorców oświatowych Europy Zachodniej. Powstanie instytucji możliwe było dzięki likwidacji zakonu jezuickiego, sprawującego do tej pory wszechwładną kontrolę nad systemem szkolnictwa. Komisja podjęła kształcenie kadry nauczycielskiej, zajęła się unowocześnianiem programów nauczania i wydawaniem podręczników, wprowadziła do szkół język polski ograniczając stosowaną do tej pory łacinę, zreformowała nauczanie retoryki i poetyki, położyła nacisk na estetykę oraz umiejętność praktycznego wykorzystania wiedzy. Dzięki pracom Komisji zreformowano Akademię Krakowską i Wileńską, tworząc m.in. nowe wydziały literatury. W celu wydawania nowych podręczników utworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775), któremu przewodniczył I. Potocki. Wykorzystując zdobycze europejskiej myśli filozoficznej doby oświecenia przygotowano i wydrukowano ponad dwadzieścia podręczników w języku polskim, szczególną uwagę zwracając na konieczność reformy gramatyki. Wszystkie te działania reformacyjne były wynikiem przyjętego przez Komisję założenia, wyrażonego w haśle „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”. Program ten wynikał z oświeceniowego przekonania o możliwości przeobrażenia świadomości społecznej na drodze edukacji i wychowania. W 1800 roku, już po trzecim rozbiorze Polski, powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które starało się realizować program oświeceniowy. Stojąc na stanowisku konserwatywno-ugodowym, w zasadzie odżegnywało się od polityki, usiłując w latach niewoli państwa dbać o zachowanie ciągłości tradycji narodowej, historii i literatury. Działalność towarzystwa, w którym wykształciły się dwa działy: Umiejętności (nauki przyrodnicze i technika) oraz Nauk (przedmioty humanistyczne i literatura) zaowocowała licznymi publikacjami, sesjami naukowymi i konkursami. Aktywnymi członkami Towarzystwa byli m.in. S. Staszic i J. U. Niemcewicz.
Rozwój czasopiśmiennictwa
Na lata oświecenia przypada szybki rozwój czasopiśmiennictwa i pojawienie się nowych gatunków publicystycznych. Jednym z najbardziej znaczących periodyków, redagowanych na wzór angielskiego „Spectatora”, był wychodzący w latach 1765-1785 w Warszawie „Monitor”. W zespole redakcyjnym czasopisma znaleźli się m.in. I. Krasicki, F. Bohomolec, A. K. Czartoryski oraz sam król Stanisław August Poniatowski. Obok przekładów zagranicznych artykułów w „Monitorze” drukowano także teksty rodzime, głównie eseje, felietony, artykuły pisane przez Krasickiego i Bohomolca, którzy przyczynili się do stworzenia nowego typu publicystyki. Na łamach czasopism propagowano literackie założenia klasycyzmu, walczono o religijną tolerancję i postulowano hasła europejskiego racjonalizmu. Celem krytyki publicystów był szlachcic - Sarmata, któremu przeciwstawiano nowy typ wykształconego, wolnego od uprzedzeń humanisty. Przedmiotem zainteresowania stały się również kwestie mieszczaństwa, rozwój handlu i przemysłu oraz położenie chłopów. „Monitor” stanowił trybunę, z której głoszono oświeceniowy program reform; na jego łamach publicyści walczyli z zacofaniem usiłując wpłynąć na zmianę świadomości narodu polskiego. Najbardziej radykalny charakter miało pismo w ciągu dwóch pierwszych lat działalności, między r. 1765 a 1767.
Problematykę literacką doby oświecenia poruszali autorzy artykułów do „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, nieoficjalnego organu prasowego „obiadów czwartkowych”, wychodzącego w latach 1770-1777. Redaktorem czasopisma był A. Naruszewicz, który wraz ze swoimi współpracownikami starał się sformułować model oświeceniowej literatury polskiej, odpowiadającej zachodnim, głównie francuskim wzorcom, ale ugruntowanej w tradycji polskiego renesansu. Na łamach „Zabaw” drukowano utwory francuskich pisarzy klasycystycznych, przekłady dzieł antycznych poetów, utwory barokowe, rokokowe i sentymentalne. Różnorodności tematycznej i ideowej zamieszczanych utworów towarzyszyło bogactwo gatunkowe. W „Zabawach” pojawiały się ody, sielanki, bajki, epigramaty, poematy, satyry. W czasopiśmie umieszczano również utwory prozatorskie a także artykuły krytyczne. W „Zabawach” w pełni realizowano oświeceniowe hasło „ucząc bawić”, a kierowane były głównie do elity intelektualno-artystycznej. Na łamach czasopisma debiutowali wszyscy najwybitniejsi pisarze epoki: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki.
Teatr publiczny
Z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny. Już na wiosnę 1765 roku król sprowadził do Polski zespoły: francuski i włoski, a następnie, pragnąc stworzyć teatr narodowy, ogłosił konkurs na sztukę polską. 19 listopada 1765 roku w Operalni wystawiono premierę utworu Józefa Bielawskiego pt. Natręci, będącą przeróbką z Moliera. Dostawcą dramatów do teatru był również, w pierwszej fazie jego działalności, tzn. do 1767 roku, Franciszek Bohomolec, autor m.in. Małżeństwa z kalendarza. Teatr po rozwiązaniu reaktywowany został w 1774 roku, by pięć lat później przenieść się do nowego budynku na pl. Krasińskich. W Teatrze Narodowym wystawiali swoje sztuki m.in. Adam Czartoryski i Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach). W 1789 r. rozwiązano zespół polski, ale już rok później kierownictwo teatru objął jeden z najwybitniejszych twórców tego okresu, zwany „ojcem teatru polskiego” - Wojciech Bogusławski. Trzeci, ostatni przed upadkiem Rzeczypospolitej, okres działalności teatru przyniósł m.in. premiery takich autorów jak J. U. Niemcewicza Powrót posła, i Bogusławskiego Henryk VI na łowach, Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale. Większość wystawianych wówczas dramatów spotkała się z bardzo żywym przyjęciem opinii publicznej, z łatwością odnajdującej w tekstach aluzje polityczne.
Zespół Teatru Narodowego grał również z krótkimi przerwami w czasie powstania kościuszkowskiego, by swą działalność zakończyć wraz z trzecim rozbiorem Polski w 1795 roku. Teatr publiczny z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, w myśl oświeceniowej zasady „bawić, wzruszać, uczyć” starał się wychowywać polskie społeczeństwo, krytykując sarmackie zacofanie i propagując swe patriotyczne wzorce obywatelskie.
Stanisław August Poniatowski, którego rządy przypadły na czasy oświecenia, mimo iż nie był wytrawnym dyplomatą i politykiem, z racji swoich zamiłowań okazał się znakomitym mecenasem kultury. Król interesował się literaturą, architekturą, malarstwem, teatrem, dlatego też na swoim dworze otaczał się artystami, zarówno polskimi jak i zagranicznymi. Z inicjatywy Poniatowskiego przebudowany został, przy udziale europejskich artystów, Zamek w Warszawie, którego komnaty ozdobiły m.in. płótna pędzla Marcelego Bacciarellego. W sali prospektowej utworzona została galeria włoskiego mistrza, Bernarda Bellota, zwanego Canalettem, autora m.in. widoków stolicy. W tym czasie wybudowane zostały także Łazienki projektu Dominika Merliniego i Chrystiana Kamsetzera. W Pomarańczarni utworzono scenę, powstał także tzw. Teatr na Wyspie. Działalność króla zainspirowała rozwój architektury w stolicy i całym kraju. W Warszawie powstał m.in. Pałac Rzeczypospolitej oraz budynek Teatru Narodowego. Z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego rozwijało się czasopiśmiennictwo („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”), stworzony został też pierwszy teatr publiczny. Lubiący otaczać się artystami król organizował cotygodniowe spotkania zwane „obiadami czwartkowymi”. Od 1770 roku na Zamku, a czasem w Łazienkach spotykali się u króla najwybitniejsi przedstawiciele elity intelektualnej i artyści. Wśród nich byli m.in. I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec, A. Naruszewicz, A. K. Czartoryski, S. Konarski, T. K. Węgierski i in. Uczestnicy obiadów dyskutowali o literaturze, nowych prądach estetycznych, problemach politycznych i społecznych oraz o najnowszych osiągnięciach nauki. „Obiady czwartkowe” pełniły funkcje nieomal kulturalnej instytucji, której działalność znacząco wpłynęła na rozwój literatury tego okresu. Prasowym organem „obiadów” były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Król, rozmiłowany w literaturze i sztuce, przywiązywał do tych cotygodniowych spotkań ogromną wagę, organizując je regularnie mniej więcej do 1777 roku.
Konkurencyjnym dla Warszawy i zamku królewskiego ośrodkiem kulturalnym Polski oświeceniowej był dwór Czartoryskich w Puławach, którego pozycja zaczęła wzrastać w latach 70. Jedną z inicjatorek ruchu kulturalnego była żona Adama Kazimierza Czartoryskiego - Izabela z Lubomirskich, prowadząca salon literacki w Pałacu Błękitnym, następnie w nowej, wybudowanej z jej inicjatywy posiadłości w Powązkach i wreszcie w Puławach, dokąd Czartoryscy przenieśli się w 1783 roku. Czartoryscy kultywowali sarmackie obyczaje, nawiązując do tradycji i przeciwstawiając się w ten sposób czerpiącemu z wzorów europejskich dworowi królewskiemu. W Powązkach Izabela Czartoryska lansowała literaturę rokokową, z kolei Puławy stały się polskim centrum sentymentalizmu, którego najwybitniejszym twórcą był Franciszek Dionizy Kniaźnin. Czartoryscy opiekowali się artystami, stworzyli teatralną scenę amatorską; kolekcja pamiątek zebrana przez Izabelę wystawiona została w utworzonym w Puławach muzeum, zwanym Świątynią Sybilli. Nadwornym malarzem Puław był Jan Piotr Norblin, autor szkiców i rysunków przedstawiających sceny rodzajowe, portretów zwykłych szlachciców, chłopów i mieszczan. Atmosfera ośrodka Czartoryskich wywarła znaczny wpływ na twórczość J. U. Niemcewicza. Zarówno książę Adam Kazimierz, literat i autor dramatów, jak i jego żona, Izabela, inicjatorka utworzenia parku w stylu angielskim i pomysłodawczyni projektu posiadłości w Powązkach, aktywnie współuczestniczyli w działalności kulturalnej.
Sentymentalizm, jeden z podstawowych obok klasycyzmu nurtów literackich oświecenia, rozwinął się w Europie, głównie pod wpływem pism J. J. Rousseau, w XVIII wieku. Zwolennicy tego kierunku postulowali powrót do natury, nobilitując rolę uczuć w życiu człowieka, stworzyli typ nowego bohatera: czutego i uwolnionego od konwenansów społecznych oraz cywilizacyjnych. Pierwsze cechy sentymentalizmu pojawiły się w Polsce za sprawą twórców opery i dramatu. Filozoficzno-artystyczne założenia nurtu znalazły również swoje odzwierciedlenie w powieści. Najpełniejszy jednak rozkwit sentymentalizmu nastąpił w poezji F. Karpińskiego, F. D. Kniaźnina i innych twórców.
Założenia nowego nurtu zawarł w swojej rozprawie O wymowie w prozie albo w wierszu (1782) Franciszek Karpiński. Karpiński głosił, iż tematami literatury powinna być „ziemia cała ze swoimi stworzeniami”, przede wszystkim zaś człowiek, jego uczucia, życie wewnętrzne. Cywilizacji, społecznym konwenansom i pozornym wartościom poeta sentymentalny musi przeciwstawić wrażliwą i czułą jednostkę, związaną ze światem natury oraz szczere więzi międzyludzkie oparte na miłości, przyjaźni i wartościach rodzinnych. Odrzucając klasycystyczne założenie o konieczności podporządkowania literatury określonym sztywnym normom i regułom tworzenia, Karpiński twierdził, iż poezja powinna wypływać z „pojęcia rzeczy, serca czułego i pięknych wzorów”. Źródłem twórczości jest więc empiryczne jednostkowe doświadczenie świata, niepodporządkowane regułom mimesis i imitatio. Polscy poeci sentymentalni powinni odwoływać się do wzorów europejskich, ale jednocześnie ich twórczość musi być zakorzeniona w rodzimej tradycji. Najważniejszym tematem manifestu Karpińskiego było pojęcie „serca czułego”, związane z postulatem powrotu do natury, poszukiwania prawdziwych, zniszczonych przez cywilizację wartości, oraz budowania stosunków społecznych w oparciu o zasady moralne i szczere uczucia. Tematem literackich dzieł miały być wewnętrzne przeżycia oraz refleksja nad rolą człowieka w świecie, jego stosunku do społeczeństwa, natury, Boga. Przyroda, jeden ze znaczących elementów świata przedstawionego, odzwierciedlała uczucia bohatera i stanowiła tło dla jego przeżyć. Sentymentalizm, rozwijający się początkowo w środowisku warszawskim, akceptowany był również na dworze Czartoryskich w Puławach, gdzie przebywali m.in. Kniaźnin i Niemcewicz.
Typowymi gatunkami uprawianymi przez poetów sentymentalnych były: sielanka, elegia, pieśń liryczna, dramat, powieść oraz tragedia sentymentalna. Sentymentalizm wprowadził nowy typ bohatera i podmiotu lirycznego, których charakteryzowały czułość, bogate życie wewnętrzne, skłonność do autoanalizy oraz przezywania ulotnych subtelnych uczuć. W stylistycznej warstwie poezji wykorzystywano język mówiony, prosty i obrazowy, chętnie odwoływano się zwłaszcza w poezji do tradycji ludowych. Artystyczne konwencje wykształcone przez sentymentalizm uległy z czasem skostnieniu i zbanalizowaniu. Nowy kierunek stał się zapowiedzią preromantyzmu, jego twórcy zmienili i poszerzyli obszary zainteresowań literackich.
W epoce oświecenia nastąpił gwałtowny rozkwit publicystyki, zapoczątkowany popularnością wydawanego w Anglii czasopisma „Spectator”. Do wypracowanych przez niego wzorów nawiązywał polski „Monitor”, na którego łamach głoszono postulaty przebudowy państwa i świadomości społecznej oraz przybliżano czytelnikom najnowsze europejskie idee filozoficzne i artystyczne. Obok pojawiających się w Warszawie gazet informacyjnych, ukazywały się w XVIII wieku czasopisma o charakterze naukowym oraz moralno-obyczajowym. Publicystyka znakomicie nadawała się do spełniania głównych założeń twórców oświecenia, którzy za cel przyjęli edukację społeczeństwa, prowadzącą do przeobrażenia jego świadomości. W najpowszechniej uprawianych gatunkach - reportaż, recenzja, esej, artykuł, felieton - przybliżano najnowsze europejskie osiągnięcia naukowe, propagowano hasła oświeceniowe, przeprowadzano krytykę typowych wad sarmackich.
Równolegle rozwijała się również publicystyka polityczna, w której nawiązywano często do rodzimych, staropolskich tradycji. Za inicjatora tego nurtu uważa się Stanisława Leszczyńskiego, autora politycznego traktatu pt. Głos wolny wolność ubezpieczający (1743). W swoim tekście król prezentował własny program, poddając krytyce system szlacheckiej demokracji. W okresie wczesnego oświecenia powstał, uznawany za jedno z najwybitniejszych dzieł publicystyki, traktat Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie, albo O utrzymaniu ordynaryjnych sejmów (1760-1763). W napisanym jasnym, logicznym stylem utworze autor z pozycji oświeceniowego myśliciela postuluje reformę państwa polskiego, krytykując wady ustroju demokracji szlacheckiej, w tym m.in. liberum veto i brak stałego rządu. Odrzucając sarmacką ideologię Polski jako przedmurza chrześcijaństwa, znajdującej się pod wyjątkową opieką Boską, Konarski dostrzega możliwość przebudowy państwa przez samych jego obywateli. Dodatkowym atutem traktatu jest jego atrakcyjna dla czytelnika warstwa stylistyczna.
W latach po pierwszym rozbiorze Polski rozwój publicystyki uległ silnemu zahamowaniu. Wyjątek stanowią jedynie, ukazujące się anonimowo, Listy patriotyczne... Józefa Wybickiego, stanowiące jeden z głosów w dyskusji nad kodeksem Zamoyskiego. Swoją silną pozycję odzyskuje czasopiśmiennictwo w latach poprzedzających obrady Sejmu Czteroletniego. Pojawiają się pisma o charakterze kulturalno-społecznym. Dyskutuje się nad koniecznością przeprowadzenia reformy państwa. Do głosu dochodzi już nowe pokolenie urodzone około 1750 roku. W okresie obrad Sejmu Wielkiego znacząco wzrasta liczba wydawanych czasopism, periodyków, pism ulotnych, broszur politycznych, odezw, apeli. Autorzy chętnie odwoływali się do dawnych form staropolskich, unowocześniając je; wielu korzystało z doświadczeń publicystyki rewolucyjnej Francji. Znaczącą rolę odgrywały, ukazujące się dwa razy w tygodniu, dzienniki o charakterze politycznym. Posługując się nowoczesnymi formami (m.in. artykułami wstępnymi) ich autorzy informowali nie tylko o aktualnych wydarzeniach politycznych, ale także przybliżali zjawiska zachodzące w Europie. Bogaty rozwój publicystyki charakteryzował również czasy insurekcji kościuszkowskiej. Wydawano odezwy, polityczne broszury, ogłoszenia, informowano o osiągnięciach rewolucyjnych we Francji. Kształtowano opinię publiczną i nawoływano do niepodległościowego zrywu w obronie utraconej wolności. W sprawach najważniejszych dla kraju w okresie polskiego oświecenia głos zabierali najwybitniejsi pisarze i myśliciele epoki. Szczególną rolę w kształtowaniu nowoczesnych form publicystycznych odegrały pisma Stanisława Staszica i Hugona Kołłątaja.
Teksty dostarczyło Wydawnictwo GREG. © Copyright by Wydawnictwo GREG
Autorzy opracowań: B. Wojnar, B. Włodarczyk, A Sabak, D. Stopka, A Szostak, D. Pietrzyk, A. Popławska, E. Seweryn, M. Zagnińska, J. Paciorek, E. Lis, M. D. Wyrwińska, A Jaszczuk, A Barszcz, A. Żmuda, K. Stypinska, A Radek, J. Fuerst, C. Hadam, I. Kubowia-Bień, M. Dubiel, J. Pabian, M. Lewcun, B. Matoga, A. Nawrot, S. Jaszczuk, A Krzyżek, J. Zastawny, K. Surówka, E. Nowak, P. Czerwiński, G. Matachowska, B. Więsek, Z. Daszczyńska, R. Całka
Zgodnie z regulaminem serwisu www.opracowania.pl, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody autora jest niedozwolone.
Ciekawostki (0)
Zabłyśnij i pokaż wszystkim, że znasz interesujący szczegół, ciekawy fakt dotyczący tego tematu.