Wprowadzenie

Romantyzm w Polsce

Tło historyczno-społeczne

Romantyzm polski powstawał w czasach narodowej niewoli, carskich represji, zrywów niepodległościowych i związanej z osobą Napoleona nadziei na odzyskanie niepodległości. Sytuacja polityczna kraju zaważyła na dominacji nurtu patriotycznego w twórczości polskich romantyków oraz na swoistej koncepcji ojczyzny, pojmowanej jako najwyższa wartość duchowa. Twórcy tego okresu przyznali poezji szczególne zadanie utrzymywania ciągłości tożsamości narodowej, zaś poetę wykreowali na narodowego wieszcza, duchowego przywódcę Polaków. Idee romantyzmu, kształtujące się w latach dwudziestych XIX wieku, związane były z politycznymi ruchami spiskowymi (filomatów i filaretów).

Chronologia

Romantyzm polski podzielić można na dwa okresy:

a) przedlistopadowy, lata 1822 (data wydania Ballad i romansów) -1830 (wybuch powstania listopadowego)

b) polistopadowy, 1830-1863 (wybuch powstania styczniowego).

Głównymi ośrodkami, w których rozwijał się nowy nurt (romantyzm przedlistopadowy) były Wilno i Warszawa. Pierwszy etap romantyzmu polskiego to przede wszystkim w ośrodku warszawskim działalność Kazimierza Brodzińskiego, a potem M. Mochnackiego i J. Lelewela, zaś w ośrodku wileńskim wczesna twórczość A. Mickiewicza (Dziady wileńsko-kowieńskie, Ballady i romanse), a także utwory S. Goszczyńskiego (Zamek kaniowski) i A. Malczewskiego (Maria). Pisarze polscy tworzący przed wybuchem powstania listopadowego wykreowali nowy typ bohatera, buntującego się przeciwko wszelkim normom i zasadom. W literaturze tego okresu nawiązywano do ludowej fantastyki, orientalizmu i spirytualizmu, podejmowano aktualne problemy polityczne.

- lata 1831 (powstanie listopadowe) - 1863 (powstanie styczniowe).

Po klęsce powstania listopadowego większość twórców literatury polskiej udała się na emigrację, głównie do Paryża, gdzie powstało środowisko Wielkiej Emigracji (romantyzm emigracyjny: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. K. Norwid). Naczelnym tematem twórczości poetów stał się problem odzyskania niepodległości oraz koncepcje dotyczące kształtu przyszłego państwa. Twórcy, znajdujący się na emigracji, podejmowali także zagadnienia relacji jednostki i zbiorowości oraz stosunku do tradycji. Najwybitniejsze utwory polskie, powstałe za granicą, to cz. III Dziadów i Pan Tadeusz A. Mickiewicza, Kordian J. Słowackiego, Nie-Boska komedia Z. Krasińskiego oraz poezje C. K. Norwida.

W okresie międzypowstaniowym rozwijała się także twórczość krajowa (romantyzm krajowy), głównie poezja tyrtejska, nawołująca do niepodległościowego zrywu. Najwybitniejszymi przedstawicielami romantyzmu krajowego byli: K. Ujejski, T. Lenartowicz, W. Syrokomla.

Filozofia epoki

Filozofia romantyzmu wyrosła ze zwątpienia w hasła oświeceniowe, ujmujące świat jako sprawnie funkcjonującą maszynę, której działaniem rządzą poznawalne rozumowo, niezmienne prawa - hasła obalone przez Wielką Rewolucję Francuską. Filozofowie romantyzmu proponowali odmienną wizję świata jako żyjącego i rozwijającego się organizmu.

Immanuel Kant głosił subiektywizm w postrzeganiu świata. Obraz świata zależy od poznającego go podmiotu. Do wrażeń zmysłowych bowiem człowiek dodaje wyobrażenia. Rozum ludzki tworzy pewne idee, przez które usiłuje uogólnić swe doświadczanie świata (idee duszy, Boga).

W tym nurcie filozofii mają swe źródła dwa naczelne hasła sztuki romantycznej - idealizm i indywidualizm.

Z nazwiskiem I. Kanta wiąże się także pojęcie z zakresu etyki - imperatyw kategoryczny - konieczność podporządkowania się jednostki temu, co jej zdaniem powinno stać się prawem powszechnym („Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie”).

Jan Gottlieb Fichte woli, czynowi, ideałowi przyznawał pierwszeństwo przed rzeczywistością i materią. Jego filozofia oscylowała w kierunku idealistycznej metafizyki. Za jedną z najważniejszych wartości J. G. Fichte uznawał wolność. Ogromne znaczenie przypisywał możliwościom jednostki (indywidualizm). Jej możliwości kreacyjne stawiał na równi z mocą Boga.

Fryderyk Schlegel zajął się rolą artysty w społeczeństwie, głosił ideę sztuki spontanicznej oraz koncepcję uniwersalnej poezji, zbliżającej się do religii. Tworzenie było dla niego aktem boskiej kreacji, w czasie której artysta wznosi się ponad rzeczywistość ziemską, odrzuca wszelkie normy i prawa, dominuje nad swym dziełem i odbiorcą.

Wilhelm Schelling wprowadził do filozofii pojęcie absolutu, czyli jedynego bytu. Część widzialna tego bytu to przyroda, część niewidzialna - duch. Kładł nacisk na rolę ludzkiej wyobraźni, symbolu i mitu. Przyrodę pojmował jako twórczą siłę, mającą charakter duchowy. Sztukę traktował jako sposób poznania rzeczywistości, najwyższy ludzki twór. Artysta przestaje naśladować świat zewnętrzny, usiłuje dotrzeć do „ducha”, do nieskończoności (irracjonalizm, intuicjonizm). Głosił koncepcję miłości romantycznej jako uczucia, które ma wymiar kosmiczny - od miłości zmysłowej, miłości do kobiety poprzez więź z bliźnimi, z narodem sięga aż w sferę nieskończoności. (Taką syntezę wielu stopni miłości odnajdujemy u Konrada z III części Dziadów).

Georg Wilhelm Fryderyk Hegel głosił, że byt, a więc i historia, to zjawiska intelektualne, które nieustannie się rozwijają. Rozwój ten ma charakter logiczny. Dzieje świata nie są mozaiką przypadkowych wydarzeń, lecz celowym wcielaniem się „ducha świata” w losy narodów, które powołane są do pełnienia swoich misji w dziejach. W sposób szczególny dziejowe posłannictwo pełnią jednostki wybitne. Dzieje świata rozwijają się według porządku alfabetycznego: teza + antyteza = synteza + antyteza = synteza itd.

Filozofia romantyzmu (zwłaszcza niemieckiego) miała charakter metafizyczny i idealistyczny, odrzucała empiryzm oraz realizm.

Postawy i pojęcia związane z epoka

Bajronizm - określał nowy typ bohatera, odznaczającego się indywidualizmem i postawą buntu wobec otaczającej rzeczywistości, wyrastającego ponad otoczenie. Bohater G. G. Byrona to postać tajemnicza, dumna, poddana działaniu silnych, często przeciwstawnych emocji, rozdarta wewnętrznie. W literaturze polskiej przykładem podobnej postawy jest Pielgrzym z Sonetów krymskich A. Mickiewicza.

Werteryzm - termin określający osobowość bohatera literackiego, i równocześnie model zachowania związany z osobą głównej postaci Cierpień młodego Wertera J. W. Goethego. Oznacza nadmierną uczuciowość, skłonność do marzeń i egzaltacji, tendencję do poetyzacji rzeczywistości, bunt wobec obowiązujących zasad i norm oraz pesymistyczne poczucie bezsensu życia (Weltschmerz - „ból istnienia”), którego efektem staje się samobójcza śmierć. Bohaterami werterowskimi w literaturze polskiej są Gustaw z IV cz. Dziadów A. Mickiewicza oraz tytułowa postać z Kordiana J. Słowackiego.

Wallenrodyzm - postawa bohatera, który poświęcając życie w obronie niepodległości ojczyzny, w walce z silniejszym wrogiem posługuje się podstępnymi, niemoralnymi metodami walki i staje się człowiekiem dwulicowym. Termin pochodzi od nazwiska tytułowego bohatera powieści poetyckiej A. Mickiewicza Konrad Wallenrod. Mottem powieści poetyckiej jest cytat z Księcia N. Machiavell’ego „Musicie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki. Trzeba być lisem i lwem”.

Prometeizm - postawa wyrażająca się indywidualistycznym buntem wobec natury, Boga i ograniczających człowieka reguł życia społecznego, przeprowadzonym w imię poświęcenia swojego życia dla szczęścia ludzkości. Termin wywodzący się od imienia greckiego bohatera mitologicznego, Prometeusza, oznacza zgodę na samotne cierpienia dla dobra świata. Przykładem prometejskiego buntu jest Wielka Improwizacja Konrada z III cz. Dziadów A. Mickiewicza.

Tyrteizm - nurt poezji patriotycznej, żywy w epoce romantyzmu, nazwany tak od greckiego poety Turteusza (Tyrtajosa), autora elegii, które wzywały Spartan do walki z wrogami ojczyzny - Messeńczykami.

Tyrteizm jest to więc patriotyczna poezja bojowa, mająca prowadzić naród do ofiarnej i bezkompromisowej walki. Legenda greckiego Tyrteusza stworzyła wzór osobowy poety, dla którego sztuka pisarska jest narzędziem walki o niepodległość.

Najdobitniejszym przejawem tyrteizmu w romantyzmie przedlistopadowym jest Konrad Wallenrod A. Mickiewicza, powieść poetycka będąca pochwała poezji i jej mocy kreowania życia (Pieśń Wajdeloty - postać Halbana).

Mesjanizm - odwołujący się do judaistycznej koncepcji Mesjasza zespół historiozoficznych przekonań, przyznający wybitnej jednostce lub narodowi misję zbawienia świata w drodze ofiary, cierpienia i śmierci. Idea mesjanizmu, popularna wśród filozofów i pisarzy polskich doby romantyzmu, najpełniej wyraziła się w twórczości A. Mickiewicza (Widzenie Księdza Piotra w III cz. Dziadów). Pojawia się tam mesjanizm indywidualny - tajemnicza postać 44 i zbiorowy - Polska jako Chrystus narodów europejskich.

Wieszcz - szczególna koncepcja poety, który wykreowany jest na duchowego przywódcę narodu, przewidującego przyszłe dzieje Polski. Artysta natchniony, wznoszący się ponad ludzkość. Tak rozumiana rola poety znalazła swój artystyczno-ideowy wyraz w twórczości A. Mickiewicza (III cz. Dziadów). Mianem wieszcza określa się tradycyjnie trzech najwybitniejszych poetów romantyzmu polskiego: A. Mickiewicza, J. Słowackiego, Z. Krasińskiego, a także artystę doby Młodej Polski, Stanisława Wyspiańskiego.

Idealizm - dominujący w romantyzmie kierunek filozoficzny, uznający wyższość i pierwszeństwo ducha oraz myśli nad materią.

Mistycyzm - wiara w wyższość poznania intuicyjnego nad rozumowym, przekonanie, iż dzięki uczuciu i ekstazie religijnej można dostąpić całkowitego zespolenia z Bogiem.

Irracjonalizm - przekonanie o możliwościach pozarozumowego poznania bytu, za pomocą intuicji, wiary, szaleństwa. Irracjonalizm odrzuca empiryzm i scjentyzm, a świat traktuje jako tajemną księgę, którą odczytać mogą tylko wybrane jednostki. W romantyzmie takimi uprzywilejowanymi badaczami bytu byli poeci, szaleńcy, dzieci i ludzie prości.

Orientalizm - wprowadzenie do literatury motywów związanych z kulturą Wschodu, odmiana egzotyzmu, szczególnie popularna w romantyzmie, współtworząca koloryt lokalny i umożliwiająca kreację tajemniczego, niezwykłego bohatera. Orientalizm charakterystyczny jest dla powieści poetyckich G. Byrona oraz Sonetów krymskich A. Mickiewicza.

Gotycyzm - zapoczątkowane w XVIII w. zjawisko obejmujące literaturę, sztukę i architekturę, polegająca na zainteresowaniu przeszłością historyczną, szczególnie średniowieczem. W stylu gotyckim dostrzeżono doceniane przez romantyzm kategorie grozy i tajemniczości. Kostium historyczny średniowiecza wykorzystała ballada romantyczna, dramat i powieść schyłku XVIII i pocz. XIX wieku.

Historyzm - charakterystyczna dla romantyzm tendencja polegająca na rekonstrukcji przeszłości, tworzeniu koncepcji filozoficznych (historiozoficznych), tłumaczących prawa rządzące rozwojem dziejów.

Gatunki literackie romantyzmu

Romantyzm, odrzucając klasycystyczne reguły poetyckie, stworzył nowe gatunki, będące ideowo-artystyczną realizacją założeń epoki. Należą do nich ballada, powieść poetycka, poemat dygresyjny oraz nowy typ dramatu, cechujący się formą otwartą. Twórcy epoki zmodernizowali powieść historyczną (W. Scott), a także nadali nowy kształt artystyczny i ideowy tradycyjnym gatunkom klasycznym: sonetowi, odzie, hymnowi, elegii.

Ballada romantyczna - gatunek synkretyczny (łączy cechy epiki, liryki i dramatu), wierszowany. Czerpie inspirację z kultury ludowej - legend, podań. Bohaterowie są stypizowani, potraktowani dość schematycznie, często skontrastowani ze sobą. Fabuła koncentruje się na niezwykłym wydarzeniu, otoczonym aurą tajemniczości i grozy. Narrator opowiadający historię często podkreśla swe ograniczenia poznawcze, ukazując jednocześnie fascynację światem ludowości. Na równych prawach funkcjonują w nim ludzie, jak i byty duchowe i bohaterowie fantastyczni (elfy - J. W. Goethe; rusałki - A. Mickiewicz). Ludowa ballada wpisywała się w romantyczny światopogląd: świat mógł być poznawany intuicyjnie („czucie i wiara”), a jego struktura była dualistyczna (materialno-duchowa). Jednocześnie w rzeczywistość wpisany był stały porządek etyczny, którego naruszenie groziło nieuchronną karą (etyka rygorystyczna). Często wymierzała ją natura postrzegana jako żywy byt, poprzez który człowiek może obcować z Bogiem (swoisty panteizm).

Powieść poetycka - gatunek synkretyczny (łączy cechy epickie i liryczne) ukształtowany w romantycznej poezji narracyjnej. Posiada fabułę pełną momentów dramatycznych, opowiedzianą przez subiektywnego narratora. Często zacierał się dystans między nim, a główną postacią, więc to z tej perspektywy odbiorca poznaje wydarzenia.

Fabuła jest luźna, kompozycja fragmentaryczna, pełna niedomówień. Często wykorzystywano chwyt inwersji czasowej. Powieść poetycką stworzył Walter Scott, a do doskonałości doprowadził G. G. Byron.

Pierwszą polską powieścią poetycką jest Maria (1825) Antoniego Malczew-skiego.

Dramat dygresyjny - stworzony w romantyzmie gatunek poezji narracyjnej, mający charakter synkretyczny (elementy epickie, elementy liryczne i dyskursywne). Ma formę wierszowaną i charakter fabularny, ale opowiadana historia to jedynie pretekst dla wypowiedzi narratora. Traktuje on dzieje głównego bohatera z dystansem (ironia romantyczna), zwracając się wprost do czytelnika czym łamie konwencję literacką, pokazując jej umowny charakter. Dzieło udowadniać ma twórczą swobodę artysty, rezygnującego z jakichkolwiek ograniczeń formalnych, „bawiącego się” poezją.

W polskiej literaturze przykładem dramatu dygresyjnego jest Beniowski J. Słowackiego. Prekursorem gatunku w literaturze europejskiej był G. G. Byron - Don Juan, Podróże Childe Harolda.

Dramat romantyczny - gatunek dramatyczny wykształcony w opozycji do zasad klasycystycznych. Czerpał z doświadczeń dramatu szekspirowskiego, hiszpańskiego oraz mieszczańskiego (melodramatów).

Odrzucił zasadę trzech jedności, na rzecz luźnej kompozycji fabularnej, mającej często charakter epizodyczny. Połączył swobodnie elementy epiki, liryki i dramatu (synkretyzm rodzajowy) oraz różne gatunki literackie (synkretyzm gatunkowy). Wykorzystał sceny zbiorowe, łącząc je z kameralnymi, splatał realizm z fantastyką.

Łamiąc zasadę decorum, mieszał tragizm z komizmem, patos z trywialnością, otrzymując często efekt groteski. Dramat romantyczny określa się mianem niescenicznego, bo twórcy często zupełnie nie brali pod uwagę ograniczeń technicznych i konwencjonalnych przedstawień. Artyści wykorzystywali też kompozycję otwartą, podkreślającą wieloznaczność świata przedstawionego.

Sztuka okresu romantyzmu

Romantyzm rozwijał się nie tylko w literaturze, ale także w innych dziedzinach sztuki. W muzyce prekursorem nowych tendencji stał się Ludwig van Beethoven, który do swoich utworów wprowadził żywioł emocji i uczuć. Ważną rolę odegrała idea synestezji, czyli odbierania świata za pomocą różnych wrażeń zmysłowych, wzajemnie się przenikających. Stąd w okresie tym szczególne znaczenie zyskuje opera, reprezentowana przez twórczość Karola Marii Webera i Giacomo Meyerbeera. Wybitni kompozytorzy romantyzmu to: Franciszek Schubert (jego pieśni są przykładem realizacji idei połączenia literatury z muzyką), Robert Schumann oraz wirtuozi Niccolo Paganini i Franciszek Liszt. Artysta - wirtuoz, wykonujący z wielką brawurą, ekspresją, nierzadko improwizując utwór muzyczny - mieści się znakomicie w obrazie romantycznego, natchnionego artysty. W końcowej fazie romantyzmu reformy opery dokonał Ryszard Wagner. Polską operę reprezentował Stanisław Moniuszko, a jednym z najwybitniej szych artystów tego okresu był niewątpliwie Fryderyk Chopin.

Malarstwo romantyczne cechuje zainteresowanie naturą jako samoistnym, tajemniczym bytem, a także człowiekiem i jego samotnością. Romantycy operowali bogatą paletą kolorów, zestawieniami kontrastowymi oraz posługiwali się symboliką. Najwybitniejsi twórcy tego okresu to: Francisco Goya, Joseph William Turner, William Blake, Eugene Delacroix, a w Polsce - Aleksander Orłowski, Piotr Michałowski, Henryk Rodakowski.

Romantyzm cechował się dążeniem do integracji wszelkich sztuk, zacierania granic między muzyką, słowem i obrazem. Najlepszym przykładem tych dążeń jest działalność Ryszarda Wagnera (1813-83) i stworzona przez niego idea syntezy sztuk w dramacie. Chętnie nawiązywać do niej będzie europejski modernizm.