Połączenie głosowe
Upewnij się, że masz włączone głośniki i mikrofon
zaprasza Cię do wspólnej nauki fiszek
Rodzaj literacki: epika
Gatunek literacki: powieść realistyczna
Pierwodruk Lalki miał miejsce w „Kurierze Codziennym” w latach 1887-1889, wydanie książkowe ukazało się w 1890 roku w Warszawie. Temat powieści Prus określił jako „ukazanie naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”.
Chcesz się lepiej przygotować? Obejrzyj za darmo ekranizację w Polsat Go >>
Akcja utworu toczy się w latach 1878-1879 w Warszawie - z nielicznymi wyjątkami, kiedy zostaje przeniesiona do Zasławka i Paryża. W powieści występują także retrospekcje związane z Pamiętnikiem starego subiekta, obejmujące wydarzenia Wiosny Ludów (1848) na Węgrzech i na ziemiach polskich oraz przygotowania do powstania styczniowego i samo powstanie. Perspektywa czasowa rozszerza się dodatkowo o cytowane przez Ignacego Rzeckiego wspomnienia jego ojca dotyczące wojen napoleońskich (przełom XVIII i XIX wieku).
Tytuł powieści można interpretować dosłownie: odnosi się wtedy do ulubionej zabawki Helenki Stawskiej, przedmiotu, o który toczy się proces między baronową Krzeszowską a panią Stawską. Wskazując znaczenie metaforyczne, wieloznaczność tytułu oznaczać on może: 1) pannę Izabelę, jako piękną, ale pustą salonową lalkę, 2) S. Wokulskiego jako bezwolną marionetkę w rękach panny Łęckiej, 3) ludzi jako lalki w teatrze świata, co widać w scenie zabawy kukiełkami Ignacego Rzeckiego (topos theatrum mundi).
Stanisław Wokulski - bogaty kupiec, ma swój sklep w Warszawie, zakochany w Izabeli Łęckiej.
Ignacy Rzecki - starszy, samotny mężczyzna, uczestnik Wiosny Ludów, zafascynowany Napoleonem; najbliższy przyjaciel Wokulskiego.
Julian Ochocki - wynalazca zafascynowany nauką i jej możliwościami.
Izabela Łęcka - młoda, piękna, ale pusta i pozbawiona wrażliwości kobieta, lekceważy uczucie Wokulskiego.
Tomasz Łęcki - zubożały arystokrata, sam przed sobą nie chce się przyznać do utraty majątku, bezkrytyczny wobec siebie i warstwy, z której pochodzi.
Helena Stawska - młoda, ładna kobieta, opuszczona przez męża. Samotnie wychowuje córeczkę.
Tom I
1. Rozmowa na temat dziejów Stanisława Wokulskiego, prowadzona w „renomowanej jadłodajni” przez szacownych obywateli:
a) nauka w szkole przygotowawczej,
b) praca w charakterze subiekta w lokalu Hopfera,
c) walka w powstaniu styczniowym i zesłanie na Syberię,
d) powrót, praca w sklepie Mincla,
e) ślub z wdową po właścicielu sklepu,
f) śmierć żony, odrzucenie majątku po niej,
g) podróż do Turcji, praca przy dostawach dla wojska.
2. Praca Rzeckiego w sklepie Wokulskiego.
3. Pamiętnik Rzeckiego:
a) praktyka w sklepie Mincla,
b) sympatie napoleońskie starego subiekta.
4. Powrót Wokulskiego do Warszawy.
5. Długi Łęckiego.
6. Kaprysy matrymonialne panny Izabeli Łęckiej.
7. Działania Wokulskiego zapobiegające kłopotom finansowym Łęckich.
8. Przewidywania Izabeli na temat planów matrymonialnych Wokulskiego.
9. Wizyta Izabeli w sklepie Wokulskiego.
10. Kłótnia Krzeszowskich w sklepie Wokulskiego.
11. Kwesta w kościele św. Józefa - spotkanie Wokulskiego z Izabelą.
12. Przyjęcie u hrabiny Zasławskiej - Wokulski dostrzega swą finansową atrakcyjność w kręgach arystokracji.
13. Pamiętnik Rzeckiego:
a) uczestnictwo w Wiośnie Ludów,
b) samobójstwo Augusta Katza - przyjaciela Rzeckiego, spowodowane upadkiem powstania na Węgrzech,
c) uroczyste otwarcie nowego sklepu Stanisława Wokulskiego.
14. Spotkanie Wokuskiego z przedstawicielami arystokracji - poznanie Ochockiego.
15. Kontakty Wokulskiego z panią Meliton.
16. Plany zakupu kamienicy Łęckich.
17. Pojedynek Wokulskiego z Krzeszowskim.
18. Rozmyślania panny Izabeli na temat ułożenia stosunków ze Stanisławem Wokulskim.
Tom II
1. Wewnętrzne rozterki Wokulskiego.
2. Wizyta w domu Łęckich.
3. Propozycja wspólnego wyjazdu do Paryża.
4. Filantropijne działania Wokulskiego.
5. Rzecki idzie do teatru.
6. Fascynacje Izabeli śpiewakiem - Rossim.
7. Propozycje Suzina, by Wokulski wyjechał wraz z nim w interesach do Francji.
8. Zakup kamienicy Łęckich.
9. Plany hrabiny co do małżeństwa Łęckiej ze Starskim.
10. Spotkanie Wokulskiego, Łęckiej i Starskiego.
11. Pamiętnik Rzeckiego:
a) wyjazd Wokulskiego do Paryża,
b) wspomnienia o Wokulskim jeszcze z czasów jego pracy u Hopfera,
c) Rzecki dokonuje obchodu zakupionej przez Wokulskiego kamienicy,
d) poznanie pań Stawskich.
12. Pobyt Wokulskiego w Paryżu: spotkanie z profesorem Geistem.
13. Pobyt u prezesowej Zasławskiej.
Tom III
1. Intrygi baronowej Krzeszowskiej.
2. Zakup przez baronową kamienicy Wokulskiego.
3. Proces o kradzież lalki.
4. Rzecki planuje małżeństwo Wokulskiego ze Stawską.
5. Łęcka rozmyśla o Wokulskim jako kandydacie na męża.
6. Wokulski odkrywa dwulicowość Łęckiej.
7. Poszukiwania męża pani Stawskiej.
8. Krzeszowscy godzą się.
9. Podróż do Krakowa.
10. Próba samobójstwa Wokulskiego.
11. Powrót do Warszawy.
12. Zerwanie kontaktów finansowych z arystokracją.
13. Powrót do zainteresowań chemicznych, eksperymenty.
14. Wyjazd Wokulskiego do Moskwy.
15. Zamiary udania się do Ameryki.
16. Śmierć Łęckiego.
17. Ujawnienie testamentu Wokulskiego.
18. Wysadzenie przez Wokulskiego ruin zasławskiego zamku.
19. Śmierć Rzeckiego.
20. Wyjazd Łęckiej za granicę z zamiarem wstąpienia do klasztoru.
Rozdział 1. Jak wygląda firma J. Mincel i S. Wokulski przez szkło butelek?
Wokulski uczęszczał niegdyś do Szkoły Przygotowawczej, po której rozpoczął naukę w Szkole Głównej. Stanisław był wówczas równocześnie subiektem w lokalu Hopfera. W dzień pracował, zaś w nocy się uczył. Studiował jednak niecały rok, gdyż wziął udział w powstaniu styczniowym, za co został zesłany na Syberię, w okolice Irkucka. W 1870 roku powrócił do Warszawy i - dzięki pomocy Rzeckiego - dostał posadę w sklepie wdowy Minclowej. Rok później ożenił się z nią. W kilka lat później jego żona umarła, pozostawiając mu niemały majątek. Stanisław oddał zarząd sklepu w ręce Rzeckiego i udał się do Turcji, gdzie zarabiał na dostawach dla wojska. O wszystkich tych faktach dowiadujemy się z rozmowy toczonej przez trzech mężczyzn zasiadających w jednej z warszawskich jadłodajni.
Rozdział 2. Rządy starego subiekta
Sklep prowadzony tymczasowo przez Rzeckiego zyskuje wśród mieszkańców Warszawy coraz większe uznanie. Pan Ignacy solidnie wypełnia swe obowiązki. Od dwudziestu pięciu lat mieszka w pokoiku przy sklepie, wykonuje wciąż te same, rutynowe czynności. Lubi swoje zajęcia, ale czasem marzy o dalekiej podróży. Pochłonięty w dzień wirem obowiązków, czuje jednak czasem potrzebę zebrania i uporządkowania myśli - pisze pamiętnik.
Rozdział 3. Pamiętnik starego subiekta
Ojciec Rzeckiego był żołnierzem i wielbił Napoleona W duchu żołnierskim wychowywał również swego syna. Wpajał mu także przywiązanie do cesarza. W 1840 r. - po śmierci ojca - opiekująca się Ignacym ciotka postanawia oddać chłopca na praktykę do sklepu Mincla. Stary sklepikarz bardzo zżył się z młodym pomocnikiem. W 1846 r. Mincel umiera, zaś jego sklep dziedziczą dwaj jego synowie. Jeden z nich - Jan - żeni się i przenosi galanteryjno-mydlarską część sklepu na Krakowskie Przedmieście, drugi zaś pozostaje na miejscu, zajmując się handlem towarami kolonialnymi. Po śmierci Jana, wdowa po nim wychodzi za Wokulskiego.
Rozdział 4. Powrót
Wokulski powraca z Turcji przewożąc 300 000 rubli, które tam zarobił. Rzecki z radością wita przyjaciela i wysłuchuje opowieści o podróży i przeżyciach Stanisława. Wokulski bardzo tęsknił za krajem, ale chciał zrealizować swoje plany finansowe, chciał sam zdobyć majątek, aby mu nie wypominano, że korzysta z pieniędzy Minclów.
Rozdział 5. Demokratyzacja pana i marzenia panny z towarzystwa
Pan Tomasz Łęcki i jego córka Izabela popadli w długi i z tego powodu zrywali stopniowo kontakty z rodziną i przyjaciółmi. Panna odrzucała też w tym czasie zaloty wielu konkurentów, czego później przyszło jej żałować, gdyż w miarę topnienia majątku, liczba kandydatów do jej ręki stale się zmniejszała. Teraz jako kandydatów do jej ręki wymienia się podstarzałego marszałka i barona.
Zostaje tutaj również nakreślony styl życia arystokracji - rytualny niemal porządek dni, miesięcy, pór roku, na który składają się wizyty, rewizyty, bale, przyjęcia, koncerty, podróże itp.
Rozdział 6. W jaki sposób nowi ludzie ukazują się nad starymi horyzontami
Izabela dowiaduje się, że sprzedaną przez nią niedawno zastawę wykupił Wokulski. Okazuje się też, że pan Stanisław wkradł się w łaski jej ciotki oraz ojca, który zamierza założyć wspólnie z Wokulskim spółkę handlową. Izabela podejrzewa również, że pan Stanisław wykupił niegdyś weksle jej ojca. Wszystko to sprawia, że panna nabiera coraz większego przekonania, iż Wokulski chce się starać o jej rękę.
Rozdział 7. Gołąb wychodzi na spotkanie węża
Izabela pod pretekstem dokonywania zakupów zjawia się w sklepie Wokulskiego, aby przyjrzeć się nieco bliżej panu Stanisławowi. Po jej odejściu Wokulski dochodzi do wniosku, że jego wcześniejsze zauroczenie panną Łęcką było chwilowe. Wypowiada się też krytycznie o wyższych sferach, dla których liczy się tylko nazwisko i pochodzenie, a nie rzeczywiste przymioty człowieka.
Rozdział 8. Medytacje
Spacerując w Wielką Środę po ulicach Warszawy, Wokulski obserwuje ze współczuciem życie miejskiej biedoty. Rodzi to w nim gorzkie refleksje na temat kraju, gdzie „jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty”. Z jego rozmyślań dowiadujemy się też o rzeczywistych powodach jego wyjazdu do Turcji i zgromadzenia tak olbrzymiego majątku.
Po śmierci Minclowej odsunął się od sklepu i powrócił do zainteresowań nauką. Byłby może przy nich pozostał, lecz pewnego dnia w teatrze ujrzał Izabelę Łęcką. Zauroczyła go zupełnie i od tej pory pragnął jedynie zbliżyć się do niej. Po pewnym czasie doszedł do wniosku, że będzie to możliwe jedynie wtedy, gdy będzie bardzo bogatym człowiekiem. Przyjął więc propozycję bogatego kupca moskiewskiego Suzina, wyjechał na wschód, aby zdobyć majątek.
Podczas tej wędrówki po Warszawie przypadkowo spotyka Wysockiego, który niegdyś u niego pracował. Ten ubogi człowiek ma na utrzymaniu liczną rodzinę. Wokulski chętnie udziela mu pomocy finansowej, po czym powraca do sklepu. Tutaj dochodzi natomiast do niemiłego spotkania baronowej Krzeszowskiej z baronem Krzeszowskim. Są co prawda małżeństwem, ale pozostają w separacji i - w miarę możliwości - unikają się wzajemnie.
Rozdział 9. Kładki, na których spotykają się ludzie z różnych światów
W Wielką Sobotę Izabela pomaga innym damom z towarzystwa zbierać w kościele św. Józefa na Krakowskim Przedmieściu datki na ubogich. Zjawia się tam też Wokulski, który rzuca na tacę ponad 200 rubli w złocie, czym chce zwrócić na siebie uwagę i zaimponować pannie Łęckiej. Następnie obserwuje ją jeszcze z oddali i zastanawia się nad możliwościami nawiązania z nią bliższej znajomości. Spotyka też w kościele modlącą się żarliwie i rozdającą datki ubogim prostytutkę, postanawia pomóc jej wrócić na drogę uczciwego życia.
Następnego dnia Stanisław jest zaproszony do hrabiny na śniadanie wielkanocne. Spotyka tam Łęckiego i wiele innych osób z wyższych sfer. Spotyka tu także Izabelę oraz rozmawia z życzliwie do niego nastawioną prezesową Zasławską. Po pewnym czasie - zmęczony panującą w salonach atmosferą - Wokulski opuszcza przyjęcie, czując zarazem, że jest obiektem żywego zainteresowania ze strony arystokracji, co może mu pomóc osiągnąć wymarzony cel. Jedynie Izabela jest oburzona, że kupiec śmiał przyjść na przyjęcie dla wyższych sfer.
Rozdział 10. Pamiętnik starego subiekta
W 1848 (Wiosna Ludów) roku Rzecki udał się na Węgry wraz ze swym przyjacielem, Augustem Katzem. Tam obaj brali udział w powstaniu przeciwko panowaniu austriackiemu. Ignacy za swe zasługi został nawet mianowany oficerem wojsk powstańczych. Powstanie jednak upadło i biorący w nim udział żołnierze musieli uciekać. Rzecki bardzo przeżywał wówczas śmierć przyjaciela, który popełnił samobójstwo.
Wokulski otwiera nowy sklep, do którego przenosi się ze swym personelem. Przyjmuje też nowych pracowników, wśród których znajduje się jego przyjaciel z czasów zesłania - młody Szlangbaum. Stanisław, pochłonięty miłością do Izabeli, niewiele czasu poświęca pracy, dlatego też jego obowiązki spadają na Rzeckiego. Wokulski tymczasem wynajmuje ogromne mieszkanie, kupuje powóz, „pnie się do arystokracji”, jak zauważa Rzecki. Jednocześnie jednak zakłada warsztaty biednym czeladnikom, pomaga Wysockiemu i jego bratu, opiekuje się prostytutką... Rzecki nie może zrozumieć tej nielogiczności. Po jakimś czasie Wokulski urządza uroczyste otwarcie sklepu połączone z przyjęciem, na które zaprasza wielu znamienitych gości. Główna uroczystość odbywa się w sali Hotelu Europejskiego.
Rozdział 11. Stare marzenia i nowe znajomości
Stanisław zostaje zaproszony przez księcia na spotkanie z magnatami, szlachtą i bogatymi kupcami, którym ma przedstawić projekt handlu tkaninami. Podczas tego spotkania poznaje między innymi kuzyna Izabeli, Juliana Ochockiego - roztargnionego nieco i pochłoniętego przez swe idee wynalazcę. Nieco później Wokulski udaje się do pani Meliton, która uważnie śledzi stan interesów Łęckich i zdaje Stanisławowi relacje ze swych obserwacji. Pomaga mu ona także znajdować okazje do spotkań z Izabelą.
Rozdział 12. Wędrówki za cudzymi interesami
Wokulski dowiaduje się o wystawieniu przez Łęckich ich kamienicy na licytację. Natychmiast poleca, aby jego adwokat nabył kamienicę, a następnie udaje się do starego Szlangbauma. Prosi, aby obyty z licytacjami Żyd podbił cenę kamienicy z 60 do 90 tysięcy rubli. Potem przez pośrednictwo innego przyjaciela nabywa od baronowej Krzeszowskiej wspaniałą klacz wyścigową, która wcześniej należała do barona Krzeszowskiego.
Rozdział 13. Wielkopańskie zabawy
Zakupiona klacz zostaje wystawiona do zawodów i wygrywa. Stanisław sprzedaje konia, zaś otrzymane z wygranej i ze sprzedaży pieniądze powierza Izabeli i hrabinie na cele dobroczynne. Wokulski - wyzwany przez Krzeszowskiego na pojedynek - wystrzałem ze swego pistoletu dotkliwie rani hrabiego w twarz. Dochodzi też do wniosku, że powinien się uczyć języka angielskiego, aby móc bez skrępowania przebywać w towarzystwie ludzi z wyższych sfer. Niezwłocznie też zaczyna realizować swój zamiar. Pewnego dnia otrzymuje od Łęckich zaproszenie na obiad.
Rozdział 14. Dziewicze marzenia
Brakuje już prawie konkurentów do ręki Izabeli. Tymczasem Wokulski - między innymi z tego właśnie powodu - jawi się w jej oczach jako postać szlachetna i coraz bardziej niezwykła. Panna Łęcka ciągle nie chce się pogodzić z myślą o możliwości poślubienia człowieka pochodzącego z niższych sfer. Zgadza się jednak z planami ojca, aby zaprosić Wokulskiego na obiad.
Rozdział 1. W jaki sposób duszą ludzką szarpie namiętność, a w jaki rozsądek
Przygotowując się do złożenia Łęckim wizyty, Wokulski dużo rozmyśla i dostrzega w sobie wewnętrzne rozdarcie, jednak nie widzi sposobów na zaradzenie temu. Prosi następnie starego Szlangbauma (listownie), aby w jego imieniu wystąpił na zbliżającej się licytacji.
Rozdział 2. »Ona« - »on« - i ci inni
W dniu wizyty Wokulskiego Izabela długo oczekuje u ciotki hrabiny na Rossiego - sławnego w stolicy włoskiego aktora (niegdyś była w nim zakochana). Artysta jednak się nie zjawia. Panna Łęcka próbuje porównywać Rossiego i pana Stanisława. Dochodzi do wniosku, że Wokulski - jako, że jest „tylko” kupcem - nie wytrzymuje tego porównania. Przybywa pan Stanisław. Pan Tomasz, spodziewając się rychło uzyskać pieniądze ze sprzedaży kamienicy, postanawia powierzyć je Wokulskiemu. Ten obiecuje przyjąć kapitał na zyskowny procent. Wszyscy zasiadają do obiadu, podczas którego rozmowa krąży wokół interesów. Wokulski świadomie prowokuje zachowaniem (między innymi je rybę, posługując się przy tym widelcem i nożem), co sprowadza dyskusję na tematy obyczajowe. Równocześnie Stanisław obserwuje gospodarzy i dochodzi do wniosku, że jego osoba jest niezwykle cenna - szczególnie dla pana Łęckiego. Po posiłku Wokulski pozostaje sam na sam z Izabelą. Po pewnym czasie do ich rozmowy przyłącza się pan Tomasz. Oboje proponują Wokulskiemu wspólny wyjazd do Paryża.
Rozdział 3. Kiełkowanie rozmaitych zasiewów i złudzeń
Stanisław - uskrzydlony rozmową z Izabelą - postanawia pomagać ludziom potrzebującym materialnego wsparcia, choć zdaje sobie sprawę, że nie będzie w stanie pomóc wszystkim, którzy by tego potrzebowali. Jednym z potrzebujących staje się stary inkasent pracujący w sklepie Wokulskiego. Zgubił on 400 rubli. Pan Stanisław oficjalnie nakazuje zwrócić brakującą kwotę, zarazem jednak ma oddać te pieniądze pracownikowi. Pomaga również znaleźć pracę i mieszkanie Marii - dziewczynie, którą niedawno wyciągnął ze złego środowiska. Wokulski zamierza też pomóc krewnemu Izabeli, baronowi Krzeszowskiemu, ale ten nie chce z nim rozmawiać.
Rozdział 4. Zdumienie, przywidzenia i obserwacje starego subiekta
Zdając sobie sprawę z uwielbienia, jakim Izabela otacza osobę Rossiego, Wokulski za własne pieniądze zatrudnia klakierów oraz przesyła artyście przez podstawione osoby prezenty oraz bukiety kwiatów. Pewnego razu wysyła do teatru z podobną misją nawet Rzeckiego. Ignacy ma okazję obserwować zachowanie przyjaciela, który nie zwraca uwagi na przedstawienie, a jedynie wpatruje się w lożę, w której siedzi zapatrzona w Rossiego Izabela. Stary subiekt wyciąga z tych faktów oczywiste wnioski. Po spektaklu zaś, rozmyślając o rozmaitych sprawach, udaje się - co mu się bardzo rzadko zdarza - do restauracji na kolację. Pije przy tej okazji zbyt wiele piwa i powraca do domu dopiero nad ranem, zaś następnego dnia spóźnia się do pracy.
Suzin, rosyjski kupiec, a zarazem przyjaciel Wokulskiego, proponuje Stanisławowi wspólny wyjazd do Francji, kusząc go perspektywą niezwykle korzystnych interesów. Wokulski jednak odmawia.
Szlangbaum kupuje kamienicę Łęckich za ustaloną wcześniej kwotę, jednak pan Tomasz jest zawiedziony, gdyż wbrew opinii rzeczoznawców - liczył na większą sumę. Niezadowolona jest również hrabina Krzeszowska, która sama zamierzała kupić kamienicę.
Rozdział 5. Pierwsze ostrzeżenie
Pan Ignacy dowiaduje się od Stanisława, że wszystkie działania podejmuje on ze względu na Izabelę. Rzecki radzi przyjacielowi, aby zaniechał swych planów, które do niczego dobrego nie doprowadzą, jednak Wokulski nie chce go słuchać. W sklepie pojawia się Łęcki, który jest wstrząśnięty faktem sprzedaży kamienicy po cenie - według jego mniemania - tak bardzo zaniżonej. Oddaje też Stanisławowi w depozyt 30 tysięcy rubli i jest zachwycony ofiarowanym mu przez Wokulskiego, niezwykle korzystnym oprocentowaniem tej sumy. Następnie udaje się do domu i informuje córkę o dokonanej transakcji. Izabela ocenia, że uzyskany procent pozwoli im na dość wygodne życie, jednak chwilę później dowiaduje się z przerażeniem od przybyłych właśnie dłużników ojca o wielkości długów pana Tomasza. Ojciec potwierdza te wiadomości i przekonuje córkę, iż na wypadek jego śmierci panna znajdzie pomoc i wsparcie w osobie Wokulskiego - jedynego ze znajomych, który wytrwał przy Łęckich w czasie nękających ich problemów. Pojawia się ciotka hrabiego, która informuje Łęckich o powrocie do kraju Kazimierza Starskiego - dawnego konkurenta do ręki Izabeli. Starsza dama ma zamiar doprowadzić do małżeństwa Łęckiej ze Starskim.
Następnego dnia ponownie zjawiają się u Łęckich wierzyciele. Nadchodzi akurat Wokulski, który jako rozporządzający majątkiem Łęckich reguluje zaległe rachunki. Tymczasem Łęccy dowiadują się, że cenę kamienicy wywindował i kupił ją przez podstawionego człowieka pan Stanisław. Izabela zmienia swój stosunek do Wokulskiego i zachowuje się wobec niego chłodno i wyniośle. Przybywa Starski, z którym panna Łęcka rozmawia po angielsku, przekonana, że Wokulski nie zna tego języka. Mówią o wspólnych przeżyciach, o swych wakacyjnych planach, wyraźnie flirtują. Stanisław czeka na uboczu i cierpliwie znosi raniące go boleśnie słowa. W pewnym momencie zostaje wezwany przez pana Tomasza. Tutaj - zachowując się ku zdziwieniu gospodarza ozięble i powściągliwie, bez cienia dawnej serdeczności - rozmawia przez chwilę o interesach i opuszcza dom po uprzednim, chłodnym pożegnaniu z Izabelą.
Rozdział 6. Pamiętnik starego subiekta
Wieczorem, przed swym wyjazdem do Paryża, Stanisław udziela Rzeckiemu wskazówek dotyczących zakupionej kamienicy, a następnie odprowadzany przez Ignacego i Szumana udaje się na stację. Podczas powrotu do domu Szuman twierdzi, że Wokulski jest beznadziejnie zakochany i jego dziwne zachowanie nie ma żadnego związku z polityką. Twierdzenie to po części uspokaja starego subiekta, który obawiał się, czy jego przyjaciel nie wdał się przypadkiem w jakieś niebezpieczne machinacje.
Nieco później - już samotnie - Rzecki wspomina okres, kiedy poznał Stanisława w lokalu u Hopfera. Wokulski cały wolny czas poświęcał wtedy na zdobywanie wiedzy. Czynił to wbrew radom ojca, który kategorycznie twierdził, iż nie wiedza, ale majątek są w stanie zapewnić młodemu człowiekowi znaczącą w świecie pozycję. Stanisław nie zwracał też uwagi na zakochaną w nim Kasię, córkę swego pracodawcy. Zaś w 1861 roku porzucił pracę i - mieszkając u Ignacego - uczęszczał na wykłady. Wolne chwile poświęcał pracy nad wynalazkami. Ciągle też nie zwracał uwagi na próby wyswatania go, które podejmowała wtedy Małgorzata Minclowa. Po jakimś czasie wpadł w podejrzane - w oczach Ignacego - towarzystwo i nagle zniknął (zsyłka po powstaniu styczniowym). Odezwał się dopiero dwa lata później, pisząc z Irkucka z prośbą o przysłanie książek. Po powrocie do kraju poszukiwał bezskutecznie pracy. Dopiero Małgorzata, wdowa po Minclu, zaoferowała mu pracę u siebie, a niedługo potem poślubiła go. Pięć lat później zmarła. Po jej śmierci Wokulski odciął się od świata i powrócił do swych książek, aż pewnego razu udał się do teatru, skąd wrócił jakby odmieniony. Niedługo potem wyjechał do Bułgarii, gdzie zdobył pokaźny majątek.
Rozdział 7. Pamiętnik starego subiekta
Ignacy dokonuje wraz z Wirskim, rządcą kamienicy, obchodu nabytej przez Wokulskiego posesji. Między innymi odwiedzają baronową Krzeszowską, która również mieszka w tej kamienicy. Pod koniec wizytacji obaj panowie odwiedzają mieszkanie pań Stawskich - matki z opuszczoną przez męża córką. Młoda Stawska musi sama utrzymywać zarówno swą małą córeczkę, jak i matkę. Rzecki jest zachwycony urodą młodej lokatorki, a zarazem współczuje jej i decyduje się obniżyć Stawskim czynsz.
Rozdział 8. Szare dni i krwawe godziny
Wokulski spotyka w Paryżu Suzina i pomaga mu w interesach, przede wszystkim jako tłumacz. Wolne chwile natomiast spędza na zwiedzaniu miasta, przy czym wiele rozmyśla nad swą sytuacją. Dochodzi do wniosku, że Izabeli i ludziom z jej sfery nie jest potrzebny on sam, a jedynie jego pieniądze. Przykre myśli próbuje zatem rozpędzić, oddając się licznym rozrywkom.
Rozdział 9. Widziadło
Stanisław spotyka się z profesorem Geistem - uczonym i wynalazcą, który jest uważany przez ludzi za szaleńca i oszusta. Demonstruje on Wokulskiemu swe wynalazki (np. metal lżejszy od powietrza) i proponuje współpracę. Stanisław zastanawia się poważnie nad propozycją, już mu się wydaje, że znalazł wyjście z matni, w jaką wpędziła go miłość do Izabeli. Jednak list prezesowej Zasławskiej z krótką wzmianką o Izabeli powoduje, że powraca do kraju.
Rozdział 10. Człowiek szczęśliwy w miłości
W Warszawie Stanisław otrzymuje zaproszenie od prezesowej i udaje się do jej posiadłości, do Zasławka. Podczas podróży spotyka barona Dalskiego. Starszy wiekiem arystokrata zakochał się we wnuczce pani prezesowej - pannie Ewelinie Janockiej, którą zamierza poślubić.
Rozdział 11. Wiejskie rozrywki
Razem z innymi gośćmi Stanisław oddaje się w dworku prezesowej towarzyskim rozrywkom, ale pozostaje obojętny na zalotne spojrzenia panny Felicji Janowskiej oraz młodej wdowy - pani Wąsowskiej.
Rozdział 12. Pod jednym dachem
W dworku zjawia się Izabela. Wokulski powraca do stanu wewnętrznego rozdarcia pomiędzy pragnieniem zachowania obojętności dla kobiet, szczególnie dla panny Łęckiej, która zraniła jego uczucia, a miłością do niej. Obserwuje też uważnie zachowanie arystokracji, dochodząc do coraz silniejszego przekonania, że jest to jedno wielkie zbiorowisko próżniaków, którzy trwonią jedynie pieniądze na bezużyteczne rozrywki, zamiast wykorzystać posiadane środki dla budowania jakichś trwalszych dóbr i wartości.
Rozdział 13. Lasy, ruiny i czary
Goście udają się na grzyby. Wokulski ma okazję odbyć z Izabelą dłuższą rozmowę, która przywraca mu nadzieję na zdobycie jej uczucia. Razem wyjeżdżają też do Zasławka, gdzie Wokulski ma zainteresować się sprawą napisu, który ku czci jego zmarłego stryja chce kazać wyryć pani Zasławska, ongiś w nim zakochana. Tam, przy ruinach zamku gdzie ma być wyryty ów napis, fragment wiersza Mickiewicza, wysłuchują romantycznej opowieści Węgiełka o uśpionej królewnie. Opowieść ta wprawia Izabelą w sentymentalny nastrój. Robi wyraźną nadzieję Wokulskiemu. Kilka dni później panna Łęcka wyjeżdża, zaś obserwująca bacznie pana Stanisława wdowa Wąsowska przestrzega go przed Izabelą i jej szkodliwym wpływem. Wokulski jednak nie zamierza owych przestróg słuchać.
Rozdział 1. Pamiętnik starego subiekta
Rok 1879. Baronowa Krzeszowska chce kupić kamienicę od Wokulskiego, ale uważa podaną przez niego cenę (100 tys. rubli) za zawyżoną. Równocześnie rozpuszcza plotki, jakoby młoda Stawska miała romans ze Stanisławem, Rzeckim oraz Wirskim. Za plotkami tymi idzie też sugestia, że trzej wymienieni panowie zapewniają opuszczonej kobiecie środki do życia. Rzecki pragnie wyswatać Wokulskiego ze Stawską. Na razie jednak nie wydaje się to realne. Coraz mniej przychylnie patrzą na Wokulskiego warszawscy kupcy, rozchodzą się pogłoski, że Wokulski ma zamiar sprzedać sklep i ożenić się z Łęcką.
Rozdział 2. Pamiętnik starego subiekta
Baronowa Krzeszowska próbuje na wszelkie sposoby uzyskać korzystniejszą dla siebie cenę, ale Wokulski nie ulega żadnym naciskom i w końcu sprzedaje kamienicę za 100 tysięcy rubli. Baronowa od razu zaczyna wprowadzać własne prawa, które nie są zbyt korzystne dla lokatorów. Wytacza Stawskiej proces o rzekomą kradzież lalki należącej niegdyś do jej (Krzeszowskiej) zmarłej córeczki. W sali sądowej okazuje się jednak, że Stawska została niesłusznie posądzona. Lalka owa pochodzi bowiem ze sklepu Wokulskiego. Baronowa przegrywa proces.
Rozdział 3. Pamiętnik starego subiekta
Ignacy jest przekonany, że sposobem na uleczenie Stanisława z jego duchowych rozterek byłoby małżeństwo ze Stawską. Zdaje sobie też sprawę z tego, że opuszczona kobieta jest zakochana w Wokulskim i nie miałaby nic przeciwko takiemu związkowi. Tymczasem dochodzi do pojednania baronowej Krzeszowskiej z paniami Stawskimi.
Rozdział 4. Damy i kobiety
Izabela - ulegając radom krewnych i znajomych oraz kierując się własnymi kalkulacjami - postanawia przyznać Wokulskiemu status oficjalnego kandydata do jej ręki. Tymczasem interesy Łęckich idą coraz lepiej, co ponownie gromadzi wokół Izabeli licznych wielbicieli.
Rozdział 5. W jaki sposób zaczynają się otwierać oczy
Wokulski co jakiś czas dostrzega pewną dwulicowość Izabeli, jednak panna prowadzi zręczną grę, aby utrzymać przy sobie bogatego zalotnika. Stanisław natomiast daje się jej zwodzić. Uruchamia też swe kontakty, aby odnaleźć męża pani Stawskiej, co udaje się osiągnąć. Okazuje się, że Stawski przebywa właśnie w Algierze.
Rozdział 6. Pogodzeni małżonkowie
Baronowa Krzeszowska i jej mąż godzą się, baron ponownie zamieszkuje wraz z małżonką.
Rozdział 7. Tempus fugit, aeternitas manet (Czas ucieka, wieczność trwa)
Wokulski towarzyszy Łęckiej i Starskiemu w podróży do Krakowa. W pociągu zarówno Izabela, jak i Kazimierz nie przejmują się zbytnio obecnością pana Stanisława i śmiało ze sobą flirtują, kpiąc przy tym z Wokulskiego. Mówią po angielsku, gdyż wciąż nie wiedzą, że Wokulski zna ten język. Stanisław zaś rozumie każde ich słowo i próbuje panować nad sobą, ale w pewnym momencie nie wytrzymuje i - pod pozorem otrzymania pilnego telegramu - wysiada w Skierniewicach. Przy rozstaniu daje poznać Izabeli i Starskiemu, że rozumiał ich rozmowę. Niedługo później kładzie się na torach, aby odebrać sobie życie, jednak w ostatniej chwili ratuje go kolejarz Wysocki.
Rozdział 8. Pamiętnik starego subiekta
Rzecki postanawia zrealizować swą - od dawna planowaną - podróż na Węgry. Siedzi już nawet w pociągu, ale tuż przed odjazdem wyskakuje na peron, gdyż dochodzi do wniosku, że nie jest w stanie żyć poza Warszawą, z dala od swego cichego i spokojnego pokoiku oraz sklepu i nielicznych, ale serdecznych przyjaciół, do których jest niezmiernie przywiązany.
Rozdział 9. Dusza w letargu
Wokulski wraca do Warszawy w stanie przygnębienia i popada w apatię. Próbuje znaleźć ukojenie w lekturze. Pewnego dnia otrzymuje z Paryża wiadomości, z których wynika, że mąż Stawskiej nie żyje. Szuman i Rzecki próbują przywrócić przyjacielowi chęć do życia. Ignacy nawet wprost proponuje Stanisławowi małżeństwo ze Stawską, gdyż wraz ze śmiercią jej męża znikły wszelkie ku temu przeszkody. Wokulski jednak odrzuca tę propozycję. Rezygnuje też z udziału w spółce do handlu ze Wschodem, której był pomysłodawcą i współzałożycielem. Dochodzi między nim a księciem - jednym z ważniejszych udziałowców - do szczerej rozmowy, w której pan Stanisław otwarcie przedstawia swoją opinię na temat arystokracji oraz jej nastawienia i oczekiwań wobec kupców. Mają oni jedynie służyć jako źródło łatwo dostępnych pieniędzy, służących zaspokajaniu zachcianek magnaterii, nie liczą się zaś jako ludzie i prawdziwi partnerzy, którymi są w rzeczywistości. Po tej rozmowie książę również opuszcza spółkę. Głównym jej udziałowcem i podporą zostaje Żyd Henryk Szlangbaum.
Od Juliana Ochockiego Wokulski dowiaduje się o zamieszaniu, jakie wywołał w Zasławku Kazimierz Starski. Człowiek ten między innymi pojedynkował się z Dalskim oraz uwodził jego młodą żonę, co doprowadziło do oddalenia jej przez męża.
Stanisław powraca do swych zainteresowań chemicznych i eksperymentów. Któregoś dnia odwiedza Wąsowską. Podczas rozmowy z nią wyraża swoją gorzką opinię na temat kobiet, szczególnie zaś tych, które za plecami narzeczonego lub męża potrafią flirtować z innymi mężczyznami, udając zarazem niewinność. Kobiety takie przyrównuje pan Stanisław do zwykłych kokot - kobiet lekkich obyczajów. Młoda wdowa zaprasza rozmówcę do Zasławka. Podejmuje się też pełnić rolę pośrednika i doprowadzić do pojednania Stanisława i Izabeli. Wokulski jednak czuje się już całkowicie wyleczony ze swej nieszczęśliwej miłości i nie zamierza do niej powracać. Wyjeżdża zatem do Moskwy, sprzedawszy majątek Szlangbaumowi.
Rozdział 10. Pamiętnik starego subiekta
Siły powoli opuszczają starzejącego się Ignacego i coraz częściej skarży się na swe zdrowie. Wokulski wyjechał, jak sądzi Rzecki po to, aby uregulować rachunki z Suzinem, u którego ma pół miliona rubli. Społeczeństwo polskie z coraz większą niechęcią, a nawet wrogością odnosi się do Żydów, co znajduje swój wyraz w coraz częstszych na nich napaściach.
Rozdział 11. ...?...
Rzecki dowiaduje się, że Wokulski zamierza wybrać się do Ameryki, podróżując przez Odessę, Indie i Chiny. Ochocki natomiast donosi Ignacemu o nagłej śmierci Łęckiego. Dostał on ataku apopleksji w chwili, kiedy zniecierpliwiony niestałością uczuć i ciągłym zwodzeniem marszałek - prawie już z Izabelą zaręczony - opuścił nieoczekiwanie Zasławek. Bezpośrednią przyczyną takiego zachowania marszałka były częste (pod nieobecność marszałka) wspólne wyjazdy panny Łęckiej z pewnym młodym inżynierem do ruin zasławskiego zamku (jak się mówi po to, aby w jego towarzystwie marzyć o Wokulskim) oraz całkowite lekceważenie okazywane znamienitemu kandydatowi do jej ręki.
Kolejne otrzymane przez Rzeckiego wieści dotyczą Wokulskiego. Okazuje się, że zakupił on podobno od górników dynamit, a nieco później widziano go w zasławskim lesie. Pierwszego października zostaje ujawniony testament Stanisława. Obdarza on ogromną sumą pieniędzy Ochockiego. Hojne zapisy otrzymują też Rzecki i Stawska. Nie zapomina o swoich biednych podopiecznych. Dokument zawiera między innymi prośbę, aby wszyscy obdarowani na mocy testamentu przyjęli ofiarowane pieniądze jak od zmarłego. Z Zasławka tymczasem przychodzi list z wieścią, że Wokulski wysadził ruiny zasławskiego zamku. Wszyscy, którzy znali Stanisława, są przekonani, że wysadził się on razem z owymi ruinami. Niedługo potem umiera Rzecki. Izabela zaś wyjeżdża za granicę, nosząc się z zamiarem wstąpienia do klasztoru.
Stanisław Wokulski - to postać niejednoznaczna. Jego osobowość posiada cechy ukształtowane przez epokę romantyzmu (na ten okres przypada dzieciństwo i młodość Stanisława), jak i typowo pozytywistyczne. Posiada wykształcenie, które zdobył pomimo niezwykle trudnych warunków finansowych, jest człowiekiem przedsiębiorczym, uczciwym, odważnym, o niezłomnym charakterze, konsekwentnym w podjętych działaniach. Jego spojrzenie na rzeczywistość charakteryzuje się trzeźwą oceną, refleksyjnością i realizmem. Oprócz cech racjonalistycznych Wokulski posiada romantyczną uczuciowość, skłonność do idealizowania miłości. Przez małżeństwo z wdową po kupcu stał się właścicielem sklepu, na handlu żywnością dla wojska (w czasie działań wojennych) dorobił się majątku, który stale pomnaża - motywem chęci wzbogacenia się jest miłość do Izabeli Łęckiej - zubożałej hrabianki. Swoje bogactwo spożytkowuje nie tylko na interesy i przyjemności związane z osobą ukochanej (nabycie kamienicy Łęckich, wspieranie finansowe hrabiego, założenie spółki do handlu ze Wschodem), ale jest także hojnym filantropem (pomaga młodej prostytutce wrócić na uczciwą drogę, opiekuje się rodziną furmana Wysockiego i młodym kamieniarzem Węgielkiem, stara się ulżyć w trudnej sytuacji p. Stawskiej i jej rodzinie itp.). O młodości bohatera dowiadujemy się z pamiętnika Rzeckiego - wynika stąd, że Wokulski był uczestnikiem powstania styczniowego, za co zesłano go na Syberię. Po powrocie do ojczyzny pracuje usilnie, pragnie przyczynić się do rozwoju kraju przez swoją wiedzę i naukowe zainteresowania - świadczy to o patriotyzmie Stanisława. Jest zwolennikiem nauki, postępu technicznego i zmian w strukturze społecznej. Fascynują go utopijne badania profesora Geista (scjentyzm), w młodym fantaście Ochockim widzi swego duchowego następcę i spadkobiercę.
W Wokulskim spotkało się dwóch ludzi: romantyk sprzed 1863 roku - niezrozumiany przez otoczenie, nieszczęśliwie zakochany, wybitny indywidualista, wrażliwy, poświęcający się dla ideałów; oraz pozytywista - wierzący w naukę i postęp, praktyczny realista, zapalony społecznik mający receptę na wykorzenienie nędzy i biedy, energiczny, przedsiębiorczy handlowiec dający pracę wielu ludziom. To wewnętrzne rozdarcie przyczynia się do narastania życiowych dramatów i ostatecznie klęski bohatera.
Ignacy Rzecki - wyrósł w mieszczańskim domu o tradycjach patriotycznych, po śmierci ojca wychowywała go ciotka, która oddała dorastającego chłopca na praktykę do sklepu Minclów, Ignacy został subiektem, był bardzo przywiązany do swoich pracodawców i ich sklepu. Uczestniczył w powstaniu na Węgrzech w czasie Wiosny Ludów w 1848 roku, po przegranej powrócił na stanowisko subiekta w magazynie Minclów. Romantyczny idealista, po ojcu odziedziczył bezkrytyczną wiarę w potęgę rodziny Bonaparte, dzięki której (jak sądził) Polska będzie mogła odzyskać niepodległość. Zagubiony w rzeczywistości lat siedemdziesiątych XIX wieku, nie rozumie motywów, jakie kierują ludźmi młodego pokolenia. Prowadzi pamiętnik, z którego czytelnik poznaje przeszłość niektórych bohaterów. Wielką miłością i przyjaźnią darzy Wokulskiego, traktuje go jak syna, cierpi, gdy zrywa się nić porozumienia między nimi, pragnie, by Stach poślubił odpowiednią kobietę i był szczęśliwy. Od chwili zaprzyjaźnienia się z Wokulskim marzy, by ten przejął jego ideały. Jest wrażliwym, prostodusznym, uczciwym, szlachetnym, pracowitym człowiekiem i szczerym przyjacielem. Jak każdy romantyk jest nieszczęśliwy, gdyż jego marzenia nie przystają do rzeczywistości. Samotność w dążeniach, niezrozumienie przez świat, zawód ze strony ukochanego „duchowego syna” nadają tej postaci piętno tragizmu.
Julian Ochocki - przedstawiciel najmłodszej generacji idealistów ukazanych w Lalce. Jest arystokratą mającym krytyczny stosunek do własnej sfery - drażni go pycha, wyniosłość, próżniactwo, pasożytnictwo, głupota jej członków, ocenia ludzi wedle ich wiedzy, przymiotów charakteru, nie zaś pochodzenia. Sam jest człowiekiem wykształconym, mądrym, szlachetnym, nie potrafi jednak znaleźć sobie towarzyszki życia, gdyż jego żoną mogłaby zostać tylko kobieta wykształcona, która zechciałaby pomagać mu w pracy. Nudzą go salonowe gierki i puste rozmowy, przedkłada nad nie zacisze swego laboratorium. Ma na swoim koncie kilka wynalazków, pragnie służyć społeczeństwu swoją wiedzą i pracą. Nie mając możliwości na pełne wykorzystanie talentu w kraju, wyjeżdża do Paryża, by pracować z profesorem Geistem. Przez zapis w testamencie Wokulski czyni go w symboliczny sposób kontynuatorem swoich idei.
Tomasz Łęcki - arystokrata pochodzący ze znakomitego rodu, obecnie stojący w obliczu ruiny. Dumny i wyniosły hipokryta, który nie waha się przyjmować pieniędzy od Wokulskiego pod pretekstem wspólnych interesów. Bezkrytycznie kocha swoją córkę, bezmyślnie trwoni jednak majątek, który w przyszłości ma być jej zabezpieczeniem. Nie znosi żadnych ograniczeń, lubi bogate, wystawne życie, gardzi ludźmi niższego stanu, jest materialistą.
Izabela Łęcka - wyjątkowo piękna kobieta, córka hrabiego Łęckiego. Posiada wszystkie wady swojej klasy; jest kapryśna, niestała (wszystkich konkurentów do ręki odrzuca, bo żaden jej nie odpowiada), dumna, zimna i wyniosła, gardzi ludźmi bez tytułów. Uważa porządek panujący na świecie za naturalny, a siebie i swoją sferę za wybrańców Boga, którzy nie mogą parać się sprawami tak przyziemnymi jak np. praca. Nie rozumie bankructwa ojca i degeneracji swojej kasty. Wszystko i wszystkich traktuje instrumentalnie, jako narzędzia do zaspokajania własnych zachcianek. Pusta, wyrachowana, niezdolna do głębokiego uczucia (osobowość narcystyczna), pociągają ją mężczyźni równie kalecy duchowo jak ona. Całe jej życie wypełniają konwenanse, których nigdy nie ośmieli się przekroczyć. Zgadza się zostać żoną Wokulskiego pod warunkiem, że ten sprzeda sklep, uważa bowiem, że bycie „kupcową” jest uwłaczające dla osoby jej pochodzenia. Początkowo gardzi Wokulskim, usiłuje go poniżyć, później, kiedy dostrzega, że interesują się nim inne kobiety, zaczyna oceniać go bardziej przychylnie. Jej postępowanie staje się przyczyną tragedii Stanisława, śmierci jej ojca, a także jej własnej porażki (po zerwaniu zaręczyn pozostaje już tylko życie w klasztorze).
Baronostwo Krzeszowscy - typowe małżeństwo łączące majątek z tytułem. Ona - z mieszczańskiej, ale majętnej rodziny, nieszczęśliwa, zgorzkniała (po śmierci córki) kobieta, widząca wokół siebie tylko występek i demoralizację, nienawidząca ludzi szczęśliwych. On - zbankrutowany arystokrata, którego namiętnością są wyścigi konne. Człowiek lekkomyślny, leniwy, gardzący ludźmi spoza własnej sfery, utracjusz bez skrupułów wykorzystujący słabości żony.
Prezesowa Zasławska - schorowana staruszka, niegdyś kochająca z wzajemnością stryja S. Wokulskiego. Niestety nie miała dość siły, by przeciwstawić się woli rodziny i poślubić ubogiego szlachcica nie należącego do arystokracji. Z powodu swej zawiedzionej miłości stała się gorącą orędowniczką małżeństwa Wokulskiego i panny Izabeli.
Książę - dumny arystokrata, gorący patriota, próbujący działać dla dobra kraju. Nie dostrzega degeneracji swojej sfery, uważa ją za kwiat narodu.
Kazimierz Starski - kuzyn Izabeli. Utracjusz, hulaka, bezmyślny bawidamek, nadzieją na poprawę sytuacji finansowej jest dla niego myśl o spadku po ciotce - prezesowej Zasławskiej.
Szuman - żydowski lekarz, wnikliwy psycholog, przyjaciel Wokulskiego i Rzeckiego.
Suzin - bardzo bogaty kupiec rosyjski, wspólnik Wokulskiego.
Helena Stawska - młoda, piękna kobieta, porzucona wraz z córką przez męża. Szlachetna, wyrozumiała, dobra, subtelna i uczciwa. Żyje w trudnych warunkach materialnych, zarabia na utrzymanie lekcjami gry na pianinie. Beznadziejnie zakochana w Wokulskim, za którego za mąż pragnie ją wydać Rzecki.
Protegowani Wokulskiego: Wysocki - furman, były pracownik Wokulskiego mający na utrzymaniu liczną rodzinę; Węgiełek - kamieniarz z Zasławka, dzięki pomocy Wokulskiego przeniósł się do Warszawy; Marianna - młoda prostytutka, której Wokulski pomógł zerwać z dawnym życiem, wyuczyła się krawiectwa i wyszła za mąż za Węgielka (zw. też Magdalenką).
Wizerunek arystokracji: Arystokracja została przez Prusa ukazana zdecydowanie negatywnie. Jest to klasa, która przeżyła się historycznie, spełniła już gorzej lub lepiej (w zależności od osobistych cech swoich przedstawicieli) rolę, jaką wyznaczył jej czas i okoliczności. Jeżeli posiada jeszcze jakąkolwiek siłę oddziaływania, to jest ona zdecydowanie destrukcyjna, niweczy wszelkie przejawy nowatorstwa i dążenia do reform. Ochocki, jedyny do końca pozytywny członek tej sfery, jest usuwany na margines i lekceważony. Dla arystokratów niezrozumiała jest jego pasja do pracy, aktywności dla wspólnego dobra, są to cechy kojarzone z parweniuszami. Arystokracja skostniała, zastygła w konwenansach i sztucznych barierach, jakie sobie narzuciła. Gardzi każdym, kto nie posiada tytułu, tworzy zamkniętą kastę, która nie dopuszcza do siebie przedstawicieli innych warstw. Nawet działalność dobroczynna jest wypaczona i bardziej służy podniesieniu własnego wizerunku niż rzeczywistej pomocy biednym i nieszczęśliwym. Kobiety z utytułowanych rodzin są nieczułymi egoistkami, niezdolnymi do prawdziwych, głębokich uczuć, są obłudne i cyniczne, wychodząc za mąż, kierują się wyrachowaniem i zimną kalkulacją. Zajęte są organizowaniem przyjęć, bali, które służą jedynie rozpraszaniu ogólnej nudy, działalnością pseudocharytatywną, zakupami w ekskluzywnych magazynach, snuciem intryg i plotek. Mężczyźni szukają nowych podniet w hazardzie, konnych wyścigach, dalekich podróżach (np. Starski), bawią się kobietami. Jest to klasa zdegenerowana i zdemoralizowana, wszelkie wartości etyczne są dla niej pustym frazesem, prowadzi bezproduktywną wegetację, znudzona własną inercją, brakiem celu egzystencji. Wszystko to, co się dzieje wśród arystokratów jest sztuczne, podszyte fałszem, obłudą, brakuje szczerych uczuć, prawdziwych pasji, energii. Jest to grupa zwyrodniała i jako taka skazana na zniszczenie. Masowe ubożenie jej przedstawicieli i konieczność zawierania małżeństw z osobami spoza środowiska potwierdzają tę tezę. Jałowa, wewnętrznie niepłodna arystokracja nie stworzy już nowych idei i wartości, nie chce się jednak pogodzić z historycznymi racjami i nie pozwala, by jakakolwiek inna warstwa zajęła jej miejsce. Szczególnie ujemnego znaczenia nabiera kondycja tego stanu, gdy weźmie się pod uwagę sytuację niewoli. Arystokracja powinna przewodzić narodowi, mobilizować go, tymczasem jej egoizm i bezczynność wpływają tylko destrukcyjnie.
Środowisko mieszczańskie: Mieszczaństwo, obok arystokracji, jest najliczniej reprezentowaną i najwnikliwiej przedstawioną grupą społeczną. Klasa ta jest wewnętrznie bardzo zróżnicowana, zarówno pod względem majątkowym, jak i narodowym. Jej przedstawiciele należą do burżuazji (Wokulski, Szlangbaum), średnio zamożnego mieszczaństwa (Minclowie), inteligencji (p. Stawska, studenci) oraz tzw. drobnego mieszczaństwa nie posiadającego gruntowniejszego wykształcenia ani majątku (np. subiekci w sklepie Wokulskiego). Do inteligencji należą najczęściej potomkowie zubożałej szlachty, posiadają wykształcenie i wykonują pracę umysłową.
Mieszczaństwo żydowskie jest bardzo zamożne, posiada duże zasoby finansowe i nieruchomości, ale kryje się przed okazaniem swojego bogactwa. Żyją bardzo skromnie i oszczędnie, są bezwzględni przy ściąganiu należności z dłużników, często bogacą się na lichwie, nie gardzą żadnym zarobkiem. Prus próbuje w sposób obiektywny przedstawić tzw. kwestię żydowską, zbadać przyczyny braku asymilacji Żydów i nienawiści Polaków do tej nacji. Wielowiekowe prześladowania uczyniły z Żydów ludzi sprytnych, przebiegłych, w razie potrzeby pokornych i cierpliwych. Zajmują się nieruchomościami i spółkami handlowymi (w tej dziedzinie są bezkonkurencyjni, potrafią osiągnąć bardzo duże zyski dzięki żelaznej dyscyplinie i konsekwentnym działaniom).
Mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego reprezentuje w powieści rodzina Minclów. Byli to ludzie skrupulatni i oszczędni, niechętnie wydawali pieniądze, ich interes rozwijał się powoli, ale systematycznie. Skromnym życiem, pracowitością, wytrwałością budowali dzień po dniu swój majątek i dobrobyt. Minclowie prowadzili sklep rodzinny - pracowali w nim wszyscy członkowie rodziny, senior rodu był jednocześnie pryncypałem w pracy. Subiekci przyjęci na praktykę traktowani byli niemal jak członkowie rodziny - jadali posiłki wspólnie z właścicielami sklepu, czasem także z nimi mieszkali. Pryncypał troszczył się o wychowanie i morale swoich podopiecznych. Wszyscy wspólnie pracowali dla dobra magazynu, skrupulatnie wywiązywali się z powierzonych obowiązków, czuli się związani ze sklepem i ze sobą nawzajem. Do takich patriarchalnych stosunków tęskni wychowany w ich atmosferze Rzecki. Rodzina Minclów była dla niego ideałem kupieckiej rzetelności i fachowości, krytykuje nowoczesnych handlowców, którzy wstydzą się swego zawodu, pragną pracować jak najmniej i osiągać jak największe zyski.
Mieszczaństwo polskie jest wewnętrznie zróżnicowane i podzielone do tej warstwy zalicza się zarówno bardzo bogaty Wokulski, jak i jego subiekci. Należą tu też Rzecki, Deklewski, Wągrowicz, Szprot itp. W II połowie XIX wieku polscy mieszczanie nie posiadali wielkich kapitałów, dlatego nie angażowali się w rozbudowę przemysłu, który został opanowany przez kapitał obcy. Bardzo niski prestiż społeczny burżuazji dodatkowo hamował jej aktywność. Przykład Wokulskiego ukazuje, że mieszczaństwo polskie nie dorównywało wytrwałością oraz umiejętnościami handlowymi Żydom i Niemcom. Wprawdzie Wokulski początkowo dbał o sklep, był energiczny, przedsiębiorczy, dobrze kierował interesem, jednak miłość do Izabeli zmieniła jego stosunek do pieniędzy i metod ich zdobywania. Stał się niecierpliwy, zbił olbrzymią fortunę w przeciągu zaledwie roku, wymagało to jednak konieczności ryzykowania majątkiem i życiem. Pragnąc zdobyć uznanie ukochanej kobiety, stał się rozrzutny, za wszelką cenę chciał upodobnić się do arystokracji, przestał cenić własną klasę, wstydził się tego, że jest kupcem, w końcu sprzedał sklep.
Analizując drobiazgowo postaci przedstawicieli mieszczaństwa różnego pochodzenia, Prus uświadamia czytelnikowi przyczyny słabości polskich mieszczan, jednocześnie daje do zrozumienia, że to również nie jest klasa, która mogłaby być siłą przewodzącą narodowi, siłą postępową i twórczą.
Biedota miejska: Aby uzyskać pełny przekrój społeczny Warszawy drugiej połowy XIX wieku Prus umieścił w powieści również najbiedniejszych mieszkańców miast, proletariat zarabiający na skromne utrzymanie pracą własnych rąk i tzw. lumpenproletariat - bezrobotni nędzarze z Powiśla, złodzieje, przestępcy, prostytutki. Warunki ich życia są częstokroć tragiczne, jest to grupa społeczna, która wymaga najpilniejszej pomocy.
Stanisław Wokulski pochodzi ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Zaczynał pracę jako subiekt w winiarni Hopfera, dzięki intensywnemu samokształceniu, przyjaźni ze studentami Akademii Medycznej i Szkoły Sztuk Pięknych rozpoczyna naukę w Szkole Głównej. W 1863 roku bierze udział w powstaniu styczniowym i zostaje zesłany na Syberię, skąd wraca, ciesząc się opinią uczonego. Jego młodość upłynęła w epoce romantyzmu, wtedy również ukształtowały się światopogląd i ideały Wokulskiego. Wychowany na poezji romantycznej wierzy w miłość czystą i bezinteresowną. Całe jego późniejsze życie zdaje się potwierdzać tezę, iż jest to romantyk zabłąkany w epoce pozytywizmu. Jakkolwiek posiada cechy charakterystyczne dla bohaterów obu epok, jednak tragiczny finał jego historii, motywy działań skłaniają do takiego właśnie twierdzenia. Wokulski-pozytywista myśli o obowiązkowej i słusznie wynagradzanej pracy, która pozwoli zwalczyć biedę i ciemnotę, ceni wiedzę, naukę, postęp, które mają przynieść oświecenie społeczne (sam jest badaczem, uczonym przyrodoznawcą), jest filantropem pomagającym biednym członkom społeczeństwa. Pozytywiści uważali, że poprzez bogacenie się jednostek bogaci się cały naród i to zadanie Wokulski również spełnia - prowadzi krociowe interesy, daje możliwość zarobku innym. A jednak powodem wzbogacenia się była wielka, nieodwzajemniona, romantyczna miłość, idealizująca kobietę, będącą jej obiektem. Tu jawi się Wokulski jako romantyk, idealista, skłócony z otoczeniem (burżuazja uważa go za dorobkiewicza, arystokracja za parweniusza), niezrozumiany, samotny, rozdarty wewnętrznie (nie wie, czy poświęcić się miłości, czy nauce). Kiedy przeżywa zawód miłosny usiłuje (jak bohater romantyczny) popełnić samobójstwo. Jest jednostką niebanalną, nieprzeciętną, ale niedocenioną przez środowisko. Tragizm tej postaci przejawia się nie tylko w jego nieszczęśliwej miłości i wewnętrznym rozdarciu spowodowanym brakiem umiejętności podjęcia życiowych decyzji, ale także w zdradzie ideałów, jakie przyświecały mu w młodości: małżeństwo z Minclową to zdrada ideału czystej miłości w zamian za wygodne, dostatnie życie. Ideały walki o wolność porzuca, gdy wyjeżdża do Bułgarii i dorabia się na dostawach dla wojska w czasie trwającej wojny. Będąc młodym człowiekiem pragnął osiągnąć sławę i uznanie przez pracę naukową - poświęca się handlowi i robieniu pieniędzy zamiast nauce. Koleje uczuć do panny Izabeli powodują zwątpienie w istnienie bezinteresownej miłości. W końcu porzuca też swe ideały „pozytywistyczne” - sprzedaje sklep, wycofuje się z życia. Wokulski zdaje sobie sprawę, że jest życiowym bankrutem, poza uczuciem do Łęckiej nie potrafi znaleźć sobie innego celu w życiu, jest zmęczony, zniechęcony i rozgoryczony. Wie, że nie może związać się z inną kobietą, bo tylko by ją unieszczęśliwił, jedynie praca u profesora Geista mogłaby nadać sens jego egzystencji, ale zakończenie powieści jest niejednoznaczne, nie wiadomo, co wybrał główny bohater - samobójczą śmierć czy całkowite poświęcenie się dla nauki. Taki człowiek jak Wokulski, człowiek z przełomu diametralnie różnych epok, nie może być szczęśliwy i cieszyć się wygodnym życiem, gdyż albo będzie miał poczucie winy z powodu zdrady ideałów młodości, albo pozostanie im wierny i nie potrafi odnaleźć się w realnym świecie, pozostanie dziwakiem, dla którego rzeczywistość jest absurdem. Spokój i życiową stabilizację zakłócała Wokulskiemu tęsknota za romantyczną miłością, poczucie niespełnienia i pustki, której nie mogła zapełnić praca, nauka i robienie pieniędzy. Stach byłby nieszczęśliwy nawet wówczas, gdyby nie pokochał Izabeli, unieszczęśliwiłoby go uczucie samotności. Jego osobowość, motywy działania, wartości, którym hołdował trafnie ujął doktor Szuman, potwierdzając przyczyny klęski Wokulskiego: „Romantycy muszą wyginąć to darmo; dzisiejszy świat nie dla nich (...). Powszechna jawność sprawia, że już nie wierzymy w anielskość kobiet, ani w możliwość ideałów, kto tego nie rozumie musi zginąć, albo dobrowolnie ustąpić...”.
W Lalce występują dwa typy narracji. Pierwszy to narracja w trzeciej osobie, prowadzona przez obiektywnego, wszechwiedzącego narratora odautorskiego, ograniczona jednak przez dialogi, pogawędki itp. Drugi typ to narracja w pierwszej osobie, subiektywna, wprowadzona w Pamiętniku starego subiekta, mająca za zadanie dopełnienie suchej, beznamiętnej relacji narratora odautorskiego. Forma pamiętnika pozwala na wzbogacenie opisu refleksjami, przemyśleniami Rzeckiego.
O ile narrator odautorski nie wykracza poza ramy czasowe akcji właściwej (rzadko tylko uzupełnia biografię niektórych bohaterów o wydarzenia wcześniejsze), to narrator-pamiętnikarz jest źródłem wiedzy o Warszawie i jej mieszkańcach od początku XIX wieku do końca lat siedemdziesiątych. Na świat ten patrzymy przez pryzmat doświadczeń i sposobu myślenia starego subiekta. Świat przedstawiony utworu zostaje w ten sposób wzbogacony o indywidualizm i emocjonalność postrzegania. Ta pozornie chaotyczna gadanina ma w utworze istotną rolę do spełnienia - dzięki niej nie tylko dowiadujemy się o historii życia Stanisława Wokulskiego i wielu innych wydarzeniach, ale także patrząc na świat oczami Rzeckiego podzielamy jego sympatie (np. do p. Stawskiej) i antypatie (np. do baronowej Krzeszowskiej). W wyniku wprowadzenia podwójnej perspektywy narracyjnej powieść istotnie zyskuje na poszerzeniu perspektywy czasowej, jednocześnie zabieg ten skłania czytelnika do ciągłego przewartościowywania stosunku do przedstawionych zdarzeń - dzięki naświetlaniu ich z różnych punktów widzenia.
Lalka jest powieścią wielowątkową, co wymusił zamysł pisarza - pokazania obrazu i przemian w społeczeństwie polskim na przestrzeni kilku pokoleń.
Główne wątki skupiają się wokół osoby Wokulskiego i dotyczą wydarzeń związanych z jego miłością do Izabeli (wątek miłosny), działalnością ekonomiczną - historia sklepu i spółki do handlu ze Wschodem - i filantropijną. Wątek ekonomiczny i filantropijny stanowią równocześnie ważne pytania o program rozwoju kraju w sytuacji, gdy stawało się już oczywiste, że hasła pracy organicznej i pracy u podstaw się nie sprawdziły. Są próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego te niezawodne i łatwe zdawałoby się do realizacji idee zawiodły w życiu społecznym. Wątek scjentystyczny łączy się z naukowymi zainteresowaniami Wokulskiego, działalnością Ochockiego i doktora Geista. Z osobą Rzeckiego związany jest wątek historyczny, nakreślający dziejowe tło wydarzeń, jak również zmuszający do refleksji na temat pewnych mechanizmów historii, wpływu wydarzeń historycznych na indywidualne losy ludzkie. Oprócz tego funkcjonuje w Lalce wiele wątków pobocznych, choćby historia związana z tytułową lalką.
Wplecenie w fabułę powieściową Lalki pamiętnika Rzeckiego powoduje jej fragmentaryczność, niechronologiczność. Tok akcji właściwej zostaje zakłócony. Te cechy Lalki - będące walorami współczesnej powieści - krytycy mieli za złe Prusowi.
Prus pokazuje obraz XIX-wiecznego społeczeństwa polskiego, jego anachroniczną strukturę, wadliwe stosunki społeczne, które uniemożliwiają rozwój, w tym sensie Lalka jest powieścią społeczną (panoramiczną).
Równocześnie zarysowane zostają doskonałe portrety psychologiczne bohaterów. Ich myśli, przeżycia - wywołujące zachowania nieprzewidywalne, często sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem, poddaje Prus subtelnej i drobiazgowej analizie. Sytuuje to Lalkę również w kręgu powieści psychologicznych.
Nie można pominąć faktu, że Lalka jest też powieścią o miłości, przedstawiającą z właściwą Prusowi dogłębnością i drobiazgowością koleje uczuć Wokulskiego i Izabeli.
Powieść jest uważana, obok Nad Niemnem E. Orzeszkowej, za najwybitniejsze dzieło polskiego realizmu. Autor wykazał się niezwykłą dbałością o realia historyczne, obyczajowe, a nawet topograficzne (Lalka nazywana bywa epopeją Warszawy). Czytelnika uderza drobiazgowość i dokładność opisu. Postaci ukazane zostały jako osoby z krwi i kości, ich historia jest logicznym ciągiem przyczyn i skutków działań. Prus zatroszczył się o życiowe prawdopodobieństwo zdarzeń. W utworze zawarta została wnikliwa analiza zjawisk społecznych, jednak narrator Prusa jest dyskretny, nie narzuca otwartych ocen, lecz drobiazgowo przedstawia rzeczywistość, oświetlając ją z różnych punktów widzenia.
Jest to opowieść nie tylko o tragedii człowieka, ale o klęsce pozytywizmu, a tym samym o klęsce młodzieńczej wiary pisarza. Autor nie zauważa w społeczeństwie reprezentantów postępu, zwraca uwagę na konieczność przeprowadzenia reform. Prus nie chciał jednak, aby Lalka miała charakter wybitnie pesymistyczny, dlatego wprowadza fantastyczny wątek Geista, którego rewelacyjny wynalazek miałby zrewolucjonizować przyszłość, także trzeźwy stosunek do rzeczywistości reprezentowany przez studentów może dawać nadzieję na lepsze jutro. Zagadka dotycząca losów głównego bohatera ma również za zadanie osłabienie pesymizmu wynikającego z przedstawianych w utworze faktów.
Teksty dostarczyło Wydawnictwo GREG. © Copyright by Wydawnictwo GREG
Autorzy opracowań: B. Wojnar, B. Włodarczyk, A Sabak, D. Stopka, A Szostak, D. Pietrzyk, A. Popławska, E. Seweryn, M. Zagnińska, J. Paciorek, E. Lis, M. D. Wyrwińska, A Jaszczuk, A Barszcz, A. Żmuda, K. Stypinska, A Radek, J. Fuerst, C. Hadam, I. Kubowia-Bień, M. Dubiel, J. Pabian, M. Lewcun, B. Matoga, A. Nawrot, S. Jaszczuk, A Krzyżek, J. Zastawny, K. Surówka, E. Nowak, P. Czerwiński, G. Matachowska, B. Więsek, Z. Daszczyńska, R. Całka
Zgodnie z regulaminem serwisu www.opracowania.pl, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody autora jest niedozwolone.
Ciekawostki (0)
Zabłyśnij i pokaż wszystkim, że znasz interesujący szczegół, ciekawy fakt dotyczący tego tematu.